Мазмұны

Батудың Русь пен Шығ ыс Еуропағ а Жорығ ы — Шың ғ ыс хан империясы біріккен ә скерлерінің 1236 — 1242 жылдары аралығ ында жасағ ан жаугершілік жорығ ы. ^[1] Бұ л жорық ты ұ йымдастыру жоспары 1235 жылы Қ ұ рылтай жиналысында арнайы талқ ыланып, оғ ан бір жылдан астам уақ ыт дайындық жұ мыстары жү ргізілді. Жорық қ а Батудан басқ а Шың ғ ыс хан ә улетінен Ү гедейдің ұ лы Кү йік, Тө лейдің ұ лы Мө ң ке, Шағ атайдың ұ лы Байдар (Бандар) жә не Батудың ө з бауырлары Орда Ежен, Тоқ а Темір, т. б. қ атысты. Олардың қ атарында Шың ғ ыс ханның ә йгілі қ олбасшыларының бірі ретінде танылғ ан Сү бедей де болды. ^[2]

150 мың ғ а жуық адамнан тұ ратын ә скер жорық қ а Батыс Алтай ө ң ірінен 1236 жылы кө ктемде аттанып, маусым айында Еділ бұ лғ арларының жеріне келіп жетті. Бату Еділ бұ лғ арларын бағ ындыруды Сү бедейге тапсырды. Сү бедей Еділ бұ лғ арларымен соғ ысып жатқ анда Бату ә скердің басым кү шімен қ ыпшақ тардың, буртастардың, мордвалардың жерін жаулап алды. Сү бедей бұ лғ арлардың Керпек, Сувар, Биляр, т. б. қ алаларын бірінің артынан бірін жаулап алып, 1237 жылы кө ктемде басты қ аласы — Бұ лғ арды бағ ындырды. Мө ң ке бастағ ан ә скер Кавказғ а ішкерілей еніп, ондағ ы кө птеген қ алалар мен Аланияны бағ ындырып қ айтты. 1237 жылы кү зде Бату ә скерлері Рязань князьдігіне шабуыл жасап, Происк, Белгород, Ижеславец, Ожск, Ольгов, Переславль-Рязанский, Боршов-Глебов қ алаларын басып алды. Рязань қ аласын қ орғ аушылар алты кү ндік қ оршаудан кейін 21 желтоқ санда тізе бү кті. Мұ ның артынша Коломна қ аласы тү бінде орыс князьдіктерінің біріккен ә скерін талқ андады. 1238 жылы қ аң тарда Мә скеуді жаулап, оның князі Владимир Юрьевичті тұ тқ ындады. 3 қ аң тарда Владимир қ аласын қ оршауғ а алып, оны 7 ақ панда бағ ындырды. Осы жылы наурызда орыс князьдіктерінің дені жең ілді де, Бату ә скерлері ү шін Новгородқ а жол ашылды. Бірақ кө ктемгі лайсаң ғ а байланысты оғ ан 65 км жетпей тоқ тады. Бату оң тү стікке оралуғ а шешім қ абылдады. ^[3]

Оң тү стікке бет алғ ан ә скерлер жол-жө некей Торжок, Подеснья, Курск қ алаларын талқ андады. Дон ө зені бойында қ ыпшақ ханы Қ отанның ә скерімен кезікті. Жең іліс тапқ ан Қ отан ө зінің ә скерімен Мажарстан (қ азіргі Венгрия) жеріне ө тіп кетті. Бату 1239 жылы кө ктемде Переяславль, кү зде Чернигов князьдігін жаулап алып, Днепр ө зені бойына жетті. 1240 жылы 6 желтоқ санда Киевті алды. Бату Киев жерінен Мажарстанғ а, Польша мен Далмацияғ а (Балқ ан тү бегіне) жорық ұ йымдастырды. Мажарстанды барып паналағ ан қ ыпшақ тарды бағ ындыру ү шін Бату мажар королі Беладан оларды тұ тқ ындап ұ стап беруді талап етті. Бірақ Бела бұ л талапты орындаудан бас тартты. Бұ л Мажарстанғ а шапқ ыншылық жасауды тездетуге тү рткі болды. Бату ә скерінің жасақ тары 1241 жылы наурызда Польшаның Люблин, Сандомир, Краков қ алаларына жорық жасады. Шағ атайдың ұ лы Байдар басқ арғ ан ә скер 9 сә уірде Лигниц қ аласы тү бінде 30 мың нан астам адамнан тұ ратын поляк-неміс ә скери жасағ ымен шайқ асып, ү лкен жең іске жетті. Бұ л шайқ ас азиялық соғ ыс ө нері еуропалық тардан анағ ұ рлым жоғ ары екендігін кө рсетіп берді. Бұ л мезгілде Бату ә скердің басым бө лігімен Мажарстан жеріне кіріп, Сити ө зені бойында біріккен мажар-хорват ә скери кү шін талқ андады. Шайқ аста 65 мың адамнан тұ ратын мажар-хорват ә скерінің 56 мың ы ө лді. ^[4]

Мажар королі Далмацияғ а қ ашып кетті. Хорват герцогы Коломан шайқ аста алғ ан жарақ атынан қ айтыс болды. Будапешт қ аласы Бату ә скерлерінің тонауына тү сті. Дунай ө зенінен ө туді Бату ө зі басқ арып, ә скерін Жерорта тең ізінің жағ алауына дейін жеткізді. Острогон, Стольни Биоград (Белград), Весперим, Джур қ алаларын бағ ындырды. Бату ә скерінің екінші қ анаты Нейштад қ аласын алып, Венағ а тақ ап келді. 1241 жылы желтоқ санда ұ лы хан Ү гедейдің ө лгені туралы хабар жеткеннен кейін Бату Балқ анды тастап, Жошы ұ лысына, Еділө зенінің тө менгі ағ ысындағ ы ордасына аттанды. Бату жаулап алынғ ан жерлерді Алтын Орда қ ұ рамына қ осты. ^[5] ^[6]

1189 – 1206 ж. аралығ ында болғ ан қ иян-кескі соғ ыстардан кейін Шың ғ ыс хан Алтайдан Қ ытай қ орғ анына дейінгі аймақ та тіртұ тас мемлекет қ ұ рды жә не ол ө з мемлекетін ә рі қ арай кең ейте бастады. XII ғ асырдың аяғ ы — XIII ғ асырдың басында Орталық Азия мен Қ азақ стан далаларындағ ы саяси жағ дай кү шті кө шпелі тайпалар одағ ы билеушілерінің арасында басқ а тайпаларғ а ө з ү стемдігін орнату жолындағ ы кү рестің кү шеюімен сипатталады. Осы кү рестің барысында Моң ғ ол тайпасының ө кілі Темучин (Шың ғ ысхан) Орталық Азия тайпаларың біріктірді, сө йтіп ол Орталық Азия даласындағ ы ең қ ұ діретгі жаулап алушығ а айналды. Керейіт- тер ханының наймандармен, Моң ғ ол тілдес татар жә не меркіт тайпаларымен соғ ыстарында Темучиннің атағ ы шығ а бастады, ол соғ ыстарғ а Ван-ханның вассалы ретінде болашақ Шың ғ ысхан белсене қ атысты. 1207 ж. ол Сібірдегі орман жұ ртын бағ ындырғ аннан кейін, 1207 – 09 ж. Таң ғ ұ т (Си Ся) мемлекетіне ү ш дү ркін шабуыл жасап, жаулап алды. Шығ ыс Тү ркістандағ ы ұ йғ ырлар мен қ арлұ қ тар Шың ғ ыс ханғ а қ арсылық сыз бағ ынды. 1211 ж. ө зінің ежелгі ата жауы Алтын (Цзин) еліне қ арсы аттанып, бес жылдың ішінде бұ л елдің басты бекіністерін басып алып, мол олжағ а батты. Алайда бұ л жорық соң ына дейін жеткізілмеді. Жалайыр Мұ қ ылай ноян бастағ ан 60 мың дық ә скерді Қ ытайғ а қ алдырып, Шың ғ ыс ханның ө зі 1216 ж. Қ арақ орымғ а қ айтып оралды. Кө п ұ замай батысқ а қ арай жорық тар ұ йымдастырылды. Жебе ноян бастағ ан ә скер найман ханы Кү шлікті ө лтіріп, Іле, Жетісу аймағ ын билеп тұ рғ ан Қ арақ ытайлар мемлекетін бағ ындырды. 1211 жылы Жетісуғ а Моң ғ олдардың алғ ашқ ы келуі сол оқ иғ алардың салдарынан болғ ан еді. Бірақ олар ұ зақ уақ ыт болғ ан жоқ, ейткені Шың ғ ысхан оларды солтү стік Қ ытай жеріндегі Цзинь империясымен соғ ысуғ а кері шақ ырып алды.

1216 жылы бұ л науқ ан ойдағ ыдай аяқ талғ аннан кейін Моң ғ олдар Батысқ а қ арай жылжуын қ айтадан бастады. Шың ғ ысхан ө зінің ү лкен ұ лы Жошығ а қ ыпшақ тарғ а қ ашып барғ ан меркіттерді қ ыруғ а, ал сенімді қ олбасшыларының бірі Жебе-ноянғ а Кү шлік-хандыжазалауғ а бұ йырды. 1218 жылы Кү шлік-хан талқ андалды да, Моң ғ олдар оның Жетісудағ ы иеліктеріне кірді, оларды христиан наймандар мен буддистердің қ ысымынан қ атты зардап шеккен жергілікті мұ сылман тұ рғ ындары қ уана қ арсы алды. Кү шліктің иелігіндегі жерлердің шегіне кіргеннен кейін Моң ғ ол қ олбасшысы Жебе-ноян жаршылар арқ ылы хабарлатып ә скерлерге бейбіт тұ рғ ындардың мү лкіне тиісуіне тыйым салынсын, ал мұ сылмандарғ а найман билеушілерінің тоқ татқ ан жария тү рде қ ұ дайғ а қ ұ лшылық ету қ ұ қ ығ ы қ айтарылсын деп бұ йрық берді. Қ ашып кеткен Кү шлікті моң ғ олдар Бадахшанда қ уып жетіп, басынн алды. Сө йтіп, Шың ғ ыс иеліктері Хорезмшах мемлекетіне таяп келді. Жошы хан Қ азақ станның Торғ ай далаларында меркіттермен шайқ асып, оларғ а кү йрете соқ қ ы бере ыдыратып жіберді. Бірақ келесі кү ні оғ ан Хорезм шахы Мұ хаммедтің 60 мындық ә скері шабуыл жасады, ол Сырдарияның тө менгі ағ ысындағ ы Женттенқ азіргі қ азақ далаларында мекендеген кө шпелі қ ыпшақ тарғ а жорық қ а шық қ ан ә скер болатын. Бұ л шайқ аста ешқ айсысы жең іске жеткен жоқ. Бірақ жалпы алғ анда бұ л кездейсоқ қ ақ тығ ыс хорезмшахқ а қ атты ә сер етті, В. В. Бартольдтің пікірінше, Шың ғ ысхан 1219-1221 жылдары хорезмшахтардың мемлекетін шапқ ан кезде оның моң ғ олдармен ашық шайқ аска неліктен шық пағ ан себептерінің бірі осы болғ ан. Ал бұ дан ә рі моң ғ ол-хорезм қ атынастары барғ ан сайын шиеленісе берді де, соғ ысқ а ә кеп соқ ты. Шың ғ ысханның жеткен жең істері туралы хабар Орта Азияда алуан тү рлі пікірлер туғ ызды. Хорезмшах Моң ғ олияғ а бірінен соң бірін екі елшілік аттандырды. Ө з тарапынан Шың ғ ысхан да елшілік жіберді. 1218 жылдын кө ктемінде хорезмшах Мұ хаммед осы елшілікті қ абылдады.

Отырар шайқ асы[ө ң деу]

Содан кө п кешікпей Шың ғ ысхан Орта Азияғ а сауда керуенін жіберді. 500 тү йеден тұ ратын керуенде моң ғ ол жансыздарын қ оса есептегенде барлығ ы 450 адам болатын. Кө п адамы бар керуен 1218 жылдың жазында Отырарғ а келіп жетті. Отырардың билеушісі қ ыпшақ Ғ айыр-хан Иналшық кө пестерді тың шылық жасады деп кү діктеніп, оларды ө лтіруге бұ йырып, керуенді тонап алды. Шың ғ ысханҚ айыр-ханды ұ стап беруді талап етті, бірақ хорезмшахтың бұ л талапты орындамағ аны былай тұ рсын, сонымен бірге елшілерді ө лтіруге ә мір етеді. Бұ л Шың ғ ысханның Хорезмге қ арсы соғ ысына себеп болды. Тіпті хорезмшах Ғ айыр-ханды Моң ғ олдарғ а ұ стап бергісі келсе де, оның мұ ны жү зеге асыруы екіталай еді. Ан-Нисавидің айтуынша, «ол оғ ан (Шың ғ ысханғ а) жө нелте алмайтын еді, ө йткені ә скердің кө п бө лігі мен жоғ ары дә режелі ә скербасылар соның (Иналханның ) қ ыпшақ туыстары болатын. Онын кестесіндегі ө рнекті жә не оның тү йінінің негізін солар жасап, оның мемлекетінде толық билік жү ргізді». Хорезмшахтың мемлекетінде орта ғ асырлардағ ы Қ азақ стан далаларынан шық қ ан қ ыпшақ тар осындай ық палғ а ие болғ ан. Шың ғ ысханның хорезмшахпен соғ ысу ү шін жинағ ан ә скерінін дә л саны белгісіз, одақ тастарымен - Жетісу қ арлуқ тарымен жә не Шығ ыс Тү ркістан ұ йғ ырларымен қ осып алғ анда 150 мың жауынгер деген сан жобағ а келеді. Жорық 1219 жылдың қ ыркү йегінде Ертіс жағ алауынан басталды. Деректемелердегі мә ліметтерге қ арағ анда, Шың ғ ысхан ә скерін Ертістен Сырдарияғ а дейін бұ рынғ ы жаулап алушылар жү рген жолмен — Жетісу арқ ылы алып ө ткен.

Отырарғ а таянғ анда Шың ғ ысхан оны қ оршауғ а ұ лдары Шағ атай мен Ү гедей баскарғ ан ә скерлерді қ алдырып, Жошы-ханды Сырдарияның тө менгі ағ ысына - Жент жө не Жанкент қ алаларына жіберді, ү шінші топ Сырдарияның жоғ арғ ы ағ ысындағ ы қ алаларды бағ ындыруғ а кетті, ал Шың ғ ысханның ө зі негізгі кү штерімен Бұ харағ а аттанды. Отырардың билеушісі Қ айыр-хан бар кү шін салып ең соң ғ ы мү мкіндігін пайдалана отырып қ орғ анды. Отырарды коршау бес айдай уақ ытқ а созылды. Қ аһ армандық қ орғ аныстың бесінші айы бітуге айналғ анда хорезмдік ә скербасы Қ аража-хаджиб он мындық колымен Моң ғ олдарғ а беріліп, оларды қ алағ а кіргізіп жіберді. Алайда Отырар сонда да табандылық пен қ орғ ана береді. «Арыстандай айбарлы» ә скерлер тобымен Ғ айыр-хан берік қ амалғ а бекініп алды да, Моң ғ олдарғ а оны алу ү шін тағ ы бір ай уақ ыт керек болды. Қ амалды қ орғ аушылар тү гел қ ырылғ аннан кейін ғ ана ол 1220 жылғ ы ақ панда алынды. Ғ айыр-хан қ олғ а тү сіп, Шың ғ ысханның алдына апарылғ ан жерде қ атал жазаланып ө лтірілді. ^[1]

Мемлекеттің ұ лыстарғ а бө лінуі[ө ң деу]

Шың ғ ыс хан басып алынғ ан жерлерді ө з ұ лдарына: қ ыпшақ даласын Жошығ а, Іле, Жетісу, Мауераннахр ө лкелерін Шағ атайғ а, Шығ ыс Тү ркістан, Алтайды Ү гедейге бө ліп берді. Батысқ а қ арайғ ы жерлерді басып алуды Жошығ а тапсырып, ө зі 1225 ж. Қ арақ орымғ а қ айтып оралды. 1226 ж. таң ғ ұ ттарғ а қ арсы соң ғ ы жорығ ын жасады. Шың ғ ыс хан империясы Ляодун тү бегінен Кавказғ а, Байкалдан Тұ рпанғ а дейінгі алып кең істікті алып жатты. Шың ғ ыс хан ө лерінде балаларына Корея тү бегіне дейінгі ө лкені жаулап алу мен батысқ а қ а-райғ ы шабуылдарды жалғ астыра беруді ө сиет етті. Ә кесінен кейін “ұ лы хан” тағ ына отырғ ан Ү гедей Алтын елін біржолата жаулап алды. Мө ң ке Қ ытайғ а қ арсы жорық қ а аттанды, Тө ленің тағ ы бір ұ лы Хулагу Иранды бағ ындырды. 1235 ж. Батубастағ ан қ ол батысқ а қ арай жорық жасап, Шығ ыс Еуропаның кө пшілік бө лігі мен Русьтің шығ ысын жаулап алды. Нә тижесінде 1245 – 46 ж. ә йгілі Жошы-Қ ыпшақ (Алтын Орда) державасының негізі қ аланды. Бұ л держава шығ ысынан батысына дейінгі аралығ ы шамамен 6160 км, солтү стігінен оң тү гіне дейінгі аралығ ы 4400 км алып ө лкені қ амтыды. Қ ытайғ а қ арсы аяқ талмай қ алғ ан жорық ты Қ ұ былай одан ә рі жалғ астырды. Бұ л жорық 30 жылғ а (1260 – 90) созылды.

1227 жылы Шың ғ ыс хан ө лгеннен кейінгі Азия картасы.

Нә тижесінде бү кіл Қ ытай мен Оң тү стік-Шығ ыс Азияның кө птеген елдері Моң ғ ол империясы билігіне ө тіп, Қ ұ былай Қ ытайда Юань ә улетінің негізін қ алады. Ол империя астанасын Қ арақ орымнан Кайпинге (Пекин) кө шірді. 1271 ж. жаң а астана салғ ызып, оны “Хан қ аласы” (Ханбалық ) деп атады. Бірақ кө шпелілердің ат жалында жү ріп кү шпен жаулап алынғ ан қ оғ амдық, экон. даму дә режесі ә р тү рлі елдер мен халық тарды бір орталық тан басқ ару оң ай емес еді. Моң ғ олдар жаулап алғ ан елдерінде ө здерінің ұ лыстық ә скери-бюрократ. билік жү йесін орнатты. Осығ ан байланысты ұ лыс билеушілері ө здерін орталық тан дербес, жеке билік иесі ретінде сезіну ү шін жергілікті ақ сү йектермен жақ ындасып, солардың салт-дә стү рлерін қ абылдады. Бұ л ө з кезегінде империяның ыдырауын тездетті. Дегенмен, Моң ғ ол империясы арқ ылы Батыс пен Шығ ыс арасындағ ы қ арым-қ атынастар дамып, Ұ лы Жібек жолы қ айта жандана бастады. Сонда да жаулап алынғ ан ә рбір халық, ә рбір аймақ мү дделерін бір орталық тан реттеп отыру мү мкін болмады. Империя астанасы Кайпинге кө шірілгеннен кейін онда бір-бірімен терезесі тең ү ш ортағ а: Юань, Жошы-Қ ыпшақ жә не Ирандағ ы ильхандар мемлекеттері пайда болды. Юань билігі 108 жылғ а, ильхандар билігі 120 жылғ а созылса, Жошы-Қ ыпшақ державасы 240 жылғ а жуық ө мір сү рді. Кейіннен бұ л державалардың орнында кө птеген ұ лттық мемлекеттер ө сіп шық ты. Солардың бірі Алтын Орда, Ақ Орданың тікелей мұ рагері – Қ азақ хандығ ы болып табылады.

Жошы хан ^[1] (1187-1227 жылдары) – Шың ғ ыс ханның ү лкен ұ лы, моң ғ ол қ олбасшысы. Моң ғ ол шапқ ыншылығ ынан кейін Қ ыпшақ даласында қ ұ рылғ ан жаң а мемлекет - Жошы ұ лысының негізін қ алаушы, атақ ты Шың ғ ыс ханның қ оң ырат қ ызы Бө рте бә йбішесінен туғ ан тө рт ұ лдың ү лкені. Ол ересен кү шті, ер жү рек, алғ ан бетінен қ айтпайтын қ айсар адам болғ ан. Ол, алдымен, моң ғ олдардың басқ ыншылық ә скери жорық тарының бә ріне қ атысқ ан аса ірі ә скери басшы ретінде танылады.

Мазмұ ны

[жасыру]

· 1Дү ниеге келгені

· 2Қ олбасшы

· 3Қ ұ рылтай

· 4Қ ыпшақ тармен қ арым-қ атынасы

· 5Қ айтыс болуы

· 6Ұ рпақ тары

· 7Дереккө здер

Дү ниеге келгені

Шешесі — қ оң ырат тайпасының қ ызы Бө рте. Шың ғ ыс хан Бө ртеге ү йленгеннен кейін меркіттер шабуыл жасап, Бө рте тұ тқ ынғ а тү сіп қ алады. Кейін Шың ғ ыс хан ә йелін Керей хандығ ының билеушісі Тұ ғ ырыл ханның кө мегімен тұ тқ ыннан босатып алады. Жошыны Шың ғ ыс ханның ұ лы емес деген сө з ел ішінде осы оқ иғ адан кейін тарағ ан. Жошы Шың ғ ыс ханның батысқ а қ арай бағ ытталғ ан бірқ атар шапқ ыншылық жорық тарын басқ арып, Оң тү стік Сібірді, Алтайды, Жоң ғ ар даласы мен Шығ ыс Тү ркістанды мекендеген кө птеген тайпаларды бағ ындырып, Жетісу ө ң іріне жетеді.

Қ олбасшы

Жошы жас кезінен кө рнекті қ олбасшы ретінде кө зге тү сті. Ол ә кесі ә скерлерінің жорық тарына белсене араласты. 1206 жылы Шың ғ ыс хан керей, найман, меркіт тағ ы да басқ а тайпаларды бір орталық қ а біріктіргеннен кейін, Жошы ә кесінің тапсырмасы бойынша жасағ ымен 1207-1212 жылдар аралығ ында Оң тү стік Сібірді, Алтайды, Шығ ыс Тү ркістан жерлерін ө зіне бағ ындырды.

· 1211-1215 жылдары Қ ытайды жаулау жорығ ына қ атысады.

Содан ү ш жыл ө ткен соң, Жошы Қ ыпшақ даласына басып кіріп, Ырғ ыз даласына жеткенде Хорезм шахтың 60 мың ә скерімен шайқ асқ а тү седі. Кү ш арасалмағ ының кемдігіне қ арамастан, Жошы қ олбасшылық дарынымен ерекше кө зге тү седі. Хорезм шах ә скері ашық шайқ аста жең іліп, қ ала қ орғ андарына барып тығ ылады.

· 1218 жылы Жошы жасағ ы Шың ғ ыс ханғ а бағ ынғ ысы келмеген меркіттерді қ уа отырып, Ырғ ыз озенінің бойында Хорезм шаһ ы Мухаммедтің алпыс мың ә скерімен шайқ асады. Жошы ө зінің шебер қ олбасшылық дарыны арқ асында шайқ асты тең аяқ тады. Осы шайқ астан кейін Мухаммед шаһ ә скерлері Жошығ а қ арсы соғ ыс ә рекеттерінен бас тартты. Осы шайқ астан кейін Жошы Жетісудағ ы барлық қ алаларды ө зіне бағ ындырды.

· 1220-1222 жылдар аралығ ында Сырдария бойындағ ы Отырар, Сығ анақ, Ү зкент, Баршынкент, Жанкент тағ ы басқ а қ алаларды бағ ындырды. Осылайша ол Хорезм мемлекетін толығ ымен жаулап алды.

· 1223 жылы ә кесінің ұ йымдастыруымен ө ткен Қ ұ ланбасы жазығ ында ө ткен қ ұ рылтайғ а қ атынасты. Осы қ ұ рылтайда Шың ғ ыс хан кө зінің тірісінде жаулап алғ ан ұ ланғ айыр ө лкені ү лкен ә йелі Бө ртеден туғ ан тө рт ұ лына бө ліп береді. Жошының еншісіне Ертістен батысқ а қ арай, Жетісудың теріскей бө лігін қ амти отырып, " моң ғ ол атының тұ яғ ы жеткен" тө менгі Еділ бойына дейінгі жерді қ оса, бү кіл Дешті Қ ыпшақ аймағ ы тиеді. Ордасы Ертіс ө зені бойында орналасты.

Қ ұ рылтай

Бұ дан кейін Жошы Сырдария бойындағ ы Отырар, Сығ анақ, Ү зкент, Баршынкент, Аспас, Жаң акент қ алаларын алып, арада жыл ө ткенде Хорезмді бағ ындырып, Тү ркістанды иеленді. Келесі жылдың кө ктемінде Жошы ә кесінің шақ ыруымен Сайрам мен Таластың арасындағ ы Қ ұ ланбасы жазығ ында ө ткен қ ұ рылтайғ а қ атысады. Қ ұ рылтай аяқ талғ аннан кейін Шың ғ ыс ханның басқ а балалары ә келерімен бірге мемлекеттің астанасы Қ арақ орымғ а қ айтқ ан кезде Жошы ілеспей ө з ордасында қ алып қ ояды. Жошы ұ лысының негізін бұ рын Дешті Қ ыпшақ қ а кірген тү ркі тілдес тайпалар қ ұ рады. Омаровский жерінде ө з атасын ө лтірді. Кедей баласын алып ө зенге лақ тырды. 1243 жылы қ айтыс болды.

Қ ыпшақ тармен қ арым-қ атынасы

Шешесі Бө рте қ оң ырат қ ызы болғ андық тан, ол ө з қ ол астындағ ылармен ө те жақ ын қ арым-қ атынаста болды. Жошы бірінші болып тә уелсіз мемлекет қ ұ руғ а ашық тү рде ұ мтылды. Ал бұ л саясат ә ке мен бала арасында араздық тууына себепкер болды. Сол заманда ө мір сү рген шығ ыс тарихшыларының айтуынша, Жошы кү ш-қ айраты мол, ержү рек, ө ткір адам болғ ан. Баласының ақ ылдылығ ы мен ерекше батылдығ ынан Шың ғ ыс ханның ө зі де сескенген. Жужани ө зінің 1260 жылы жазылғ ан " Табанат-и-Насири" тарихнамасында былай дейді: " Жошы қ ыпшақ тарды жақ сы кө ріп кеткені сонша, ол Хорезмде моң ғ олдарғ а қ андай да бір қ ыпшақ баласының маң дайынан шерткізбейді. "

Қ айтыс болуы

Ө зінің пікірлес адамдарына: " Шың ғ ыс қ ағ ан, сірә алжығ ан, ө йткені осынша жерді ойрандап, мұ ншама халық ты қ ырғ ынғ а ұ шыратты. Сондық тан мен аң ғ а шық қ ан кезде ә кемді ө лтіремін! " — дегенді айтқ ан. Оның осы ойын тете інісі Шағ атай сезіп қ ап Шың ғ ысқ анғ а жеткізеді. Қ аһ арына мінген қ ағ ан Хорезмге сенімді адамдарын аттандырып, Жошының тез арада ә кесіне жетуін бұ йырады. " Егер ол мұ нда келуден қ ашқ ақ тап, Хорезмде қ алатын болса, ү н-тү нсіз қ анжар сұ ғ ып, лә м-мим деместен ө лтіре салың дар! " — деп ә мір етеді. Сырқ аттығ ы себепті бара алмайтынын сылтауратқ ан Жошы кыпшақ даласында қ ала берді. Ал сенімді адамдары Шың ғ ысқ а Жошының сап-сау екенін, тіпті, аң аулауғ а жиі шығ ып тұ ратынын айтып келген. Тұ ла бойын ашу оты алаулатқ ан Шың ғ ыс хан: " Шамасы, ол мағ ан қ арсы екен, ә кесінің сө зін де ілтипатқ а алмады" деп ойлап, оның соң ынан Шағ атай менҮ гедей бастағ ан ә скер жіберді. Осы кезде Жошының қ азағ а ұ шырағ аны жө нінде қ аралы хабар жеткен еді. Ол ә кесінен алты ай бұ рын қ азағ а ұ шырады. Оның ө лімі жайында халық арасында тү рлі аң ыз-ә ң гімелер тарағ ан. Солардың бірінде " аң аулап жү ргенде қ ұ ланның айғ ыры шайнап ө лтірген" десе, кейбір деректерде " жау жағ ына шығ ып кетеді деп қ ауіптеніп, қ ұ пия тү рде ө з ә кесі Шың ғ ыс хан ө лтірткен" деп кө рсетіледі.

· Жошы Шығ ыс Еуропағ а жорық жасау жоспарын жү зеге асыра алмай дү ние салды. Жошының бірнеше ә йелдері мен алғ ыншы арулары бар болатын. Оның қ ырық қ а жуық ұ лы болғ ан, олардан сан жетпес немерелері ө сіп-ө рбіген. Ұ лдарының ішінде тарихи деректерде кездесетіндері: Орда-Ежен, Бату, Берке, Шибан тағ ы басқ а. Жошы ө лгеннен кейін батыстағ ы ә скер оның екінші ұ лын, Батуды, так мұ рагері деп таныды, бұ л таң дауды Шың ғ ыс хан да мақ ұ лдады.

· Жошының мазары Жезқ азғ ан қ аласынан 45 км жердегі Кең гір ө зенінің сол жағ алауында орналасқ ан. Жошының ө лімі жө нінде қ азақ халқ ында " Ақ сақ қ ұ лан, Жошы хан" атты тарихи кү й бар. " Ақ сақ қ ұ лан" мультфильмі тү сірілғ ен. Ақ Орданың ханы болғ ан.

Ұ рпақ тары

П. Савельев, А. Ю. Якубовский, П. П. Иванов Натанзияның " Му ин-ад-дин" атты туындысына сү йене отырып, Орыс хан — Шымтай ханның ұ лы, Жошы ханның немересі деп санайды". Басқ а мә ліметтер (" Бахр ә л-Аскар", " Таурих-и ғ узилдайы Нусреатнама" ) бойынша, Жошы ханның 13-ұ лы, Тоқ а Темірдің ұ рпағ ы (Жошы — Тоқ а Темір — Ө з Темір — Қ ожа Бә дік —Орыс хан) болып саналады. Орыс хан ө з ә кесінен кейін, 1361-1362 жылдары Ақ Орда тағ ына отырды. 1368-1369 жылдары Ақ Орданың астанасы Сығ анақ қ аласында бақ ыр ақ ша шығ а бастады. Ақ Орданы Орыс хан ө з бетінше басқ арды. Низам ад-дин Шамидің мә ліметтері жә не басқ а да деректер бойынша, Орыс хан 1376-1377 жылдары қ айтыс болғ ан, енді кейбір деректерде 1380 жылғ а дейін ө мір сү рген делінеді. Соң ғ ы деректерге сай, оның бұ йрығ ы бойынша Сарай қ аласында шығ арылғ ан бақ ыр ақ шалар табылғ ан екен. 1379 жылғ а қ арай Ақ Орда мен Еділ бойындағ ы қ алаларды Тоқ тамыстың басқ арғ аны белгілі. Орыс хан қ ашанда саяси жағ ынан Алтын Ордағ а тә уелсіз Ақ Орданы басқ аруғ а ұ мтылғ ан екен. Ә бдіразақ Самарқ анидің мә ліметтері бойынша Орыс хан Сырдария ө зенінің бойындағ ы қ алалар мен егіншіліктің дамуына ү лес қ осқ ан, тақ қ а отырғ ан соң Ақ Ордадағ ы ө зара қ ырқ ысуларды тоқ татқ ан. XIV ғ асырдың 70-жылдарының орта шенінде Қ ажы-Тархан (Астрахан), 1374-1375 жылдары Сарай қ аласын бағ ындырғ ан.

Бату хан (Сайын хан) (1209 — 1255) — Алтын Орданың негізін қ алағ ан хан (1227—1255), қ олбасшы. ^[1] Шың ғ ыс ханның немересі, Жошының екінші ұ лы. ^[2]

Шешесі — қ оң ырат Елші ноянның қ ызы Кочу қ атын. ^[3] Бату 1227 жылы Жошы ө лгеннен кейін Шың ғ ыс ханның ұ йғ арымымен ә кесінің ұ лысына хан болды. 1229 жылы Ү гедейді моң ғ ол империясының ұ лы ханы сайлағ ан Қ арақ орымдағ ы Қ ұ рылтай жиналысына қ атысты. 1236—1242 жылдары біріккен ұ лы хандық ә скерінің Русь пен Шығ ыс Еуропағ а жорығ ына қ олбасшылық етті (қ осымша Батудың Русь пен Шығ ыс Еуропағ а жорығ ы). ^[4] Жошы ұ лысын Ертістен Дунайғ а дейінгі байтақ ө лкені алып жатқ ан Алтын Орда мемлекетіне айналдырды. 1251 жылы Онон ө зені бойында ө ткен Қ ұ рылтай жиналысында Батудың қ олдауымен Мө ң ке ұ лы хан болып сайланды. Батудың 26 ә йелі, Сартақ, Тоқ ан, Ә буқ ан, Улақ шы есімді 4 ұ лы болғ ан. Бату Еділдің сағ асындағ ы (Ахтуба алқ абы) аралдарының бірінде орналасқ ан Сарай қ аласында жерленген. ^[5]^[6]

Шың ғ ыс хан шыр етіп жарық дү ниенің есігін ашқ аннан ақ ырғ ы демі бітіп, о дү ниеге аттанғ аннан кейін де, тарихта тү йіні бү гінге дейін шешілмей, тіпті шешілуі неғ айбыл ө з ө мірінің беймә лім беттерін қ алдырып кетті.

Шың ғ ыс қ ағ анғ а дейін де, кейін де тарихта аты қ алғ ан ұ лы тұ лғ алар болғ ан. Бірақ олардың бірде-біреуінің дә л қ ағ андыкіндей аса мол қ ұ пиясы қ алғ ан жоқ. Демек, ә лем тарихындағ ы ең қ ұ пияғ а толы тұ лғ алардың бірі ә рі бірегейі - Шың ғ ыс хан. Ол туралы шындық тың кейбір беттері ә лі ашылмай келеді. Ол ө те сұ ң ғ ыла, ақ ылды адам болғ ан. Оның бойынан қ атыгездікпен басқ а елдерді жаулап алудың неше тү рлі ә дістерімен қ атар, еркімен берілген халық тарғ а зорлық -зомбылық кө рсетпеу туралы ө зінің нояндарына берген бұ йрығ ы туралы аң ыздар да айтылады. Шынында да, ол қ атыгез, жауыз, жабайы, надан болса, неге оны бү кіл ә лем «екінші мың жылдық тың тұ лғ асы ретінде» мойындап отыр. Оның ұ лылығ ы ерте ме кеш пе тарихта ө з атының қ алатынына сенген. Сол кезде біреу мақ тап-жақ тар, ал екінші керісінше пікірде болуы мү мкін ғ ой. Мұ ндайда достарың нан гө рі қ астарың ның кө п болатындығ ы тарихтан белгілі. Сондық тан Шың ғ ыс хан досқ а да, жауғ а да ө з ө мірінің кейбір сә ттерін қ ұ пия ұ стағ ан.

Ұ лы қ ағ ан о дү ниелік болғ анымен, киелі рух адамзаттың ойына орала береді. Ол туралы мың дағ ан кітаптар мен ғ ылыми мақ алалар, бірнеше кинофильмдер мен пьеса қ ойылымдар шығ арылды. Шамамен осыдан екі жү з жыл бұ рын қ ағ анның мү рдесін іздеу басталғ аннан бері жү зге жуық экспедиция ұ йымдастырылып, қ ыруар жұ мыстар жасалғ анымен, сол баяғ ы ашылмағ ан қ ұ пия ашылмай келеді. Бұ л мә селеге кейін оралармыз. Алдымен Шың ғ ыс ханның ө мірі, шық қ ан тегі жө нінде соң ғ ы кезде кә сіби тарихшыларымызбен қ атар ә уесқ ой тарихшыларымыздың да (М. Мағ ауин, Қ. Данияров, М. Қ арғ абаев, М. Қ ожырбайұ лы, т. б. ) ү лкен ық ыласпен қ алам тартқ анын атап кеткен жө н. Осы авторлардың ең бектері ық ылым заманнан айтылып, тарихи қ алыптасқ ан пікірлер мен тұ жырымдарғ а жаң аша кө зқ араспен қ арауғ а итермелейді. Қ азақ тарихшылары кейінгі кезде Шың ғ ыс ханды ә рісі тү рік, берісі қ азақ ету, тіпті керей, адай, найман, қ оң ырат, меркіт, т. б. рулардың біріне жатқ ызу ойларын ашық айтып та, жазып та келеді. Дегенмен, оның дү ниеге моң ғ ол болып келіп, моң ғ ол болып озғ анын ұ мытпауымыз керек.

Шың ғ ыс ханның шығ у тегіне байланысты соң ғ ы кезде ә лем ерекше қ ызығ ушылық танытуда. Моң ғ ол зерттеушілері Шың ғ ыс ханды моң ғ ол десе, қ ытайлық тарихшылар оның тегін қ ытай халқ ынан іздестіреді. Украин зерттеушілері де қ ағ анның тегінен дә мелі. Мә скеулік генетиктер Моң ғ олиямен шекаралас болғ ан Тува, Бурятия жә не Қ алмақ стан тұ рғ ындарының 1, 7 пайызында, тіпті, Алтай қ азақ тарында қ ағ анның ДНК-сы 8, 3 пайыз деп ә лемге жар салып отыр. Шың ғ ыс ханның жоғ арыдағ ы аты аталғ ан халық тардың тегіне жататындығ ы туралы ешқ андай тарихи дерек жоқ. Айтатындары - олардың халқ ының кейбіреуінде Шың ғ ыс ханның ДНК-сы (V хромасома) бар дейді.

«Ал енді осыны айтып отырғ ан ғ алымдардың қ олында Шың ғ ыс ханның ө зіне тә н ДНК бар ма? Ә рине, жоқ. Моласы, сү йегі табылмағ ан соң ДНК қ айдан болсын? » деп тұ жырымдайды ғ алым Тө реғ али Тә шенов. ДНК оның қ ай жақ ындарынан алынғ аны да белгісіз.

Осы сияқ ты бір топ батыс ғ алымдары Еуразияның ә р бө лігінен 18 халық ө кілдері ер-азаматтарының ДНК-сына зерттеу жү ргізгенде, кө пшілігінің қ ан қ ұ рамдары бір-біріне ө те жақ ын, тіпті ұ қ сас, бір «отбасының » жандарындай болып шық қ аны АҚ Ш-тың «Адам генетикасы» журналында басылды. Олар Каспий тең ізі мен Тынық мұ хиты аралығ ындағ ы бү гінгі 16 миллионғ а жетіп жығ ылатын адамғ а ұ рық қ алдырғ ан феномен Шың ғ ыс қ ағ ан деген қ орытынды жасағ ан. Демек, бұ л да ғ ылыми негізге сү йенбеген ақ пар. Бірақ соң ғ ы шық қ ан ғ ылыми жұ мыстарғ а сү йеніп талдау жасауғ а, ойлануғ а, жаң а кө зқ арастар туғ ызуғ а, жеке пікір айтуғ а ә ркім де ерікті, тек тарихи принциптер мен заң дылық тар жә не деректер негізінде болуы керек. Сонда оны негізсіз ешкім меншіктенбес еді.

Сонымен, Шың ғ ыс ханның тегі кім?

Ә кесі Есү кей - Қ иат руының Бө ржігін ә улетінен. Кү ні бү гінге дейін осындай пікір қ алыптасқ ан. Онда Шың ғ ыс ханның да тегі осы Бө ржігін. Шешесі Ә уелен, бә йбішесі Бө рте ә рісі тү ркі, берісі қ азақ тайпаларымен туыстас Қ оң ырат руының қ ыздары екені «Моң ғ олдың қ ұ пия шежіресі», «Алтын топчы» шежірелерінде, моң ғ ол мен Шың ғ ыс хан тарихын зерттеп жү рген кө птеген авторлардың ең бектерінде жазылғ ан. Осыларғ а сү йеніп тарихтың терең қ ойнауына кө з жіберсек, Қ иат руы Шың ғ ыс хан дү ниеге келгенге дейін ү ш жү з жыл бұ рын Ә мудария мен Сырдария арасындағ ы Мә уеренахр аймағ ында ө мір сү рген. Қ иат дейтін қ ала да болғ ан. Бұ л - ежелгі тү рік тайпаларының мекені. Осыдан Шың ғ ыс ханның арғ ы тегі тү ріктер емес пе екен деген ой кө птеген ғ алымдардың (олардың ішінде осы жолдардың авторы да бар) кө кейінде ұ ялайды да тұ рады. Тү рік тү рік болып аталғ анғ а дейін Қ ытайдың солтү стігі мен қ азіргі Моң ғ олия жеріне ежелгі тү рік тайпалары қ алай барғ ан? Біздің пікірімізше, ғ ұ ндардың Ұ лы қ оныс аударуынан бұ рын ежелгі тү рік рулары мен тайпалары осы аймақ қ а қ оныс аударуы мү мкін деген ой туындайды. Тү ріктерден қ орғ ану ү шін салынғ ан Ұ лы Қ ытай қ орғ аны да осының айғ ағ ы сияқ ты. Олардың кө птігіне таң қ алғ ан жергілікті тайпалар немесе тү ріктердің ө здері кө шпенділерді «мың қ ол» деп атап кеткенге ұ қ сайды. Осы тұ ста мынадай да ой келеді. Ежелгі моң ғ ол жеріндегі тайпалар алыс-жақ ын жерлерге жорық жасап, кө птеген сарбазды тұ тқ ындап, соларды «мың қ ұ л» деп те атауы мү мкін ғ ой. Олар жергілікті тайпалармен сің ісіп, кө пшілік болып «мың қ ұ л» атанып, кейін «моң ғ ол» сө зіне айналуы да мү мкін. Ғ алымдардың басым кө пшілігі Шың ғ ыс хан тарих сахнасына шық қ анғ а дейін еш жерде, ешбір деректе «моң ғ ол» атауы кездеспейтінін алғ а тартады. Қ азақ халқ ын қ ұ райтын тайпалардың санатына кіретін рулардың ішінде де «моң ғ ол» тайпасы жоқ. «Кө шпенділер ү шін «моң ғ ол» сө зі рулық немесе тайпалық ұ ғ ымды білдірмейді», - дейді М. Қ арғ абаев ө зінің «Кө шпенділер атлантидасы» атты ең бегінде. «Моң ғ олдың қ ұ пия шежіресін» жазғ андар да моң ғ ол туралы еш мә лімет бермейді. Авторлар Шың ғ ыс ханның этникалық тегін жазуды мақ сат етпегенмен, ондағ ы кейіпкерлердің барлығ ы (ру-тайпалар, жеке тұ лғ алар) тү ркі ғ ұ рыптарын ұ стағ ан жә не есімдерінің тү бірі де тү ріктерге жақ ындау. Шың ғ ыс ханның ө зі алыс жорық тарғ а шығ арда, кейде бір тө тенше жағ дайлар болғ анда, биік тө беге шығ ып, тү ріктерше мойнына бұ ршақ салып Кө к Тә ң ірге жалбарынатын болғ ан. Мысалы, Шың ғ ыс хан ә скерінің батысқ а ұ зақ жорық жасар алдындағ ы осындай сә тті «Шың ғ ыс хан» телехикаясында анық кө рсеткен. Сонда, тү ркі тілді ортада моң ғ ол тайпасының, кейін моң ғ ол империясының ғ айыптан тайып қ айдан тап бола кеткені тү сініксіз. Бұ ғ ан себеп, кө птеген қ азақ тарихшыларының пікірі бойынша орыс тарихшылары мен аудармашылары «Қ ұ пия шежірені» орысшағ а аударғ анда (XIX ғ. ) «мың қ олды» немесе «мың қ ұ лды» «моң ғ олдар» деп моң ғ ол халқ ын ойлап тапқ ан сияқ ты. Бұ л Шың ғ ыс ханның тү ркілік еместігін дә лелдеу ү шін жасалғ ан ә рекет деп айтудан басқ а амал жоқ. Жазба дерегі болмаса халық та жоқ деп есептейтін еуроцентристік кө зқ арастың ық палы сезіліп тұ р.

Ғ алым М. Қ арғ абаевтың ұ зақ уақ ыт жү ргізген зерттеу жұ мысында Шың ғ ыс хан Арыс бұ тағ ының Жалайыр тармағ ынан тарайтын тү ркі деп нақ тылайды. Тайпаның аты ағ айынды Жал жә не Айыр аттарының біріктірілген тү рімен аталады. Рудың таң басы айыр тү рінде беріледі. Мұ ндай таң ба Шың ғ ыс хан заманынан да кө п уақ ыт бұ рын болғ ан. Шың ғ ыс хан жә не оның ұ рпақ тары ата-бабаның дә стү рін бұ збай ә рқ ашан жалайырдың осы белгісін кү ні бү гінге дейін сақ тап келеді деген уә ж айтады автор.

Ал мағ ынасы одан да терең ірек, Шың ғ ыс ханды тікелей біздің арғ ы Ұ лы бабамыз етіп сендіргісі келген ақ таулық Мә мбеткерім Қ ожырбайұ лының «Шың ғ ыс қ ағ ан - менің ұ лы бабам» атты материалы «Алтын Орда» газетінің 26-30 нө мірінде (2008 ж. ) жарияланғ ан. Автордың пікірінше, арғ ы тү ріктерді былай қ ойып, Ұ лы қ ағ анды Қ азақ - Кіші жү з - Байұ лы - Адай - Келімберді - Мұ ң ал екендігіне еш кү мә н келтірмейді. Ә рине, Мә мбеткерімнің бұ л тұ жырымына кінә қ оюғ а болмайды. Автордың ө зі айтқ андай «тектінің текті ұ рпағ ы» болып жатсақ, асқ ақ тана мақ тануғ а болады ғ ой. Осы арада Талдық орғ ан қ аласынан Айдын Бекжановтың «Шың ғ ыс хан қ азақ болса, моң ғ олдар кім? » (Алтын Орда, 31 шілде - 6 тамыз 2008 ж. ) деген сұ рағ ына жауап іздеген жө н сияқ ты.

Шың ғ ыс ханның тегі туралы ә лі де талай ең бектер жазылып, ә ртү рлі талас пікірлер туындар. Ө йткені кім де болса, ә сіресе ғ алымдардың ө з кө зқ арастарын білдіруі - қ ұ птарлық іс. Бұ л мә селенің шешілу кілті - біздің пікірімізше, ұ лы қ ағ анның сү йегін тауып, оғ ан тегін анық тайтын (ДНК) талдау жасалып, бұ лтартпайтын дә лел анық талмайынша, ә рқ илы жорамалдар жалғ аса береді.

Кү ні бү гінге дейін қ ағ ан ғ ұ мырнамасындағ ы қ ұ пиясы - ө лімі мен денесінің қ айда жерленгендігі. Шың ғ ыс хан таң ғ ұ ттармен біраз соғ ысып, Қ ытай жерінде азын-аулақ демалып жатқ анда, елге келіп жү рген саудагерлерден Жошы ө зінің ұ лысынан тыс жерлерді басып алып, аң аулап, сә н-салтанат қ ұ рып жү р дегенді естиді де, оны ө зіне шақ ыртады. Жошы келмейді. Ашуланғ ан қ ағ ан Жошының желігін басу ү шін ә скерін жиып, аттанады. Жошының келе алмауының басты себебі - ол ауыр дертке шалдығ ып, тө сек тартып жатыр еді. Дертінен айық пай о дү ниелік болады. Жошының ө лімінің себебі ә лі де беймә лім. Кейбір аң ыздарда ол аң аулап жү ргенде, абайсызда серіктерінің садағ ының оғ ынан жараланғ ан, ол асқ ынып ө лімге алып келді десе, келесі бір аң ызда қ ұ ланның айғ ыры бір қ олын шайнап тастап, содан жазылмапты дейді. Ә рине, бұ л келтірілген себептерден адамның ө луі ә бден мү мкін. Бірақ шындық қ а жақ ыны - Жошы обадан қ айтыс болғ анғ а ұ қ сайды. Оның сү йегі - Ұ лытауда.

Отандық тарихта қ алыптасқ ан пікір бойынша, Жошы 1227 жылдың жаз айларының басында (кейбір деректерде мамыр) қ айтыс болды десе, «Шың ғ ыс хан» телехикаясында 1226 жыл деп аталады. Сонда Шың ғ ыс хан бір-бір жарым жыл баласының қ азасына бармағ аны ма? Шындық қ а жуыспайды.

Жетпіс жастан асқ ан шағ ында денсаулығ ының сыр бере бастауы жә не ү лкен ұ лының қ айғ ысы Шың ғ ыс ханғ а оң ай тимесе керек. Қ алай болғ анда да тұ ң ғ ыш баласының ө лімі қ ағ анның қ абырғ асын қ айыстырады. Денсаулығ ының нашарлауына қ арамастан аң ыз бойынша Жошыны жерлеуге атқ а ә рең отырып барып, кейін қ арай арбамен алып қ айтқ ан. Деректер бойынша, ол жол ү стінде 1227 жылдың 25 тамызында қ айтыс болғ ан. Ал кейбір деректерде осы жылдың шілде айында деп те жазады. Жошы мен Шың ғ ыс ханның ө лімінің арасы екі-ү ш айдан аспағ ан.

Шың ғ ыс хан ө лімінің себептері жө нінде де аң ызғ а негізделген ә ртү рлі пікірлер бар. Мысалы, белгілі саяхатшы италиялық Марко Поло ол уланғ ан жебенің оғ ынан қ айтыс болғ ан десе, Рим папасының Моң ғ олиядағ ы елшісі болғ ан Джованни дель Плано Карпини ханның ө лімі найзағ ай тү скеннен болды деп жазып кеткен.

Ежелгі моң ғ олдардан сақ талғ ан аң ыз бойынша, Шың ғ ыс хан таң ғ ұ ттарды тас-талқ ан етіп жең геннен кейін, таң ғ ұ т патшасының Кү рбелчин атты сұ лу ә йелін алғ ан кө рінеді. Кек алу мақ сатында ол қ ағ анды тістеп алып, жарасы асқ ынып, ірің деп содан қ айтыс болыпты дейді. Содан кейін Кү рбелчиннің ө зі сол маң дағ ы ө зенге суғ а батып жоқ болады. Ал ресми мә ліметтерде хан аң аулау кезінде аттан қ ұ лап ө лген делінген. Біздің пікірімізше, Шың ғ ыс ханның ө лімін тездеткен тұ ң ғ ыш баласы Жошының қ айғ ысы.

Жошыны жер қ ойнауына беріп кері қ айтып келе жатқ ан қ ағ ан жол ү стінде о дү ниелік болғ анын айттық. Аң ыз бойынша, оның ө лгені қ ұ пия қ алуы ү шін жолда кездескендердің барлығ ын ө лтірген. Шың ғ ыс ханның сү йегін моң ғ ол жеріне апармай, Ертіс ө зенінің бойындағ ы Шың ғ ыстауда жайлауда отырғ ан бә йбішесі Бө ртеге жеткізіп, кү зет қ ойып, осы жерден қ ағ анның ө лімі туралы жария етіледі. Жер-жерден халық келіп, қ ағ анмен қ оштасу Шың ғ ыстауда болғ ан сияқ ты. Қ оштасу рә сімінен кейін аза тұ тқ ан, жиылғ ан елдің ығ айлары мен сығ айлары біртіндеп тарай бастайды. Ойланайық оқ ырман! Солардың ө зінен Шың ғ ыс ханды қ айда жерлейтіндігі қ ұ пия болғ андығ ын аң ғ арамыз.

Ендігі ү лкен мә селе қ айда жерлеу керек?

Шың ғ ыс хан жаулап алғ ан жерлердегі қ атыгездігі ү шін моласын қ орлауы мү мкін деген оймен ө з денесін ешкімге кө рсетпей, белгісіз етіп қ оюды талап еткен деседі. Ондай жағ дай кө шпенділердің тарихында болып тұ рғ ан. Ә сіресе, хандардың, патшалардың, кісі ақ ысын жеп, елді зар ең іреткен байлардың молаларын бұ зып, қ орлағ ан жағ дай ежелгі Моң ғ ол, Қ ытай шежірелерінде айтылады.

Шың ғ ыс хан аса қ ұ пия жағ дайда жерленгендіктен, кү ні бү гінге дейін оның моласы беймә лім. Осының тө ң ірегінде кейбір деректер мен ел аузында ә р тү рлі аң ыздар бар. Ол аң ыздардың мазмұ ны ә р тү рлі, кө п жағ дайда біріне-бірі қ айшы.

Кө п тарағ ан аң ыздардың бірі - Шың ғ ыс ханның Бұ рқ ан-Қ алдұ н тауының маң ына жерленуі. Ө зін жерлейтін жерді кө зінің тірісінде ө зі таң дап алғ ан екен. Шың ғ ыс хан бірде аң аулап жү ріп, жалғ ыз ө сіп тұ рғ ан ағ аштың тү бінде демалып, жан-жағ ына мұ қ ият зер сала қ арап тұ рып: «Осы жерге мені жерлейсің дер, естерің е сақ таң дар! Бұ л жерге белгі қ ойылсын! », - дейді жалғ ыз ө сіп тұ рғ ан ағ ашты нұ сқ ап. Рашид-ад-Диннің мә ліметі бойынша, ұ лы хан ө зі кө рсеткен жерде жерленген дейді. Жерлеу рә сіміне қ атысқ ан адамдардың барлығ ын қ ырып тастағ ан. Шың ғ ыс ханның ө сиеті орындалды, оның денесінің Бұ рқ ан-Қ алдұ н тауының қ ай жерінде екенін бү гінге дейін ешкім білмейді. Хан жерленген соң, ол жерге оқ атса ө тпейтін қ алың ағ ашты ну орман пайда болғ ан.

Келесі аң ыз бойынша, бір тү рік қ олбасшысы ханның денесін Моң ғ олияғ а жеткізіп, тө рт жерден кө р қ аздырып, тө ртеуіне тө рт табыт салып кө мген. Ханның денесі қ ай табытта екенін ешкім білмеген. Сол жерден ү йір-ү йір жылқ ы айдатып, молалар жермен-жексен болып, ә бден тапталғ ан кезде, ал енді табың дар дегенде, ешкім хан сү йегі жатқ ан жерді таба алмағ ан. Жерлеуге қ атысқ андардың барлығ ы ө лтірілген. Кейін Хэнтэй жерінің біраз бө лшегін қ асиетті деп жариялап, ол жерді басқ ан адамды қ арғ ыс атады деп санағ ан. Бұ л да Шың ғ ыс ханның моласын іздемесін деген мақ сатпен таратылғ ан аң ыз болуы мү мкін.

Тағ ы бір аң ызда Шың ғ ыс ханның денесі Онон ө зенінің арнасында су астында жатқ ан кө рінеді. Бейіт қ азу ү шін ө зенді басқ а арнағ а бұ рып, жерленгеннен кейін оны қ айта ө з арнасына жіберген дейді. Тіпті, мынадай да аң ыз бар. Қ ағ анның қ ай жерге жерленгенін білдірмеу ү шін денесін бір жыл бойы бальзамдап (моң ғ олдар ол кезде денені бальзамдауды білмеген), тү йенің қ омына салып алып, ел аралап жү рген. Ана жерге, мына жерге жерленді деп лақ ап таратқ ан.

Марко Полоның жорамалы бойынша, «моң ғ олдар барлық ұ лы басшыларын, қ ағ анның ұ рпақ тарын ү лкен Алтай тауының баурайына жерлеген. Шың ғ ыс хан қ ай жерде ө лсе де, бә рібір оның денесін сол Алтай тауына ә келіп қ оюғ а тиіс» дейді.

Ғ алымдар Шың ғ ыс ханның денесі ү ш ө ң ірдің бірінде жерленуі мү мкін екенін айтады. Біріншісі - Ішкі Моң ғ олия, екіншісі - Чита облысының (Ресей) оң тү стігі, ү шіншісі - атақ ты адамдардың жерленген жері табылғ ан Биндер тауының етегі. Алғ ашқ ы екеуіне қ арағ анда, соң ғ ы болжам шындық қ а жақ ындайды, ө йткені, Шың ғ ыс хан дә л осы ө ң ірде дү ниеге келген. Кіндік қ аны тамғ ан жерге жерлеу де кө птеген халық тардың, ә сіресе, тү ріктердің салтында бар емес пе? Археолог ғ алымдар Биндердегі қ орымның бір зиратынан табылғ ан қ ару-жарақ тар мен ә шекейлі заттар Шың ғ ыс хандыкі болуы мү мкін деген болжам жасап отыр.

Осы ү ш ө ң ірдің қ атарына Қ азақ станды да қ осуғ а болатын сияқ ты. Себебі қ ағ ан қ айтыс болғ ан кезде Аягө з маң ында Бө рте бә йбіше жайлауда отырғ анын, Шың ғ ыс ханның осы маң да да кө з жұ муы, оны бә йбішесіне алып келуі мү мкіндігі туралы айтқ анбыз. Қ ай халық тың да ө лген адамды кешіктірмей туғ ан жер қ ойнауына беруі ертеден келе жатқ ан салт-дә стү р. Қ ағ анды туғ ан жеріне жеткізудің қ ашық тығ ына жә не ауа-райының ыстығ ына байланысты ә рі қ арай жү ру қ иын болғ андық тан, ү лкен ұ лы Жошының сү йегінің Ұ лытауда жатқ анын ескеріп, оның денесін сол Аягө з маң ында жерлеуі мү мкін. Ал, М. Қ ожырбайұ лы «бабамыздың моласы Ақ мола облысы, Атбасар ү йезінде, Бағ аналы-Балталы деген найман жайында, Қ аракең гір бойында сырлағ ан кірпіштен салғ ан ескі екі бейіт бар: Алаш жә не Жошы хан. Міне, осы Алаш хан мазары деп жү ргендеріміз Шың ғ ыс хан бабамыздікі» дейді. Сонда Ұ лы таудағ ы Жошының қ асына жерлеген болады ғ ой. Бұ ғ ан не айтамыз? Шың ғ ыс ханның моласын жоғ арыда аталғ ан екі ө ң ірден де іздеу ақ иқ аттан алыс кетпейді.

Мө ң ке, Мунке, Менгу, Мангу ^[1] (1208 – 1259жылдары) – Шың ғ ыс хан империясының тө ртінші ханы (1251 – 59жылдары). Шың ғ ыс ханның ү лкен ә йелі Бө ртеден туғ ан кенжесі Тө ленің ү лкен ұ лы. 1241 жылы Ү гедей хан қ айтыс болғ аннан кейін Шың ғ ыс хан империясында билік дағ дарысы басталды. Ұ лы хан тағ ына неғ ұ рлым лайық тылар Жошының ұ лы Бату хан мен Мө ң ке болатын. Соғ ан қ арамастан сарай тө ң ірегіндегілердің ұ йғ арымымен 1246 жылы Қ ұ рылтайда Ү гедейдің ү лкен ұ лы ‘‘Кү йік’’ ұ лы хан болып жарияланды. Бірақ оны Жошы мен Тө ле ұ рпақ тары мойындамады. 1248 жылы Кү йік хан кенеттен қ айтыс болып, дағ дарыс қ айтадан кү шейді. Шың ғ ыс хан мен Бө ртеден туғ ан 4 ұ лдың ұ рпақ тары екіге бө лініп, билікке таласты. Ақ ырында Бату ханның тікелей қ олдауымен 1251 жылы Мө ң ке ұ лы хан болып жарияланып, Шың ғ ыс хан империясының соң ғ ы билеушісі болды. Ол Батумен бірлесіп империяны ә рі қ арай кү шейтті. Империяның батысында Бату хан бастағ ан Жошы ұ рпақ тары (Берке, Орда Ежен, т. б. ), шығ ысында Мө ң ке бастағ ан Тө ле ұ рпақ тары (Қ ұ былай, Хулағ у, т. б. ) билік қ ұ рды. Ү гедей мен Шағ атайдың ұ рпақ тары биліктен ығ ыстырылып, қ удалауғ а ұ шырады. Сыртқ ы саясатта жаулап алушылық жорық тар ә рі қ арай жалғ астырылды. Мө ң кенің інісі Хулағ у бастағ ан ә скер 1256 – 58 жылдары (Аббас ә улеті билеген) Иран мен Иракты басып алып, Бағ дат халифтығ ын жойып жіберді. Мө ң ке мен інісі Қ ұ былай Қ ытайды жаулап алу жорығ ын жалғ астырды. Батыста Бату хан, кейіннен оның орнын басқ ан інісі Берке Жошы ұ лысын дербес басқ арды. Басқ а ұ лыс билеушілері де (Қ ұ былай, Хулағ у, т. б. ) дербестікке ұ мтылды. Соғ ан қ арамастан Мө ң ке ішкі саясатта орталық билікті кү шейтуге тырысты, сауда мен экономиканың жедел дамуына мү дделі болды. Мө ң ке Қ ытайғ а қ арсы жорық кезінде қ айтыс болды. Мө ң ке қ айтыс болғ аннан кейін ө кімет билігі ү шін тартыс қ айтадан кү шейіп, ол Шың ғ ыс хан империясының 4-ке бө лінуімен аяқ талды.

Сарыү йсін – Ұ лы жү з қ ұ рамына кіретін ежелгі тайпа. Ұ раны – Байтоқ ты. Таң басы – Абақ. Сарыү йсіндер – Бә йдібек бабаның бә йбішесі Марау (Сары бә йбіше) анадан тарағ ан ұ рпағ ы. Сарыү йсіндер ежелден Жетісу (Іле, Шу, Талас ө зендерін бойлай) ө ң ірін, Қ аратау баурайын мекен еткен. Негізінен, кө шпелі мал шаруашылығ ымен айналысқ ан.
Сарыү йсіннен кө птеген абыз, би, шешен, батырлар шық қ ан

· Тү ргеш қ ағ ан

· Ү шлақ хан

· Сары би

· Алтай шешен

· Жандосай батыр

· Қ ошқ ар батыр

· Жартыбай батыр

· Тоқ аш Бокин – Жетісудағ ы ұ лт–азаттық қ озғ алыстың жетекшісі

· Сә бит Оразбаев – Қ азақ КСР− нің халық ә ртісі

Қ ысқ аша шежіресі[ө ң деу]