Қорытынды

Қ орта айтқ анда кінә -қ ылмыстың субьективтік жағ ының маң ызды белгісі. Кінә болмағ ан кү нде қ ылмыстың қ ұ рамы да болмайды жә не болуы да мү мкін емес. Бұ л субьективті жақ тың қ ылмысты істі қ ылмысты емес істен ажыратып, бө ліп отырғ ан негізгі белгісі. Заң шығ арушының кінә ғ а маң ызды мағ ына беретіндігі соншалық тіпті кінә лі жауаптылық Қ ылмыстық кодекстің қ ағ идасына дейін кө терген. Қ Р Қ К-нің 19-бабының 1-бө ліміне сә йкес адам соларғ а қ атысты ө з кінә сі анық талғ ан қ оғ амдық қ ауіпті ә рекеті (іс-ә рекеті немесе ә рекетсіздігі) жә не пайда болғ ан қ оғ амдық қ ауіпті зардаптар ү шін ғ ана қ ылмыстық жауапқ а тартьшуғ а тиіс. Осы баптың 2-бө лімінде объективті айыптауғ а, яғ ни кінә сіз зиян келтіргені ү шін қ ылмыстық жауаптылық қ олданылмайтыны атап кө рсетіледі.

Кінә лік жауаптылық қ ағ идасы - заң герлердің ойлап шығ арғ аны емес, бұ л - адам қ ылығ ын заң ды жә не ә леуметтік адамгершілік тұ рғ ыдан дұ рыс бағ алаудың қ арапайым шарты. Кө рнекті Кең ес психологі С. Л. Рубинштейн атап ө ткеніндей, «жалғ ан, абстрактілі «обьективизімге» қ арама-қ арсы айтылатыны: қ ылық ты бағ алау кезінде ізінше орын алғ анының тү гел барлығ ына емес сол объективті тү рде ізінше орын алғ анның ішінен қ айсысы алдын-ала ескерілуі мү мкін еді - тек соғ ан сү йену керек»¹.

Осығ ан байланысты, қ ылмыстық қ ұ қ ық теориясы мен қ ұ қ ық тық тә жірибе, қ ылмыстық жауаптылық тың тұ лғ аның жасайтын қ оғ амдық қ ауіпті іс-ә рекетіне (ә рекеті немесе ә рекетсіздігіне) жә не оның салдарынан психикалық қ атынасын (қ асақ аналық немесе абайсыздық кү йінде) ескерумен ғ ана шектелмейтініне сү йенеді. Жасалғ ан қ ылмыстың кез келген жағ дайы (ә сіресе ауырлататын) соттың

оларғ а байланысты кінә лі қ атынасын, яғ ни қ асақ аналық немесе абайсыздық тү ріндегі психикалық қ атынасын, анық тауынан кейін ғ ана айыпқ а жү ктеле алады (заң шығ арушының бұ л жағ дайларды қ ылмыстық -қ ұ қ ық тық нормаларда қ ұ растыру ерекшеліктерше байланысты).

Ал енді кінә сіздік мә селесіне келетін болсақ, кінә сіздік презумпциясының орны мен мә ні туралы 80-ші жылдардың аяқ кезінде орын алғ ан айтыстар бұ рынғ ы КСРО-ның ғ ана емес, сондай-ақ басқ а бірқ атар социалистік елдердің ғ ылыми мектептерін қ амтыды.

Мә селен, қ арама-қ арсы кө зқ араста болғ ан поляк процессуалистері М. Шерер, Л. Шафф теориялық пікірталас жү ргізіп, онда бір жағ ы кінә сіздік презумпциясы керек емес екенін дә лелдеді, ал екінші жақ бү л пікірдің демократиялығ ын дә йекті тү рде қ орғ ады. Мү ндай кереғ ар пікірлер ГДР ғ алымдары Р. Хельм, Р. Герман, П. Пеманн арасында да орын алды.

Кең естік іс жү ргізу ғ ылымы да кінә сіздік презумпциясына тү рліше кө зқ араста болды. Онда мына бағ ыттар барынша айқ ын байқ алды:

1. Кінә сіздік презумпциясы принципінің теориялық -қ ү қ ық тык мә ніне берілген, идеяның ө зін «Жел болмаса, шоптің басы қ имылдамайды» деген схемағ а саятын тым қ арабайыр бағ а - қ ылмыстық іс қ орғ ауғ а жә не оны тергеуге себеп болғ ан заң ды негіздер бар болса адамдарды кінә лі деп іс жү ргізуде тануғ а болады. Бұ л тү сіндірмеде бастапқ ы идеяның бү рмаланғ ан соншалық, ол ө зіне кереғ ар ү ғ ымғ а айналғ ан: егер адам кылмыстық жауапқ а тартылғ ан болса, ол, сө з жоқ, кінә лі. Тү бірінен қ ате осы кө зқ арасты қ орғ ай отырып, К. А. Мокичев былай деп жазды: «... дә л осы нақ ты факті бойынша дә л осы нақ ты адамдардың кінә сіз тергеуге де, сотта қ арауғ а да болмайды».

2. Екінші бағ ыт қ ылмыстық жауаптылық қ а тартылғ ан адам кү ні бү рын кінә лі деп саналады, сондық тан дә лелдеу салмағ ы соғ ан салынуы тиіс деген кө зқ арасты жақ тады. Проблеманың осылайша тү сінілуін жақ таушы В. С. Тадевосян былай деп жазды: «... қ оғ ам мен мемлекет айыпталушьшың кінә лі екенін қ алай дә лелдесе, ол ө зінің кінә сіз екенін солай дә лелдеуге тиіс». Дә лелдеу салмағ ын айыпталушығ а салудың теориялық та, практикалық та негіздемесе жалпы қ ылмыстық іс жү ргізу қ ү қ ығ ының мә н-мақ сатында жок, бұ л Я. О. Мотовиловкердің, М. С. Строговичтің жә не басқ алардың ең ібектерінде жеткілікті дә режеде айқ ын кө рсетілген.

3. Қ ылмыстық іс жү ргізу қ ұ қ ығ ы принциптің жү йесін ұ ғ ынудың ү шінші бағ ыты - қ ылмыстық жауаптылық қ а тартылғ ан адамдар жө ніндегі қ андай да болсын жаман ойдан бас тарту. Осы кө зқ арасты жақ таушы С. А. Голунский «... айыпталушы кең естік процесте кінә лі деп те, кінә сіз деп те жорамалданбайтынын» негізге алғ ан. Оның пікірінше, айьшталушы жө нінде соттың мү лдем бейтарап болуы - іс бойынша шешім шығ ару куә герге ә ділдіктің кепілі, бү ғ ан қ оса соттың ә діл болуғ а міндетті екені заң да тікелей атап кө рсетілген. Бұ л тү сініктің қ ате екені мынада: кінә сіздік презумпциясы принциптерінен туындайтын қ ү қ ық тық нү сқ амалардың мазмү ны мен бағ ыты; ақ тау ү кімін шығ ару шарттары мен негіздері, сейілмеген кү діктің айыпталушы пайдасына тү сіндірілуі жә не т. т еленбеген.

Қ азіргі кезде кінә сіздік презумпциясы заң герлердің кө пшілігі арасында танылып отыр. Айтыс оншалық ты маң ызды емес мә селелер тө ң ірегінде жү ргізілуде. Мә селен, В. М. Савицкий заң ғ а " Кінә сіздік презумпциясы" деген бап енгізуді ұ сынады, ал С. А. Голунский болса, принцип керек, бірақ мамандардың шағ ын табына ғ ана тү сінікті " презумпция" сө зін қ олданбаса да болады деп санайды. Осы жә не басқ а айтыстар проблеманың мә ніне ә сер етпейді.

Біздің ойымызша, бұ л тақ ырып тө ң ірегіндегі қ арастырылып отырғ ан мә селе бұ рынғ ы кезде де, қ азір, келешекте де ғ алымдар тарапынан дами тү суін жалғ астырады. Бірақ біз, қ ұ қ ық тық мемлекет ретінде ө з азаматтарымыздың қ ұ қ ық тарын қ орғ ап, заң алдында тиісті адамдардың жауап беруін қ адағ алаймыз деп сенеміз. Сондық тан да

В. М. Савицкийдің айтқ анымен келісіп, «кінә сіздік презумпциясы» ұ ғ ымын демократиялық мемлекеттердің заң дарының баптарына енгізу дұ рыс деп ойлаймын.

Қ î ë ä à í û ë ғ à í ә ä å á è å ò ò å ð :

1. Қ à ç à қ ñ ò à í Ð å ñ ï ó á ë è ê à ñ û í û ң Ê î í ñ ò è ò ó ö è ÿ ñ û, À ë ì à ò û Қ à ç à қ ñ ò à í á à ñ ï à ñ û., 1995.

2. Қ à ç à қ ñ ò à í Ð å ñ ï ó á ë è ê à ñ û í û ң Қ û ë ì û ñ ò û қ ê î ä å ê ñ ³. -À ë ì à ò û: Æ å ò ³ -æ à ð ғ û, 1997. -2706.

3. Қ à ç à қ ñ ò à í Ð å ñ ï ó á ë è ê à ñ û í û ң Қ û ë ì û ñ ò û қ ³ ñ æ ү ð ã ³ ç ó ê î ä å ê ñ ³. -À ë ì à ò û: Æ å ò ³ æ à ð ғ û, 1998.

4. Қ à ç à қ ñ ò à í Ð å ñ ï ó á ë è ê à ñ û Æ î ғ à ð ғ û Ñ î ò û í û ң ¹ 18 í î ð ì à ò è â ò ³ ê қ à ó ë û ñ û, 2001 æ û ë ғ û 13 æ å ë ò î қ ñ à í. «Ñ î ò ò à ð ä û ң ñ û á à é ë à ñ æ å ì қ î ð ë û қ қ à á à é ë à í û ñ ò û қ û ë ì û ñ ò û қ ³ ñ ò å ð ä ³ қ à ð ó ï ð à ê ò è ê à ñ û ò ó ð à ë û ». - Қ à ç à қ ñ ò à í Ð å ñ ï ó á ë è ê à ñ û Æ î ғ à ð ғ û Ñ î ò û í û ң á þ ë ë å ò å í ³, 2001. ¹ 12.

5. Қ à ç à қ ñ ò à í Ð å ñ ï ó á ë è ê à ñ û Æ î ғ à ð ғ û Ñ î ò û í û ң 2002 æ û ë ғ û 15 ò à ì û ç ä à ғ û «Ñ î ò ү ê ³ ì ³ ò ó ð à ë û » í î ð ì à ò è â ò ³ ê қ à ó ë û ñ û.

6. Қ à ç à қ ñ ò à í Ð å ñ ï ó á ë è ê à ñ û í û ң Қ û ë ì û ñ ò û қ ê î ä å ê ñ ³ í å ò ү ñ ³ í ³ ê ò å ì å. -À ë ì à ò û: Á à ñ ï à, 2001. -70 á.

7. Ó ã î ë î â í î å ï ð à â î Ð å ñ ï ó á ë è ê è Ê à ç à õ ñ ò à í.

8. 15. Ó ã î ë î â í î å ï ð à â î. × à ñ ò ü Î á ù à ÿ. - Ì., 1948, 291 á.

9. 16. Ó ã î ë î â í î å ï ð à â î Ð å ñ ï ó á ë è ê è Ê à ç à õ ñ ò à í. Î á ù à ÿ ÷ à ñ ò ü, — À ë ì à ò û, 1999.

10. À ғ û á à å â À. Қ û ë ì û ñ ò û қ қ ұ қ û қ ò û ң ï ð è í ö è ï ò å ð ³ // Ò ó ð à á è, 201-01. ¹ 5. -25-32 á á.

11. Қ û ë ì û ñ ò û қ қ ұ қ û қ, Æ à ë ï û á ө ë ³ ì. Í à ó ì î â À. Â. À ñ ò à í à «Ô î ë è à í ò » á à ñ ï à ñ û, 2001æ.

12. Қ û ë ì û ñ қ ұ ð à ì û. Ð à õ ì å ò î â Ñ. Ì. À ë ì à ò û «Á à ñ ï à » 1998æ.

13. Қ û ë ì û ñ ò û қ ³ ñ æ ү ð ã ³ ç ó қ ұ қ û ғ û. (Æ à ë ï û á ө ë ³ ì ) Ò ө ë å ó á å ê î â à Á. Ê. À ë ì à ò û «Æ å ò ³ æ à ð ғ û » 2000æ.

14. Í ó ð ò à å â Ð. Ò. Á î ð ü á à ñ í å î ñ ò î ð î æ í û ì è â è ä à ì è ï ð å ñ ò ó ï ë å í è é: ï ð î á ë å ì û ý ô ô å ê ò è â í î ñ ò è. À ë ì à -À ò à, Í à ó ê à Ê à ç Ñ Ñ Ð, 1990. -208 ñ .