2.3 Кінәсіздік презумпциясы - заңдылық қағидат

Кінә сіздік презумпциясы - заң дылық қ ағ идат. Бұ л қ ағ идат бойынша сот арқ ылы кінә сі белгіленіп дә лелденбейінше, адам қ ылмыскер деп саналмайды. Сондық тан да судья заң ды қ олданғ ан кезде тө мендегі қ ағ идаттарды басшылық қ а алуы тиіс:

1. Ә р адам оның қ ылмыс жасағ андығ ы ү шін кінә лілігі Қ ылмыстық іс жү ргізу
кодексінде кө зделген тә ртіппен дә лелденгенге жә не соттың заң ды кү шіне енген
ү кімімен белгіленгенге дейін кінә сіз болып саналады;

2. Ешкім де ө зінің кінә сіздігін дә лелдеуге міндетті емес;

3. Айыпталушының кінә лілігіне сейілмеген кү дік оның пайдасына
тү сіндіріледі. Қ ылмыстық жә не қ ылмыстык іс жү ргізу заң ын қ олдану кезінде
пайда болғ ан кү мә ндер де айыпталушының пайдасына шешілуі тиіс.

4. Айыптау ү кімін болжамдарғ а негіздеуге болмайды жә не ол ақ иқ ат дә лелдердің жеткілікті жиынтығ ымен расталуы тиіс¹.

Қ оғ ам мен адамдардың мү дделерін қ ылмыстық қ иянаттан қ орғ ау жә не қ ү қ ық тық тә ртіпті нығ айту ү шін мемлекет жү зеге асыратын шараларды орындауда басты рө л атқ аратын қ ү қ ық қ орғ ау органдары (прокуратура, алдын ала тергеу жә не анық тама жү ргізетін органдар) мен сот болып табылады. Бү л мемлекеттік қ ү қ ық қ орғ ау органдары мен соттың атқ аратын қ ызметтері бірдей емес болғ анымен, олардың кызметін сипаттайтын негізгі мә селелерге, жалпы алғ анда, мыналар жатады:

* қ ылмыстарды ашу;

* қ ылмыс істеген адамдарды толық ә шкерелеу;

* кінә лі адамдарғ а заң мен кө зделген ық пал ету шараларын жү ргізу.

Аталғ ан органдардың қ ызметтері бір - бірімен байланысты болса да, олардың ө кілеттіктері бірдей емес. Мысалы, алдын ала тергеу органдары істелген қ ылмыстарды ашып, оны істеген адамды ә шкерелейтін дә лелдемелер жинағ ьшың ө зінде айыпталушының кінә лілігі жө нінде мә селені шешуге (осығ ан байланысты " айыпталушы" жә не " кінә ліадам" дегеніміз екі тү рлі ұ ғ ымдар) жә не оғ ан жаза тағ айындауғ а қ ұ қ ылы емес. Яғ ни, заң мен орнатылғ ан тә ртіп бойынша, алдын ала тергеу жү ргізу аяқ талғ ан соң қ ылмыстық іс заң дылық тың сақ талуын қ адағ алайтын прокурорғ а жіберіледі.

Ал прокурор тергеу органының жасағ ан тұ жырымдарымен келіскен жағ дайда бұ л қ ылмыстық істі тиісті сотқ а жіберіледі. Ал прокурор тергеу органының жасағ ан тұ жырымдарымен келіскен жағ дайда бұ л қ ылмыстық істі тиісті сотқ а жіберуге міндетті. Содан кейін сот алдын ала тергеу жү ргізу барысында жиналғ ан дә лелдемелердің жә не айыптаушы мен қ орғ аушы жақ тарының келтірілген дә лелдемелерінің негізінде сотталушының кінә лі немесе кінә сіздігі, жә не оғ ан жаза қ олдану немесе қ олданбау жө нінде ү кім шығ арады.

Қ ү қ ық тық мемлекеттің белгісінің бірі - сот билігінің заң шығ арушы жә не атқ арушы билік тармақ тарының тә уелсіз қ ызмет атқ аруы болып табылады. Қ азақ стан Республикасындағ ы сот жү йесі еліміздің Конституциясымен жә не 2000 жылы 25 желтоқ сандағ ы " Қ азақ стан Республикасының сот жү йесі мен судьяларының мә ртебесі туралы" конституциялық заң мен жә не басқ а да заң актілерімен белгіленеді.

Жоғ арыда аталғ ан конституциялық сот тә жірибесін жинақ тап, қ азіргі заманның талаптарына сай келетін мазмү нмен байланысты. Онда:

1. Жоғ арғ а сот тө рағ асының ө кілдіктерін кең ейтуге, судьялардың қ ү қ ық тық мә ртебесін кө теру мен ә леуметтік кдмтамасыз етуге бағ ытталғ ан бірқ атар прогресшіл ережелер енгізілген;

2. Судьялар ә кімшілгі - судьяларды ұ йымдық, материалдық -техникалық
қ амтамасыз ету жө ніндегі функциялар тү сінігі енгізілді, оны Қ азақ стан
Республикасьшың жоғ арғ ы Сотының жанындағ ы қ айтадан қ ұ рылғ ан Сот
ә кімшілігі жө ніндегі комитетке жү ктеді. Бұ рын бұ л ө кілеттілік Ә ділет
министірлігінің қ ұ зыретіне кіргізілген болатын;

3. Облыстық соттардағ ы жә не Жоғ арғ ы Соттардағ ы алқ алар мен Жоғ арғ ы Сот пленумының орнына қ адағ алау тө ралқ алары мен жалпы отырыстар қ ұ ру кө зделді. Мұ ның ө зі тө ралқ а сияқ ты органдар белгіленбеген Конституция нормаларына сә йкестендіруді жү зеге асыру еді.

Сө йтіп, соттардағ ы сот тө релігін тек Конституцияда кө зделген сот органдары - алқ алар ғ ана жү зеге асыратын болады. Бұ л жаң а конституциялық заң біздің мемлекетіміздің жоғ арғ ы мақ сатын баянды етіп, дә лме - дә л белгілеуге тиіс дегенге сү йеніп отырмыз. Демек, мұ ның негізгі ерекшеліктерінің бірі -демократияны одан ә рі нығ айту жә не дамыту болмақ.

Осы арқ ылы біз жеке адамның мү ддесі ү шін жаң а ө мірді қ ұ руды ө зінің алдына мақ сат етіп қ ояды. Барлық соттардың судьялары Республикалық бюджет қ аражаты есебінен судьялық мантиямен қ амтамасыз етіледі. Сот билігін жү ргізуші органдарының қ ызметін ұ йымдастыру жә не оның тә ртібі Қ азақ стан Республикасының заң дарымен нақ тыланады жә не мынадай конституциялық принциптерге негізделеді:

* сот тө релігін тек сот қ ана жү зеге асырады жә не азаматтар мен
ү йымдардың кү қ ық тарын, бостандық тары мен заң ды мү дделерін қ орғ ауғ а,
республика Конституциясының, заң дарының, ө зге де нормативтік кү кық тық
актілердің, халық аралық шарттардың орындалуьшқ амтамасыз етуге қ ызмет
етеді. бү лар қ ылмыстық, азаматтық жә не заң да белгіленген ө зге де сот ісін
жү ргізу нысандары арқ ыльт жү зеге асырылады;

* ешқ андай ө зге органдар мен тү лғ алардың судья ө кілеттігін немесе сот
билігі функцияларын иеленуге қ ұ қ ығ ы жоқ.

* сот ісін қ аралу тә ртібімен қ аралуғ а тиіс ө тініштерді, арыздар мен
шағ ымдарды басқ а ешқ андай органдардың, лауазымды немесе ө зге де
адамдардың қ арауына немесе бақ ылауғ а алуғ а алуына болмайды.

* сот тө релігін іске асыруда сот қ ызметіне қ андай да бір араласуғ а жол
берілмейді жә не ол заң бойынша жауапкершілікке ә кеп соғ ады

* нақ ты істер бойынша судьялар ешкімге есеп бермейді. Тек қ ана сот
қ ылмыстық іс бойынша айыптау не ақ тау ү кімін, азаматтық іс бойынша заң ды
шешімін шығ ара алады.

- сот шешімдері мен судьялардың ө з ө кілеттіктерін жү зеге асыру кезіндегі талаптарын барлық мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды адамдары, жеке жә не заң ды тү лғ алар орындауғ а міндетті.

- сот шешімдері мен судьялардың талаптарын орындамау заң мен
белгіленген жауапкершілікке ә кеп соғ ады

- қ азақ стан Республикасында Сот билігін тұ рақ ты судьялар, сондай-ақ
заң да кө зделген жағ дайларды жә не тә ртіппен қ ылмыстық сот ісін жү ргізуге
тартылғ ан алқ а заседательдері арқ ылы соттарғ а ғ ана тиесілі¹.

Қ азақ стан Республикасының 77- бабының 3-тармағ ының 2-тармақ -шасында кө зделгендей, егерде айыпты адамның ү стінен шығ арып қ ойғ ан заң ды кү шіне енген ү кім болса, егер оның кінә лі емес екендігін айқ ындайтын мә н - жайлар сотта каралып, ө з дә лелін тапса, онда ондай іс сот мә жілісінде қ ысқ артылуы тиіс.

Егер азамат кез келген дә режедегі лауазымды адамның іс - қ имылы ө зінің конституциялық кү кығ ына қ ысым жасап отыр деп санаса, Қ азақ стан Республикасының қ олданылып жү рген заң дарына сә йкес шағ ым жасауғ а қ ү қ ылы. Сондық тан, ә детте, ә діл сот азаматтар кү кық тарын қ орғ аудың заң дылығ ы мен негіздігіне бақ ылау жасайды. Егер мү ндай қ ү қ ық қ орғ ауды басқ а органдар жү ргізсе, қ ү қ ық қ орғ ау актілерін мә жбү рлеп жү зеге асыруды осы сот органдары қ амтамасыз етеді.

Конституциямен баянды етілген адамдардың жә не азаматтардың қ ү қ ық тры мен ө зге де нормативтік қ ү қ ық тық актілерді қ олдануғ а қ ақ ысы жоқ.

Дегенмен заң дар мен ө зге де нормативтік қ ү қ ық тық актілерде бекітілген қ ү қ ық тарды ә лдекімнің бү зғ ан оқ иғ алары, ә сіресе мү ндай ә рекеттер ө кілетті органдар тарапынан кездесетін оқ иғ алар болып жатады. Мысалы, жазық сыз сотталғ андарды жаупқ а тарту жә не тағ ы басқ а да оқ иғ алар болып жатады. Бү л жазық сыз адамдарды жауапқ а тарту мен басқ а да оқ иғ аларды жатқ ызуғ а болады.

Қ азақ стан Республикасының Конситуциясы 12-бабының 2 тармағ ьшда: «Адам қ ү қ ық тары мен бостандық тары ә ркімге тумысынан жазылғ ан, олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заң дар мен қ зге де қ ү қ ық тық актілердің мазмү ны мен қ олданылуы осығ ан қ арай анық талады» деп жазылғ ан. Осы себептер болар, халық аралық кү қ ық қ ауіпсіздікті адамның басты ө зіндік қ аруы етіп кө рсетеді. Мә селен, 1948жылы 10 желтоқ санда қ абылданғ ан «Адам қ ұ қ ығ ының жалпығ а ортақ Декларациясында»: « ә рбір адамның ө з ө мірі мен бостандығ ына қ ол сү ғ уғ а болмайтындығ ы» (3 -б), «ой-пікір, ар мен дін бостандығ ы» жә не тағ ы басқ а ауадай қ ажетті қ асиеттері атап кө рсетілген.

Алайда халық аралық қ ұ қ ық тық мә ртебе шын мә нінде адамдардың қ ауіпсіздігін тудырып отыр ма? Нендей себептен халық аралық механизм ө з мә нінде жү мыс істемейді? БҮ Ү Жарғ ысы неге кең інен қ олданылмай отыр? Жан-жақ ты 50 келісім-шарт жасалғ анына қ арамастан адамзаттың толығ ымен адам қ ұ қ ығ ын қ орғ ай алмай отырғ андығ ы шындык. Адам кү қ ығ ы толғ андырмағ ан ел жоқ шығ ар. ө йткені адам баласы жаһ андануғ а терең енген сайын аталмыш тақ ырып та кү рделене беретін тә різді¹.

1 Қ ылмыстық іс жү ргізу кодексі" (19 - бап)