2.2 Кінәсіздік презумпциясы принципінің ерекшелігі

1995 жылғ ы Қ азақ стан Республикасының Конституциясы тұ ң ғ ыш рет сот тө релігінің негізгі принциптерін қ ұ рады. Сот тө релігі принциптері біртұ тас сот жү йесін ұ йымдастыру мен жү ргізуге тікелей ық пал ететін қ ұ қ ық тық нормалардан тұ рады. Бұ л ретте сот тө релігі принциптерінің соттар туралы заң дарының қ алыптасуында, адам жә не азаматтардың қ ү қ ық тарын қ орғ ауды қ амтамасыз етуде маң ызды рө л атқ аратынын айта кету керек. Сол принциптерінің ішіндегі қ арастыратынымыз: " адамның кінә лі екендігі заң ды кү шіне енген сот ү кімімен танылғ анша ол жасалғ ан қ ылмысқ а кінә лі емес деп танылады".

Кінә сіздік презумпциясының негізгі ерекшеліктері - оның кылмыстық сот ісін жү ргізу принциптері жү йесіндегі орны мен маң ызын айқ ындайды. Кінә сіздік презумпциясын ө зге ережелер қ атарынан бө ліп кө рсететін ерекшеліктер мыналар:

1. адамды мемлекет атынан айпты деп тану - соттың ерекше қ ү қ ығ ы;

2. адамды алдын ала тергеу барысында айыпталушы ретінде тарту оның кінә лі немесе кінә сіз екені туралы соттың шешім қ абылдауына бө гет болмайды;

3. айыпталушының кінә лә мен ұ қ сас еместігі;

4. адамды кінә лі деп тек соттың заң ғ а сә йкес шығ арғ ан ү кімі бойынша ғ ана
тануғ а болады;

5. айыптау ү кімін қ ылмыс жасалуына сотталушының кінә лі екені сотта қ арау барысында дә лелденген жағ дайда ғ ана шығ аруғ а болады;

Кінә сіздік презумпциясының маң ызы мынада:

а) оны дү рыс тү сіну мен дү рыс қ олдану, қ ате пікірге, сың аржақ тылық қ а, айыптау бейіміне жол бермеу;

ә ) материалдық жә не іс жү ргізу қ ү қ ығ ы нормаларының қ алай болса солай қ олданылуына жол бермеуі;

б) қ ылмыстық жазаның тек кінә лі адамғ а қ олданылуына себептеседі.

Жауапкершілікті белгілейтін немесе кү шейтетін, азаматтарғ а жаң а міндеттемелер жү ктейтін немесе олардың жағ дайын заң дардың кері кү ші болмайды. Егер қ ү кык бү зушылық жасалғ аннан кейін ол ү шін жауапкершілік заң мен алынып тасталса немесе жең ілдетілсе, жаң а заң қ олданылады. Бү л да адамдарғ а берілетін кепілдіктерді толық тыра тү седі.

Осыдан ә ркімнің қ ү қ ық субъектісі ретінде танылу қ ү қ ығ ы жә не ө зінің қ ү қ ығ ы мен бостандық тарын, қ ажетті қ орғ анысты қ оса алғ анда, заң ғ а қ айшы келмейтін тә сілмен қ орғ ау ғ а қ ақ ылығ ы туындайды. Қ орғ алу тә сілдерін азаматтар ө з еркімен таң дай алады, мысалы, сотқ а жү гіну, жоғ арғ ы сатыларғ а арыздану, шағ ымдану, тағ ы басқ а.

Кінә сіздік презумпциясы принципі дегеніміз, ө зіне қ атысты іс қ озғ алғ ан адам (ә кімшілік қ ұ қ ық туралы), оның кінә сі заң да белгіленген тә ртіпте дә лелденбейінше жә не істі қ арағ ан уә кілетті органның (лауазымды адамнын) кү шіне кірген қ аулысына анық талмайынша кінә сіз деп саналады.

Жауапқ а тартылғ ан адам ө зінің кінә сіз екенін дә лелдеуге міндетті емес. Бұ л тезисті растау ү шін Ә кімшілік Қ ұ қ ық туралы Кодекстің 273-бабына жү гінейік, онда қ ү қ ық бү зушылық жасағ ан адамның кінә сін анық тау міндеті уә кілетті органғ а (лауазымды адамғ а) жү ктелген.

Мысалы, қ оғ амдық бірлестіктің қ ызметі ол Қ азақ стан Республикасының Конституциясын жә не заң дарын бү зғ ан жағ дайда немесе ө зінің жарғ ысьшда белгіленген мақ саттар мен міндеттерден тыс ә рекетті неше қ айтара жасағ ан жағ дайда прокуратура, ішкі істер органдарының ү сынысы немесе азаматтық шағ ымдары негізінде сот шешімімен ү ш айдан алты айғ а дейінгі мерзімге тоқ татылуы мү мкін. Біздің алдымызда ө з кінә сін дә лелдеуге міндетті емес екендігін кө рсететін жағ дай тұ р. Мұ ны конституциялық баптар да дә лелдейді: заң ды кү шіне енген сот ү кімі бойынша кінә лі екендігі танылмайынша адам кінә сіз деп саналады¹.

Кінә сіздік презумпциясы - зандылық қ ағ идат. Бұ л қ ағ ида бойынша сот арқ ылы кінә сі белгіленіп дә лелдейінбейінше, адам қ ылмыскер деп саналмайды. Сондық тан да, судья заң ды қ олданғ ан кезде тө мендегі қ ағ идаларды басшылық қ а алуы тиіс:

1. Ә р адам оның қ ылмыс жасағ андығ ы ү шін кінә лілігі Қ ылмыстытық іс
жү ргізу кодексінде кө зделген тә ртіппен дә лелденбегенге дейін кінә сіз деп
саналады;

2. Ешкім де ө зінің кінә сіздігін дә лелдеуге тиіс емес;

3. Айыпталушының кінә лілігіне сейілмеген кү дік оның пайдасына
тү сіндіріледі. Қ ылмыстық жә не Қ ылмыстық іс жү ргізу заң ын қ олданғ ан кезінде
пайда болғ ан кү мә ндер де айыпталушьшың пайдасына шешілуі тиіс.

4. Айыптау ү кімін болжамдарғ а негіздеуге болмайды жә не ол ақ иқ ат
дә лелдердің жеткілікті жиынтығ ымен расталуы тиіс.

Осындай тү жырымдардың мазмү ны Конституцияның басқ а да баптарында айқ ындала тү седі².

Қ азақ стан Республикасының жоғ арғ ы сотының " Қ ылмыстық процесті жү ргізуші органдардың заң сыз іс-ә рекеттерімен келтірілген зиянды ө теу жө ніндегі заң наманы қ олдану тә жірибесі туралы" 1999 жылы 9 шілдеде қ абылданғ ан Қ аулысы жеке басқ а тікелей қ ол сұ ғ ушылық қ а байланысты органдардың заң сыз іс-ә рекеттерімен келтірілген зиянды ө теу жө ніндегі азаматтардың қ ұ қ ығ ын анық тады. Оларғ а мыналар жатқ ызылды:

* бұ лтартпау шараларын немесе заң да кө зделген ө зге де іс жү ргізу
мә жбү рлеу шараларын қ олдану;

* қ ылмыс жасады деген сезік бойынша немесе қ ылмыс жасауғ а ә рекет
етті деген сезік бойынша немесе қ ылмыс жасауғ а ә рекет етті деген сезік
бойынша ұ сталғ ан адамды немесе бұ лтартпау шарасы ретінде қ амауғ а алу
белгіленген адамды оның ө мірі мен денсаулығ ына қ аіпті жағ дайларда ұ стау;

* бұ л жө нінде соттың шешімі болмағ ан жағ дайларда сот -психиатриялық

немесе сот - медициналық сараптама жү ргізу ү шін кү зетке алынбағ ан адамды медицина мекемесіне мә жбү рлеп орналастыру;

* зорлық - зомбылық кө рсету;

* қ атыгез немесе адамдардың ар-намысын кемсітетін қ арым-қ атынас жасау;

* іс жү ргізу ә рекеттерін оларғ а қ атысатын адамдардың ө міріне немесе
денсаулығ ына қ ауіп тө ндіретін жағ дайларда жү ргізу;

- қ ылмыстық процеске қ атысатын адамдардың ар-намысын кемітетін
немесе қ адір-қ асиетін қ орлайтын шешім қ абылдау немесе іс-ә рекеттер жасау;

- адамдардың жеке ө мірі туралы, сондай-ақ кұ пия сақ тағ ысы келген жеке
сипаттағ ы ө зге де мә ліметтерді Қ ылмыстық іс жү ргізу кодекстерінде
кө зделмеген мақ саттарда пайдалану жә не тарату.

Кінә сіздік презумпциясы принципі дегеніміз ө зіне қ атысты іс қ озғ алғ ан адам (ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық туралы), оның кінә сі заң да белгіленген тә ртіпте дә лелденбейінше жә не істі қ арағ ан уә кілетті органның (лауазымды адамның кү шіне кірген қ аулысымен анық талмайынша кінә сіз деп саналады.

Жауапқ а тартылғ ан адам ө зінің кінә сіз екендігін дә лелдеуге міндетті емес. Бұ л тезисті растау ү шін Ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық туралы Кодекстің 273-бабына жү гінейік, онда қ ұ қ ық бұ зушылық жасағ ан адамның кінә сін анық тау міндеті уә кілетті органғ а (лауазымды адамғ а) жү ктелген.

Мысалы, қ оғ амдық бірлестіктің қ ызметі ол Қ азақ стан Республикасының Конституциясын жә не ө зінің жарғ ысында белгіленген мақ саттар мен міндеттерінен тыс ә рекетті неше қ айтара жасағ ан жағ дайда прокуратура, ішкі істер органдарының ұ сынысы немесе азаматтық шағ ымдар негізінде сот шешімімен 3 айдан, 6 айғ а дейінгі мерзімге тоқ татылуы мү мкін. Біздің алдымызда ө з кінә сін дә лелдеуге міндетті емес екендігін кө рсететін жағ дай тұ р. Мұ ны жоғ арыда айтып ө ткен Конституциялық баптар да дә лелдейді.

1 Тө леубекова А. Қ Р Қ ылмыстық іс жү ргізу қ ұ қ ығ ы, Алматы, Жеті- жарғ ы. 1999ж.

2 Мемлекет жә не қ ұ қ ық негіздері" Алматы, 2001 ж.