Кінәсіздік презумпциясы түсінігі, құқықтық негізі және мәні

Кінә сіздік презумпциясы тү сінігі, қ ұ қ ық тық негізі жә не мә ні

2. 1 Кінә сіздік презумпциясы ұ ғ ымы мен мә ні

Демократияның аса маң ызды сипатты белгісі мынада, азаматтардың қ ұ қ ық тары мен бостандық тары жарияланып қ ана қ оймай, оларғ а ә ртү рлі кепілдіктер де беріледі. Олар экономиккалық, ә леуметтік, саяси, қ ұ қ ық тық жә не ұ йымдастырушылық кепілдіктер болып бө лінеді. Осылардың ішінен қ ұ қ ық тық кепілдігіне тоқ талып ө тейік. Ол дегеніміз қ ұ қ ық пен бостандық тарды іс жү зіне асыру тә ртібін, олардың қ орғ ау шараларын, бұ зылғ ан кезіндегі жауапкершілігін тағ айындайтын қ ұ қ ық нормалары, нормативтік актілер. Бұ л бағ ытта мемлекеттік органдардың қ ызметі елеулі орын алады. Азаматтардың ө здерінің қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын қ орғ ау ө кілеттілігі де маң ызды. Қ олданылып жү рген Қ азақ стан Республикасының Конституциясы қ ұ қ ық тық кепілдіктерді ө зінің " Адам жә не Азамат " деп аталатын екінші бө лімінде нақ тылай тү скен.

Жалпы кепілдік дегеніміз қ амтамасыз ету деген мағ ынаны білдіреді. Ал заң кепілдігі дегеніміз - қ олданылып жү рген заң дар арқ ылы мемлекеттің субъективтік қ ұ қ ық тардың жү зеге асырылуын қ амтамасыздандыру қ ұ ралдары мен тә сілдері. Бұ л ең алдымен ә ркімнің ө з қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын сот арқ ылы қ орғ ау, білікті заң кө мегін алу қ ұ қ ық тары, тағ ы басқ а.

Осы қ ұ қ ық тарғ а кінә сіздік презумпциясын қ осу керек: заң ыз тә сілмен алынғ ан айғ ақ тардың заң ды кү шінің болмайтындығ ы, қ ылмыстық заң дық кү шінің болмайтындығ ы, қ ылмыстық заң ды ү қ састығ ына қ арай қ олдануғ а жол берілмейтіндігі, бір қ ұ қ ық бұ зушылық ү шін қ айтадан қ ылмыстық немесе ә кімшілік жазағ а тартуғ а тыйым салу тағ ы басқ а. Ө кінішке орай, кезінде қ олында билігі бар қ ұ рылымдар мен лауазымды адамдардың ө здеріне жү ктелген міндеттерді теріс орындауының кесірінен жазасын ө теп қ айтқ ан ешбір кінә сіз адамдарды қ ылмыскер деп танудың куә гері біздін тарихымыз. Ұ зақ уақ ыт бойы заң герлер мен ғ алымдар кінә сіздік презумпциясының ө зіне кү дік туғ ызды. Ал белгілі бір кезең дерде ол ө зінің мә нін мү лдем жойды. Тіпті заң да тікелей кінә сіздік презумпциясы жө нінде тү сінік жоқ. Осығ ан қ арамастан қ азіргі кезде Қ азақ стан Республикасының Конституциясында аталғ ан терминдердің мағ ынасы"

Адамның кінә лі екендігі заң ды кү шіне енген сот ү кімімен танылғ анша ол жасалғ ан қ ылмысқ а кінә лі емес деп есептеледі, " - деп кө рсетілген (77-бап, 3-тармақ, 1-ші тармақ шасы).

* айыпталушы ө зінің кінә сә здігін дә лелдеуге міндетті емес;

* адамның кінә лі екендігі жө ніндегі кез келген кү дік айыпталушының
пайдасына қ арастырылады;

* заң сыз тә сілмен алынғ ан айғ ақ тардың заң ды кү ші болмайды;

* ешкім де ө зінің жеке мойындауы негізінде ғ ана сотталуғ а тиіс емес;
Осығ ан байланысты айтатын бір жә йт - қ азір ешкім ө зіне-ө зі, ө з жұ байына

(зайыбына) жә не заң мен белгіленген шектегі жақ ын туыстарына қ арсы айғ ақ беруге міндетті емес. Діни қ ызметшілер ө здеріне сеніп сырын ашқ андарғ а қ арсы куә гер болуғ а міндетті емес. Сө йтіп, бұ рын қ олданылып келген қ алай болса да айласының тү п тамырына балта шабылады деген қ ағ идажоқ қ а шығ арылды.

Конституцияның 77-бабының 3-тармағ ының 2-тармақ шасы сот ә ділдігін жү зеге асырудың конституциялық принципінің бірін сақ тайды, оны сот заң ды қ олданғ анда басшылық қ а алуғ а тиіс. " Ө зіне заң мен кө зделген соттылығ ың оның келісімінсіз ешкімнің ө згертуіне болмайды".

Іс жү ргізу заң ымен ә ртү рлі санаттағ ы істердің соттылығ ын анық тағ анда ө зіндік ерекшелігі, кү рделілігі, істің қ оғ амдық мә ні, оны тез жә не тиімді шешудің қ ажеттілігі ескеріледі. Қ ылмыстық іс жү ргізу кодексінің немесе азаматтық іс жү ргізу кодесінің нормаларында кө рсетілгендей, Конституцияньвд 77-бабының 3-тармағ ы 3-тармақ шасының негізінде іс бойынша тараптардың келісімінсіз істің соттылығ ын ө згертуге болмайды.

Адамғ а жә не оның ісіне заң да кө рсетілгенге сә йкес келмейтін, оның бұ зғ ан келісімі жоқ кезде сотты болушылығ ын анық тауды егізгі заң ның 77-бабы 3-тармағ ы 3-тармақ шасының конституциялық нормасын бұ зу ретінде қ арау керек, - деп тұ жырымдайды Қ азақ стан Республикасының Конституциялық Кең есі 1997 жылғ ы 8 наурыздағ ы №3 қ аулысында¹.

Кінә сіздік презумпциясының қ ұ қ ық тық негізі – Қ азақ стан Республикасы Конституциясының 77-бабы, онда былай делінген: " адамның кінә лі екендігі заң ды кү шіне енген сот ү кімімен танылғ анша ол жасалғ ан қ ылмысқ а кінә лі емес деп есептеледі ". Бұ л тұ жырым Қ ылмыстық іс жү ргізу кодексінің 19-шы бабында ө рбітіліп, былайша берілген:

* ә р адам оның қ ылмыс жасағ андығ ы ү шін кінә лілігі Кодексте кө зделген
тә ртіппен дә лелденгенге дейін кінә сіз деп саналады;

* айыпталушының кінә лілігіне сейілмеген кү дік оның пайдасына
тү сіндіріледі;

* қ ылмыстық жә не қ ылмыстық іс жү ргізу заң дарын қ олдану кезінде пайда болғ ан кү мә ндер де айыпталушының пайдасына шешілуге тиіс;

* айыптау ү кімін болжамдарғ а негіздеуге болмайды жә не ол дә лелдердің
жеткілікті жиынтығ ымен расталуы тиіс.

Презумпциянын қ ұ қ ық тық негізіне жасалғ ан талдау оның мазмұ нын анық тауғ а мү мкіндік береді. Осы презумпцияның мә нін қ ұ райтын мына тұ жырымдар:

а) айыпталушының қ ылмыс жасауғ а кінә лі екені алдын ала тергеу жү ргізген жә не сотта қ аралғ ан кезде дә лелденуге тиіс;

ә ) айыпталушыны сотқ а беру оның кінә лі екені туралы мә селені алдын ала шешіп қ ою ү шін негіз болып табылмайды;

б) айыптау ү кімі жорамалдарғ а негізделе алмайды жә не сотталушының
кінә лі екені іс сотта қ аралғ ан кезде дә лелденген жағ дайда ғ ана шығ арылады.

Кінә сіздік презумпциясы ә лі де дә лелденбеген нә рсені анық талды деп ешқ ашан санауғ а болмайтындығ ы туралы идеяғ а негізделген. Принциптің терең ізгілік, адамгершілік мә ні міне, осында. Қ ылмыстық сот ісін жү ргізуде кінә сіздік презумпциясы ық палының шептері мынадай қ ұ қ ық формаларымен айқ ындалады:

а) адамның кінә лі екені заң ды тү рде анық талғ анғ а дейін оны кінә лі деп санамау жө ніндегі талапты қ ылмыстық сот ісін жү зеге асырушы мемлекеттік органдар мен ө кілетті адамдардың бә рі басшылық қ а алуғ а тиіс;

ә ) кінә сіздік презумпциясының принципі Қ азақ стан Республикасының азаматтарына ғ ана емес, сондай-ақ Қ азақ стан Республикасының аумағ ындағ ы шетелдіктерге жә не азаматтығ ы жоқ адамдарғ а да қ атысты;

б) кінә сіздік презумпциясының принципі істі жү ргізу кезіне жә не іске нақ ты қ атысушы адамдарғ а қ арамастан жалпы қ ылмыстық іс жү ргізу қ ұ қ ық қ атынасына ық пал етеді;

в) айыпталушының ең бек қ атынастары тек айыптау ү кімі ең бек қ атынастарын одан ә рі жалғ ыастыруғ а мү мкіндік бермейтіндей заң ды кү шіне енгенде ғ ана тоқ татылады;

г) соттың айыптау ү кімі заң ды кү шіне енгенге дейін адамды оқ у орнынан шығ аруғ а болмайды;

д) адам тергеуде жә не сотта болғ ан кезде оны тұ рғ ын ү йге деген қ ұ қ ығ ынан айыруғ а болмайды (адамның келісімінсіз тұ рғ ын ү йді айырбастауғ а, жалғ а беруге, жаң а тұ рғ ындар қ оныстандыруғ а болмайды, қ амауғ а алынғ ан адам жаң а тұ рғ ын ү й алу ордеріне жазылуғ а тиіс).

Кінә сіздік презумпциясынан, қ ылмыскерге қ атысты қ олданылатын қ ұ қ ық тар мен бостандық тарды шектеу, айыпталушығ а қ олданылмауы керек. Айыпталушы қ амауда болса да, ү йге қ ү қ ығ ы, сайлауғ а кдтысуғ а қ ү қ ығ ы сақ талып, жү мыстан босатылуы немесе оқ удан шығ арылуы мү мкін емес.

Барлық айыптаушыларғ а қ атысты конституциялық қ ү қ ық тар мен бостандық тарды шектеу, шыньшен керек болғ ан жағ дайда, бақ ылап қ олдану керек. Кінә сіздік презумпциясының негізінің мазмұ ны бойынша ол дегеніміз ә лі ештең е дә лелденбеген. Кінә сіздік презумпциясы –демокративті, гумманизмді жә не Қ азақ стан Республикасының қ ұ қ ық тық іс жү ргізудің заң дылығ ында кө рніс табатын принцип¹.

1 Мемлекет жә не қ ұ қ ық негіздері". Алматы, 2001 ж. 188 б.