1.3 Абайсыздық және оның түрлері

Сот тә жірибесі абайсыз жасағ ан қ ылмыстарғ а қ арағ анда, айтарлық тай кең тарауына байланысты, қ асақ ана жасалғ ан қ ылмыстармен кө бірек ұ шырасады. Алайда, бү гінгі кү ні абайсыздық тан жасалатын қ ылмыс саны тұ рақ ты тү рде ө сіп келе жатқ андығ ын атап ө ту керек. Оның ү стіне ғ ылыми-техникалық прогресс жағ дайында ә сіресе техниканы пайдалану аясындағ ы арнайы ережелерді бұ зуғ а байланысты қ ылмыстардың, сол сияқ ты, экологиялық қ ылмыстардың қ ауіптілігі елеулі тү рде арта тү седі.

Абайсыздық - бұ л кінә нің ерекше тү рі, яғ ни кінә лінің ө зі жасағ ан ә рекеттерінің не ә рекетсіздігінің зиянды салдарына психикалық қ атынасының ерекше тү рі. Объективті жағ ына қ ылмысты заң мен қ арастырылғ ан белгілі бір қ оғ амдық қ ауіпті салдар кіретін, яғ ни материалдық қ ұ рамы бар қ ылмыстар ғ ана абайсыздық тан жасалуы мү мкін. Қ Р Қ К-де абайсыздық тың екі тү рі қ арастырылғ ан: 1. Мең мең дік. 2. Немқ ұ райлық.

Қ азақ стан Республикасыньщ Қ ылмыстық кодексінің 21-бабының 2-ші бө лігіне сә йкес, егер адам ө з іс-ә рекетінің (ә рекетсіздігінің ) қ оғ амғ а қ ауіп туғ ызуы мү мкін екенін алдын-ала білсе, бірақ бұ л зардаптарды жеткілікті негіздерсіз жең ілтектікпен болғ ызбау мү мкіндігіне сенсе, қ ылмыс мең мендікпен жасалғ ан қ ылмыс деп танылады. Мең мендікпен, яғ ни жең ілтектікпен қ ылмыс жасағ ан тұ лғ аның істегенінің салдарына психикалық қ атынасы абайсыз жә не қ асақ ана кінә нің басқ а тү рі сияқ ты, интеллектуалдық жә не еркіне қ арай сә ттерден тұ рады. Интеллектуалдық сә т тұ лғ аның ө з ә рекетінің не ә рекетсіздігінің қ оғ амдық қ ауіпті салдары орын алу мү мкіндігін алдын-ала кө ре білуімен сипатталады. Еркіне қ арай сә т, бұ л - салдардың алдын алуғ а негізсіз артық сенумен сипатталады. Мысалы, машинаны басқ арып келе жатқ ан жү ргізуші жылдамдық ты ұ рық сат етілген мө лшерден асырыл жібереді де, осығ ан орай ол белгілі бір сә тте машинаны тежеп ү лгере алмайды. Ақ ырында, ол жаяу жү ргіншілердің біреуін басып кетіп ө лімге ұ шыратады.

Мең мендіктің заң ды тұ жырымдамасында оның интеллектуалдық сә ті тікелей жә не, ә сіресе, жанама қ асақ аналық тың интеллектуалдық сә тінен жақ ын. Екі жағ дайда да тұ лғ а ө з іс-ә рекетінің қ оғ амдық қ ауіпті салдарының орын алатындығ ын алдын-ала кө ріп біледі. Алайда, заң шығ арушының қ асақ аналық ты суреттеген кезде қ олданатын алдын-ала кө ре білу тү сініктің, шынайы мазмұ нының дә л осы тү сінікті кінә нің абайсыз тү рінің тағ ы бір тү рі болып келетін менмендікті суреттеуде қ олдануынан тү бірлі айырмашылығ ы бар. Бұ л айырмашылық алдын-ала кө ре білудің сипатында. Қ асақ аналық кезінде (тікелей немесе жанамасында бірдей дең гейде алдын-ала кө ре білу нақ ты сипатқ а ие болса, мең мендік кезінде ол - абстрактілі тү рінде. Мұ ның мағ ынасын бұ лайша тү сіндіруге болады: қ асақ аналық кезінде кінә лі тұ лғ а тап осы кезде, белгілі жерде, белгілі жағ дайларда жасалғ ан ө зінің нақ ты ә рекеттерінен (ә рекетсіздігінен) сө зсіз немесе болуы ық тимал нә тиже орын алатынын алдын-ала кө ре біледі. Жә бірленушінің кеудесіне пышақ пен ұ ра отыра, тұ лғ а дә л осы соқ қ ы (оның соқ қ ысы), осы пышақ пен соғ у жә бірленушіні ө лімге ұ шырататынын алдын-ала кө ре білген. Ал қ ылмыстық мең мендік кезіндегі интеллектуалдық сә ттің мазмұ ны тіпті басқ а. Тұ лғ а ө зінің ә рекетінің (ә рекетсіздігінің ) қ ылмысты салдарының ә йтеуір бір орын алатынын жалпылама тү рде алдын-ала кө ріп біледі. Мысалы. жү ргізуші машинаны ұ рық сат етілген жылдамдық ты асыра пайдалана отырып, бұ л ісінің жаяу жү ргіншіні соғ уына апаратынын жалпы (негізінде) кө ріп біле алады жә не бұ л кө ріп білу нақ ты емес, жалпы, яғ ни абстрактілі сипатқ а ие. Тұ лғ а кө рсетілген қ ауіпті салдарды жалпы алдын-ала кө ріп біле тұ ра, оның ө зінің де басында осындай жағ дай болуы мү мкіндігін мү лдем есіне алмайды. Ол мұ ндай салдар басқ а жү ргізушілер тап келген жағ дайларда орын алады деп ойлап, ө зі ү шін олардың алатындығ ын тіпті қ аперінде де болмайтындай кө реді, себебі ол ө зі сияқ ты тә жірибелі жү ргізушілер мұ ндай жағ дайда ұ шырамайды. яғ ни ол жаяу жү ргіншімен қ ақ тығ ысса, оғ ан залалкелтірудің алдын-ала алады деп ү міттенеді.

Алайда, менмендіктің қ асақ аналық тан (ең біріші жанамасынан) негізгіайырмашылығ ы еркіне қ арай болатын сә тінде. Бұ л сә т абайсыз кінә нің бір тү рі болып табылатын менмендік кезінде, тұ лғ а ө з іс-ә рекетінің қ оғ амдық қ ауіпті салдарының алдын алатындығ ына жеткіліксіз негізде сенетінімен сипатталады. Жанама қ асақ аналық қ а қ арағ анда, қ ылмыстық мең мендік кезінде, тұ лғ аның еркі ө з іс-ә рекетінің (ә рекетсіздігінің ) қ ылмыстысалдарының алдын алуғ а бағ ытталғ ан. Тұ лғ а оның пікірінше, қ ылмысты нә тиженің орын алуына жол бермейтіндей нақ ты бір жағ дайларғ а сенім артады. Мысалы, жоғ арыда кө рсетілген оқ йғ аныө зінің мамандық біліктілігіне, машинаны ұ зақ уақ ыт бойы апатсыз жү ргізіп келе жатқ ан тә жірибесіне, оның технйкалық жағ дайының сенімділігіне, жол бетінің жақ сы кү йіне жә не т. б. кө птегеп жағ дайларғ а сенім артады. Ө кінішке орай, (бұ л ү міттерге қ арамастан) нақ ты бір кезең де мұ ндай сенім ақ талмай, жансақ болып шығ ады да, машинаны жү ргізуші жаяу жү ргіншіні бә рі-бір басып кетіп, оны қ айғ ылы қ азағ а ұ шыратады. Сенімнің қ ателігі, негізсіздігі - жасалғ ан іс-ә рекеттің салдарына психикалық қ атынасты қ ылмысты мең мендікке айналдырып, істің ө зін қ ылмысқ а жеткізеді.

Менмендік бойынша абайсыздан жасалғ ан қ ылмыстың кө рнекті мысалы ретіріде Ш. -ның ісін келгіруге болады. Ол, аудан балық тың ұ рлануы кезінде белгі беретін қ ондырғ ы жасайды. Бұ л ү шін ол ө зінің ү йінен ө зендегі ауын бекітетін ө ткелге дейін сым тартып, оны 220 кернеу бар электр жү йесіне қ осады да, қ оң ырауын ү йінің ішіне орнатып қ ояды. О. жә не С. деген екі жасө спірім, тү нде, ө зенге балық аулауғ а келеді. Олар балық тың ө зеннің ағ ысына қ арсы жоғ ары қ арай ө туін бө геп тұ рғ ан ауларды ү зіп, бұ л ауларды ө зеннің ағ ысымен тө мен қ арай ағ ызыпжібермекші болады. Жә не де олар электрлендірілген дыбыс берушіні сымнан ажыратып тастауды ұ йғ арады. Сымдарды тістеуікпен ажырату кезінде О. электр тоғ ына соғ ылып, қ аза болады.

Жауап алу кезінде, Ш. ауыр салдардың орын алу мү мкін екендігін алдын-ала білгендігін мойындағ ан. Ш. дыбыс бергіш қ ондырғ ыны орнатқ анын айналасындағ ылардан жасырмағ ан. Ол туралы ауылдың барлық тұ рғ ындары, соның ішінде, оқ иғ а болғ ан кү ні ау қ ойылғ ан жерге балық ұ стауғ а келген жасө спірімдер де білген. Істе кө рсетілгеніндей Ш. дыбыс бергіштің сымғ а жалғ анғ ан жеріне балаларын жібермеуі жө нінде кө ршілерін алдын-ала ескертіп, ол жерін бақ ташыларғ а да кө рсетіп қ ояды. Ш-ның дыбыс бергіштің сымын бақ шасының жерімен, бұ таларымен жү ргізіп, ү стін бұ тақ тармен жә не басқ а да заттармен жауьш тастағ аң дығ ы, ал ө зенге жақ ындай бере адамдар жү ретін соқ пақ тың астына жерге кө міп тастағ андығ ы сот ісі бойынша анық талғ ан. Жалғ ау жұ мыстарына Ш. 1000 вольтқ а дейінгі кернеуге шыдайтын берік сымды таң дап, пайдаланғ ан. Қ осылғ ан жерлер мен сымдар сенімді тү рде ажыратылғ ан. Кернеудің кү шін тө мендету ү шін Ш. қ оң ыраудан алдына шам орнатып қ ойғ ан. Ал дыбыс бергішті тек ө зі ү йінде болғ ан кездері ғ ана іске қ осып отырғ ан.

Ш. О. -ны жанама қ асақ аналық пен ө лтіргендігі ү шін сотталды. Алайда, КСРО Жоғ арғ ы Сотының Пленумы бұ л бағ алауды ө згертіп, яғ ни оның ә рекеттерін қ ылмыстық кодекстің абайсыздық тан болғ ан кісі ө лтіру бабына ә ділетті балап, «бұ л жағ дайда Ш. қ ылмыстық менмендік танытты, себебі ол 220 вольттық кернеудегі электр тоғ ының адамғ а қ аншалық ты қ ауіпті екенін біле тұ ра қ ылмыстық салдардың алдын алатьшдағ ына жең ілтектікпен сенім артты. Жә не де ол кездейсоқ тық қ а ғ ана сеніп қ ойғ анжоқ, оның пікірінше ауыр зардаптардың орын алуын болдырмайтындай объективті факторларғ а сенген»¹деп атап кө рсетті.

Абайсыз кінә нің екінші тү рі - қ ылмысты немқ ұ райдылық болып табылады. Қ Р Қ К-нің 21-бабының 3-белігіне сә йкес, егер адам қ ажетті ұ қ ыптылық пен сақ тық болғ анда. ол зардаптарды болжап білуге тиіс жә не болжап біле алатын бола тұ ра ө з іс-ә рекетінің (ә рекетсіздігінің ) қ оғ амдық қ ауіпті зардаптарының болуы мү мкін екенін болжап білмесе, қ ылмыс немқ ұ райдылық пен жасалғ ан қ ылмыс деп танылады.

Қ ылмыстық немқ ұ райдылық тың интеллектуалдық сә тінің қ асақ аналық тың (тікелей жө не жанама), сол сияқ ты, қ ылмыстық менмендіктің де, интеллектуалдық сә тінен ү лкен айырмашылығ ы бар. Қ ылмысты немқ ұ райдылық кезінде тұ лғ а ө з іс-ә рекетінің қ оғ амдық қ ауіпгі салдарының орын алуының мү мкіндігін алдын-ала кө ріп білмейді. Сонымен, абайсыздық тан болғ ан кінә нің бұ л тү рінің интеляектуалдық сә ті ө з қ ылығ ының қ оғ амдық қ ауіптілігін бағ алай білу - кінә лінің санасына жетпегендігімен сипатталады. Бұ л - интеллектуалдық сә ттің теріс бағ ағ а ие болатындай бір кезі. Сондық тан, бұ л жағ дайда кінә нің мә ні - интеллектуалдық емес, еркіне қ арай сә тінде, себебі тап осы психикалық қ атынас, ө зінің қ ылмыстық -қ ұ қ ық тық бағ асын тек еркіне қ арай сә тке байланысты алады.

Қ ылмыстық немқ ұ райдылық тың еркіне қ арай сә тінің заң ды анық тамасы объективті («тиісті еді») жә не субъективті («кө ре алар еді») екі шартқ а (критерийге) байланысты теория мен сот тә жірибесінде объективті шарт, тұ лғ аның ө з ә рекетінің немесе ә рекетсіздігінің қ оғ амдық қ ауіпті салдарының орын алуын алдын-ала кө ре білетіндей, заң ғ а, тұ лғ аның мамандығ ы бойынша мә ртебесіне жә не жалпығ а бірдей қ оғ амдық ережелерге негізделген міндеттерімен байланысты.

Алайда, тек объективті піартты анық тау ғ ана, тиісті психикалық қ атынасты абайсыз кінә нің тү рі болып келетін қ ылмыстық немқ ұ райдылық қ а айналдыра алмайды. Бұ лү шін ә лі субъективті шарт міндетті тү рде анық талуы тиіс. Ол нақ ты тұ лғ аның қ ылмысты салдардың орын алуын алдын-ала болжап білудегі жеке қ абілеттілігін білдіреді («болжап біле алатын еді»). Бұ л жерде, тұ лғ а зиянды салдардың орын алуын ө зінің жеке басының қ асиетіне, мамандығ ына жә не қ ылмысты салдарғ а ұ шыратқ ан қ оғ амдық қ ауіпті іс-ә рекет жасалғ ан жағ дайлардың ерекшеліктеріне байланысты алдын-алаболжап білуге тиіс еді дегенді білдіреді.

З. мен К. С-ны ауырлатушы қ асақ ана ө лтіргендігі ү шін сотталды (бұ зақ ылық ниетпен). Ол кү ні қ осалқ ы шаруашылық тың жұ мысшылар бригадасы шө п дайындау ү стінде еді. С. қ алағ а жү ру ү шін ағ аш кө пір арқ ылы ө з машинасына қ арай беттей бергенде, бригаданың жұ мысшылары К. мен 3., ауылдың қ алыптасқ ан дә стү рі бойынша, С. -ны ө зенге шомылдырып алуды ұ йғ арады. Осы мақ сатпен олар оны суғ а итеріп жібереді. С. біраз уақ ыт ө зенде жү зіп келе жатады да, сосын суғ а батып кетеді. РФ Жоғ арғ ы Сотының қ ылмысты істер жө ніндегі Сот алқ асы сотталғ андардың ә рекеттерін абайсыздық тан кісі ө лтіру қ ұ рамы бар деп тапты. 3. мен К. алдын-ала тергеу кезінде де, сот кезінде де С-ны ө лтіру туралы қ асақ аналық тың болғ андығ ын мойындамай, оны ө зенге қ алжың ү шін шомылдырғ ылары келгендігін жә не оның дә л осылай қ айғ ылы тү рде аяқ талатынын алдын-ала ойламағ андарын алғ а тартты. Сотталғ андардың, сол сияқ ты куә лардың да кө рсеткекіндей, О. ө зін итеріп жіберген соң су бетіне қ алқ ып шығ ып, бү кіл бойымен тү регеледі де, ағ ыстың бойымен жү зе бастайды. 3. оғ ан «Яковлович кә пірдің астына қ арай жү з» деп айқ айлайды, себебі дә л сол жерден жағ ағ а шығ уғ а болатын еді. Іс материалдарында кө рсетілгеніндей, 3. К-ғ а кө пірдің ү стінде тұ рган Г-ны шомылдырьш алуды да ұ сынады, бірақ ол суғ а ө зі секіріп тү седі. Біздің пікірімізше Жоғ арғ ы Сот, 3. мен К-ның қ ылығ ы оларды кісі ө лтіру туралы қ асақ аналық тың болмағ анын дә лелдейді деп, ә ділетті шешім қ абылдағ ан. К. мен 3. С-ны суғ а итергенде, оның қ азағ а ұ шырайтындығ ын ойламағ ан, ә рине, олар ө здерінің ә рекеттерінің нә тижесінде аталғ ан салдардың орын алуы мү мкін екендігін алдын-ала болжай білуі тиіс еді жә не болжай біле алар да еді. Мұ ндай жағ дайларда сотталғ андардың ә рекеті қ асақ аналық пен кісі ө лтіру емес, абайсыздық тан болғ ан кісі ө лтіру депбағ алануы тиіс¹.

Қ ылмыстық немқ ұ райлық тан оқ иғ а деп аталатын, яғ ни жазық сыз зиян келтіруді ажырата білу керек. Қ К-тің 23-бабының 1-бө лігіне сә йкес, егер іс-ә рекет жасағ ан адамның іс-ә рекеті (ә рекетсіздігі) жә не одан кейін пайда болғ ан қ оғ амдық қ ауіпті зардаптар оның ниетімен қ амтылмаса, ал осы Кодексте абайсызда мұ ндай ә рекет жасағ аны жә не қ оғ амдық қ ауіпті зардаптар келтіргені ү шін қ ылмыстық жауаптылық кө зделмесе, ә рекет жазық сыз жасалғ ан деп танылады. Мысалы, Л. -ды алдын-ала тергеу орындары С. -ны тө мендегідей жағ дайлардың барысында абайсыздық тан ө лтірді деп айыптады. Кә мелетке толмағ ан Л., М., 3., Р., X. жә не С. аң аулау қ ыстағ ына келеді. Кешкі аспен бірге олар бір шө лмек шарап ішеді де, содан соң қ ыстақ тың жанында қ олдан жасалғ ан пистолетпен босағ ан банкалар мен шө лмектерді кезекпен ата бастайды. Бірнеше рет атып болғ ан соң, С, X. жә не Р. қ ыстақ қ а оралып екі қ абат полиэтилен пленкасымен қ апталғ ан терезенің алдындағ ы стол басына отырады, ал Л., М. жә не 3. атуларын жалғ астыра береді.

Кешкі сағ ат 18-дер шамасында, ымырт ү йіріліп қ алғ ан кезде Л. ө зінің кө зі нашар кө ре тұ ра, ә рі мас кү йінде пистолетті оқ тап, шү ріппесін қ айырып алып атуғ а жарайтын ү лкенірек меже іздеп, қ ыстақ тың маң айында жү гіре бастайды. Қ ыстақ тың дә л қ асынан ө те бергенде, Л. сү рініп кетеді де, қ ұ лап бара жатқ ан кезінде, еріксіз пистолеттің шү ріппесін басып қ алады. Бұ л атылғ ан оқ қ ыстақ тың ішінде терезеге қ арсы отырғ ан С-ның сол жақ кеудесін терең жаралал ө кпесіне тиеді де, соның салдарынан қ айтыс болады.

Аудандық халық тық сот, ә рекеттерінде қ ылмыс қ ұ рамы болмағ андық тан Я. -ны абайсыздық тан кісі ө лтіруден ақ тап алады. Касациялық жә не қ адағ алаушылық тә ртіппен де бұ л ү кім ө згеріссіз қ алдырылады. РФ Бас прокурорының орынбасары ө з қ арсылығ ында соттың барлық шешімін ө згерту туралы жә не істі сотта қ айта қ арауғ а жіберу туралы мә селе қ ойып, Л. ө з ә рекеттерінің салдарын алдын-ала кө ріп білмеді, бірақ істің жағ дайы бойынша, оларды кө ре алар еді жә не солай істеуге міндетті деп атап кө рсетті. РФ Жоғ арғ ы Сотының Сот алқ асы бұ л қ арсылық ты қ анағ аттандырмай тастады жә не тө мендегіше сілтеме жасады: Қ аралғ ан айғ ақ тардың негізінде, сот дә лелді шешім қ абылдағ ан, атап айтқ анда, Л. қ ыстақ тың терезесінің тү бінен аузы тө мен қ аратылғ ан, оқ талғ ан пистолетпен жү гіріп бара жатып, алдындағ ы шслекті байқ амай қ алатынын, оғ ан сү рініп кететінін, қ ұ лап бара жатып екі қ олын жоғ ары кө теріп қ алатындығ ын, еріксіз шү ріппені басып қ алатындығ ын, оқ қ ыстақ тың терезесі жақ қ а атылатынын, одан С. қ азағ а ұ шырайтың дығ ын алдын-ала білмеді жә не біле алмас та еді. Сондық тан, сот Л-дың ә рекеттерінде қ ылмыстық қ ұ рамның болмауы дұ рыс шешім қ абылдағ ан, жә не оғ ан қ арсы ақ тау ү кімін орынды қ алдырғ ан¹.

Оқ иғ а - қ ылмысты немқ ұ райдылық тың шарттарының не екеуінің де (объективті жә не субъективті), не біреуінің болмауымен сипатталады. Оқ иғ аны (казусты), кінағ а қ арағ анда, тұ лғ анның ө з ісіне психикалық қ атынасы емес, белгілі бір жағ дайда ә рекеттенуші (ә рекеттенбеуші) тұ лғ аның, жасағ ан ісі қ оғ амдық қ ауіптілікті қ амтымайтын ерекше нсихикалық кү ш деп санау керек..

Қ Р Қ К-нің 23-бабының 2-бө лігі жазық сыз зиян келтірудің ерекше тү рін қ арастырады. Егер ә рекет жасағ ан адам ө зінің іс-ә рекетінің (ә рекетсіздігінің ) қ оғ амдық қ ауіптілігін ұ ғ ынбағ ан жә не істің мә н-жайы бойынша ұ ғ ына алмағ ан болса не қ оғ амдық қ ауіпті зардаптардың пайда болуы мү мкін екенін алдын-ала білмесе жә не істің мә н-жайы бойынша оларды алдын-ала бліуге тиіс болмаса немесе білуі мү мкін болмаса. ә рекет жазық сыз жасалғ ан деп танылады. Егер ә рекет жасағ ан кезде қ оғ амғ а қ ауіпті зардаптардың пайда болуын алдын-ала білген адам оны болғ ызбауғ а жеткілікті негізде сенген болса не ө зінің психика-физиологиялық қ асиеттерінің қ ысылтаяң жағ дайлар талаптарына сә йкес келмеуіне немесе жү йке-психикалық ауыртпалық тарғ а байланысты осы зардаптарды болғ ызбауына шамасы келмесе де, ә рекет жазық сыз жасалғ ан деп танылады.

Бұ л ереже субъективті арту қ ағ идасын дамытады, оғ ан сә йкес, ө те қ ауіпті жә не жү йке мен психикағ а шамадан тыс ауырлық тү сіретін жағ дайлармен байланысты іс атқ арушы тұ лғ а, егер оның субъективті қ асиеттері жағ дайдың объективті талаптарына сай келген болса, тұ лғ а ө з ә рекеттерінің (ә рекетсіздігінің ) қ оғ амдық қ ауіпті сипатын тү сінген болса, одардың қ оғ амдық қ ауіпті салдарын алдын-ала кө ре білген немесе білмеген болса, бірақ ө зінің субъективті жеке басының қ асиеттеріне қ арай оларды алдын-ала кө ріп біліп, алдын алуы мү мкін болғ ан жағ дайда ғ ана кінә лі деп таныла алады.

1 БВС СССР. 1969. №1. С. 24.

2 Постановления и определения но уголовным делам Верховного Суда РСФСР 1981-1988 гг. 1989 С. 170-171

3 БВС РФ 1994. № 4. С. 3-4,