1.2 Қасақаналық және оның түрлері

Қ Р Қ К-нің 20-бабының 1-бө лігіне сә йкес қ асақ аналық тікелей жә не жанама болып келеді. Осы баптың 2-бө лігіне сә йкес, егер адам ө з іс-ә рекетінің (ә рекетсіздігінің ) қ оғ амғ а қ ауіпті екенін ұ ғ ынып, оның қ оғ амдық қ ауіпті зардаптары болуының мү мкін екенін немесе болмай қ оймайтынын алдын-ала білсе жә не осы зардаптардың болуын тілесе, қ ылмыс тікелей қ асақ аналық пен жасалғ ан деп танылады.

Кінә нің басқ а да тү рлерімен (қ асақ аналық жә не абайсыздық ) қ атар, тікелей қ асақ аналық та тұ лғ аның жасағ ан қ оғ амдық қ ауіпті іс-ә рекеті (ә рекетсіздігі) мен оның салдарына психикалық қ атынас ретінде анық тау ү шін, заң шығ арушы психиканың интеллектуалдық жә не еркіне қ арай элементтерінің де мазмұ нын пайдаланады, Қ ылмысты тікелей қ асақ аналық пен жасағ ан кездегі интеллектуалдық сот - тұ лғ аның іс-ә рекетінің (ә рекетсіздігінің ) қ оғ амдық қ ауіптілігін саналы тү рде тү сініп, оның зиянды салдары болуы мү мкін екенін немесе олардың бә рі-бір болатындығ ын алдын-ала кө ріп білуінде. Жасалатын іс-ә ректтің қ оғ амдық қ ауіпті сипатын сезе білу - оның ә рі шынайы, ә рі ә леуметтік сипаттарын тү сінгендікті білдіреді. Мысалы, ұ рлық кезінде тұ лғ а, бө тен мү лікті жасырын иеленбекші екендігін жете тү сініп отырады, сонымен қ атар, ол ө зінің осы қ ылығ ы арқ ылы жә бірленушінің меншіктік қ ұ қ ығ ын бұ зып отырғ андығ ын да жете тү сіне алады. Жасайтын ә рекеттің (ә рекетсіздіктің ) мағ ынасын жете тү сініп сезу - бұ л кінә лінің оның қ оғ амдық қ ауіпті сипатын да тү сінуі.

Заң шығ арушы интеллсктуалдық, элементі жасалғ ан істің тек қ оғ амдық қ ауіптілігін тү сінгендігімен шектеп, кінә лінің ө з ісінің заң ғ а қ арсы екендігін тү сінуін талап етпейді. Расында, кө п тарағ ан қ асақ ана қ ылмыстар (кісі ө лтіру, денеге жарақ ат салу, жыныстық қ ылмыстар, талан-таражғ а салу жә не т. б. ) ә рине, олардың заң ғ ақ арсы екендігі тү сініле тұ ра жасалады. Алайда, заң ғ а қ арсылық ты тү сіну, жалпы ереже бойынша, қ ылмыстық іске байланысты дә лелденуге жатпайды. Дегенмен, кейбір жағ дайларда, заң шығ арушы Ерекше бө лімнің арнайы қ ұ рамын жасау арқ ылы, кінә лінің ө з ісінің қ оғ амдық қ ауіптілігін тү сінуін оның заң ғ а қ арсы екендігін тү сінумен байланыстырады. Бұ л жағ дай кө бінесе, ә р саладағ ы арнайы ережелерді қ ылмысты тү рде бұ зғ анда қ олданылады. Мә селен, Қ Р Қ К-нің 265-бабының 1-бө лігінде қ ылмыстық жауаптылық есірткі заттарды, жү йкеге ә сер ететін немесе улы заттарды ө ндіру, жасау, ұ қ сату, сатып алу, сақ тау, есепке алу, босату, тасымалдау, ә келу. ә кету, жө нелту не жою ережелерін бұ зу, егер бұ л ә рекетті аталғ ан ережелерді сақ тау міндетіне кіретін адам жасаса, тағ айындалады. Субъектінің бұ л ә рекеттердің қ оғ амдық қ ауіптілігін тү сіне білгендігі, оның айтылғ ан заттарды пайдаланудың (мысалы, сақ тау жә не есепке алу) тиісті ережелерін міндетті тү рде білгендігін кө рсететіні анық. Ал егерде тұ лғ а бұ л ережелермен таныспағ ан болса, қ асақ аналық тың интеллектуалдық сә ті жойылады, демек, кінә - қ асақ ана емес, бұ л тұ лғ а қ ылмысқ а жауапты емес.

Зиянды салдардың орын алатындығ ын алдын-ала кө ре білу -тұ лғ аның жасағ ан қ оғ амдық қ ауіпті ә рекетінің (ә рекетсіздігінің ) нә тижесінде орын алатын қ оғ амдық қ ауіпті салдарды, кінә лінің ө зі алдын-ала кө ре білгендігін кө рсетеді. Заң ды тұ жырымдамағ а сә йкес, тікелей қ асақ аналық кезінде, алдын-ала кө ре білудің сипаты екі жақ ты болуы мү мкін. Кінә лі тұ лғ а тиісті қ ылмысты салдардың орын алуы мү мкін екендігін де, сонымен қ атар, орын алмауының мү мкін еместігін де кө ріп біледі.

Қ ылмысты салдардың орын алуы мү мкін екендігін кө ре білу - бұ л салдардың белгілі бір себептер арқ ылы болмай қ алуы да мү мкін екендігін білдіреді. Олардың болатындығ ы сө зсіз екендігін кө ре білу - ө зінің тілеген салдарының болмай қ алуы мү мкін ә лде бір жағ дайлардың кінә лі санасынан мү лдем шығ арылып тасталғ андығ ын білдіреді. Мысалы, дене кү ші ә лдеқ айда басым И. ө зінің таныстарымен арақ ішіп отырьш, араларындағ ы Г. -мен жанжалдасу кезінде оны 14 қ абаттағ ыбө лменің ашық тұ рғ ан терезесінен далағ а лақ тырып жібереді. Бұ л жерде жә бірленушінің сө зсіз ө летіндігін кінә лінің алдын-ала жобалағ андығ ын кесіп айтуғ а болатын анық нә рсе. Егер бұ л ә рекет екінші қ абаттың бө лмесінде жасалса, кінә лі адам қ ылмысты салдардың болуы мү мкін деп болжар еді.

Заң шығ арушы қ асақ аналық ты оның кез келген тү рінде (кінанің абайсыз тү рі сияқ ты) материалдық қ ұ рамы бар, яғ ни объективті жағ ына қ ылмыстық салдар жататын қ ылмыстарғ а бейімдей отыра тұ жырымдайды. Осығ ан орай, кінә ні тұ лғ ағ а кез келген зияң ды салдары алдын-ала кө ре білгендігі ү шін емес, қ ылмыстың тиісті қ ұ рамының объективті жағ ының белгілері болып табылатындарын кө ре білгендігі ү шін артады.

Тікелей қ асақ аналық тың еркіне қ арай сә ті қ ылмысты салдардың орын алуын тілеуімен сипатталады. Бү л тілек кінә лінің ісінің бір мақ сатқ а бағ ытталғ андығ ын білдіреді. Ол ү шін тиісті қ ылмысгы салдар - оның қ оғ амдық қ ауіпті ә рекетінің (ә рекетсіздігінің ) саналы, ә рі мақ сатты тү рде кө здеген нә тижесі.

Қ орыта келе, тікелей қ асақ аналық тың мазмұ нын қ ылмыстық қ ұ қ ық тық бағ алау тұ рғ ысынан қ арапайым мысалмен кө рсетейік. Э. мен О. -нің шекесінен атқ анынан жә бірленуші сол жерде қ аза болады. Э. кісі ө лтіруді тікелей қ асақ аналық пен жасады. Бұ л қ асақ аналық тың интеллектуалдық сә ті – кінә лінің ө з ә рекеттерінің қ оғ амдық қ ауіптілігін, яғ ни ол ә рекеті жә бірленушіні ө лімге ә келіп соқ тыратынын алдын-ала тү сінгендігіндежә не оның ө луі мү мкін немесе сө зсіз екендігін алдын-ала кө ре білгендігінде. Э. -нің мылтық пен О. -ны шекесінен атқ андығ ы, - қ асақ аналық тың еркіне қ арай сә ті, жә бірленушінің ө лімін тілегендігін дә лелдейді.

Тұ лғ аның ө з ә рекеттерінің (ә рекетсіздігінің ) қ оғ амдық қ ауіптілігін тү сіне біліп, қ оғ амдық қ ауіпті салдардың орын алатындығ ын алдын-ала кө ре тұ рып, ө зі тілемей, бірақ сол қ ауіпті салдарғ а саналы тү рде жол берген немесе оларғ а немқ ұ райды қ арағ ан кезіндегі қ асақ аналық тың тү рі - жанама деп аталады.

Ө зінің интеллектуалдық сә ті бойынша жанама қ асақ аналық тікелей қ асақ аналық пен кө п жағ дайларда бір жерден шығ ады Бұ л мә селеде олардың айырмашылығ ы - тек қ ылмысты салдарды алдын-ала кө ре білудің сипатында ғ ана. Жоғ арыда айтылғ андай тікелей қ асақ анадық кезінде тұ лғ а қ ылмыстысалдардың мү мкін болуымен қ атар, олардың сө зсіз болатындығ ында алдын-ала болжап біле алады. Ал жанама қ асақ аналық кезінде кінә лінің алдын-алаболжай білгендігі қ ылмысты салдардың мү мкін болуымен ғ ана байланыстырылады. Жанама қ асақ аналық тың бұ лерекшелігі - оның қ асақ аналық тү рлерін бір-біріненжалпы ажырату ү шін негізделетін еркіне қ арай сә тімен тығ ыз байланысты. Жанама қ асақ аналық кезінде, тікелей қ асақ аналық пен салыстырғ анда, тұ лғ а қ ылмысты салдардың болу мү мкіндігін алдын-ала кө ре білгенімен (интеллектуалдық сә ті), ол салдардың болуын тілемейді. Қ ылмыстық заң мұ ндай тілемеушіліктің екі тү рін ажыратады: қ ылмысты салдарғ а саналы тү рде жол беру жә не оларғ а немқ ұ райды қ арау. Алайда, тұ лғ аның ө зі жасағ ан ә рекеттердің (ә рекетсіздіктің ) салдарына психиалық қ атысты, кө п жағ дайда, салдардың болуына немқ ұ райды қ араушылық пен оларғ а саналы тү рде жол берушіліктің бірігіп кетуін болжайды.

Сонымен, жанама қ асақ аналық кезінде қ ылмысты салдардың болуын тілемеу - тұ лғ а ө з ісінің қ ауіпті салдарына немқ ұ райды қ арағ андығ ынан, олардың орын алуына саналы тү рде жол бере тұ ра, ө з ісінің қ оғ амдық қ ауіпті салдарының орын алуын кө здемегенін білдіреді.

Жанама қ асақ аналық кезінде, кей уақ ытта қ ылмысты салдардың орын алуына саналы тү рде жол беру (немесе оларғ а немқ ұ райды қ арау) бұ л салдардың орын алуын тілемеумен бірлесіп келеді. Мысалы, тұ лғ а жә бірленушінің ү йінде болмағ ан кезін пайдаланып одан ө шін алу мақ сатымен, тү нде ү йіне ө рт қ ояды жә не ол ұ йдежә бірленушінің қ артайғ ан ә ке-шешесінің бар екенін алдын-ала біліп отырады. Бұ л жерде кінә лі қ арттардың ө ртке шалынбай, одан аман-есен қ алып шығ а алатындығ ына сенуі мү мкін. Ал егер бұ л сенім қ ылмысты салдардың орын алуының алдын алатындай нақ ты бір жағ дайлардың болуын кө здемеген болса, бұ л - жанама қ асақ аналық тың жә бірленушілердің ө ліміне саналы тү рде жол беру тү ріндегі еркіне қ арай сә тінің айқ ын кө рінісі. Бұ л жағ дайда тұ лғ а аяқ астынан болып қ алуы мү мкін ә лде бір кездейсоқ тық қ а сенеді (соның арқ асында жә бірленушілердің ө лмеуі мү мкін болатындай). Алайда, А. А. Пионтковскийдің ө те орынды айтқ анындай «бұ л кімге сену» - бұ л тү кке де сенбеу деген сө з¹. Осыдан шығ атын тү йін - жә бірленушілер қ аза болғ ан жағ дайда, мү лікті ө ртеу арқ ылы қ асақ ана жоюдан басқ асы, жанама қ асақ аналық пен ауырлататын мә н-жайлар арқ ылы кісі ө лтіру деп бағ алануы тиіс.

Қ асақ аналық ты тікелей жә не жанама деп бө лудің - қ ылмыстарды бағ алау, қ ылмысгық жауаптылық ты жә не жазаны жеке басқ а қ арай бейімдеу ү шін маң ызы ү лкен. Мә селен, формальды қ ұ рамдас, яғ ни қ ұ рамына белгілі бір қ ылмысты салдар кірмейтін қ ылмыстар, Тек тікелей қ асақ аналық пен ғ ана жасалуы мү мкін. Мысалы. қ ауіпті жағ дайда қ алдыру, яғ ни жасының кішілігіне, кә рілігіне, аурулығ ына, ө зінің шарасыздығ ына байланысты ө мір мен денсаулық ү шін қ ауіпті жағ дайда қ алып, ә рі ө зін-ө зі қ орғ ай алу мү мкіндіктерінен айырылғ андарды тұ лғ аның кепе-кө рнеу кө мексіз қ алдыруы, егер кінә лінің ол тұ лғ ағ а кө мек кө рсете алу мү мкіндігі, ол туралы қ амқ орлық жасау міндетті болса немесе ө мірі мен денсаулығ ы ү шін қ ауіпті жағ дайғ а ө зі ә келген болса, осының нә тижесінде жабірленуші ауыр салдарғ а ұ шырай ма, жоқ па, оғ ан қ арамастан, қ ылмыс аяқ талғ ан делмойындалады. Бұ л жағ дайда кінә лінің психикалық қ атынасы оның қ оғ амдық қ ауіпті ә рекетсіздігіне (қ ауіпті жағ дайда қ алдыру) ғ ана қ атысты анық талады жә не бұ л ә рекетсіздіктің қ оғ амдық қ ауіптілігін тү сінуімен, ө з міндетін атқ арудан бас тартқ ысы келгендігінен білінеді. Қ асақ аналық тың тікелей жә не жанама болып бө лінуінің ең маң ызды іс жү зіндегі мағ ынасы - бұ лай бө лудің қ асақ ана кінә ні абайсыздық тан болғ ан кінә дан ажыратып алу ү шін маң ыздылығ ында, себебі дә л осы жанама қ асақ аналық абайсыз кінә нің бір тү рі болып табылатын қ ылмыстық жең ілтектікпен ұ ласушы психикалық қ атынас болыл табылады. Жә не де, дә л осы жанама қ асақ аналық пен қ ылмысты жең ілтектіктің ортасында, қ асақ аналық пен абайсьндық тың «қ ақ айырылатын» жігі жатыр.

Қ асақ аналық ты тікелей жә не жанамағ а бө лудің қ ылмысқ а оқ талуды аяқ талғ ан қ ылмыстан ажырату ү шін де ү лкен маң ызыбар. Себебі, қ ылмыстық қ ұ қ ық теориясы мен сот тә жірибесі қ ылмысқ а оқ талу мү мкілдігін тікелей қ асақ аң алық пен жасалғ ан қ ылмыстар тө ң ірегінде ғ ана шектейді. Мысалы, М. Ч-ны ө лтіруге ә рекеттенгені ү шін сотталады. Кінә лі, ө шін алу ү шін, жә бірленушінің мойнына пышақ пен ұ рады. Ол екінші соқ қ ысын беруге ың ғ айланғ анда, жә бірленуші қ арсылық кө рсетіп бұ л соқ қ ысы ә лсіз ғ ана тиеді. Ол бұ дан кейін де соқ қ ы беругеұ мтылғ анымен Ч-ның кө мек сұ рап айқ айлағ ан дауысына жү гіріп келген адамдар оғ ан жол бермейді. РФ Жоғ арғ ы Сотының қ ылмыстық істержө нің дегі Сот алқ асы М. жә бірленушінің мойнына пышақ сала отырып жә не екінші рет пышақ жұ мсауғ а ұ мтылып ө з ә рекеттерінің қ оғ амдық қ ауіпті сипатын тү сіне білді, жабірленушінің ө ліп кететінін алдын-ала біле тұ ра, оғ ан саналы тү рде жол берген, яғ ни жанама қ асақ аналық пен ә рекеттенген дегенге сү йене отырып, М. -ның ә рекетін денеге қ асақ ана тү рде ауыр зақ ым келтіру деп қ айта бағ алағ ан. Алайда РФ Жоғ арғ ы Сотының Тө ралқ асы бұ л шешіммен келіспей, кассациялық анық таманы бұ за отыра, кінә лінің қ асақ аналығ ының мазмұ ны туралы мә селені шешер кезде, соттың «жасалғ ан қ ылмыстың барлық жағ дайларының жиынтығ ына сү йенуі керек екендігін, атап айтқ анда, қ ылмыстың тә сілі мен қ аруын, жаралар мен басқ а да дене зақ ымдауының санын сипатын, орнын (мысалы. адамның ө мірлік маң ызы бар мү шелері болуы мү мкін), қ ылмыстық ә рекеттердің тоқ тау себептерін жә не т. б. ескеруі керектігін» атап ө тті¹. Бұ л қ ылмыстың жасалу жолдарын мұ қ ият зерттеу ісі осы шешімнің дұ рыстығ ын растай тү сті. Ө мірлік маң ызы бар саналатын мү ше - мойынғ а пышақ жұ мсау, екінші рет тек бө тен адамдардың араласуынан ғ ана беті қ айтарылғ ан қ атты соқ қ ығ а ұ мтылыс жә не қ азіргі заманғ ы дә рігерлік кө мектің арқ асында ғ ана денеге тиіп ү лгерген пышақ ізінің ауыр салдарының бетін қ айтару жағ дайларының барлығ ы жиыла келіп, М. жә бірленушінің ө ліп кету мү мкіндігін алдын-ала кө ре білгендігін жә не де дә л осындай салдардың орын алуын қ алағ андығ ын, яғ ни тікелей қ асақ аналық пен ә рекеттенгендігін дә лелдейді. Олай болса, кінә лінің ә рекетін Жоғ арғ ы Сот Тө ралқ асы кісі ө лтіруге оқ талғ андық деп орынды бағ алағ ан.

Сонымен қ атар, қ асақ аналық ты тікелей жә не жанама депбө лудің - жазаны жеке басқ а қ арай бейімдеу ү шін де маң ызы бар. Жалпы ереже бойынша, тікелей қ асақ аналық пен жасалғ аи қ ылмыстардың қ ауіптілігі жанама қ асақ аналық пен жасалғ андарғ а қ арағ анда жоғ ары деп есептеледі. Бұ л бірінші аталғ ан жағ дайда кінә лінің санасы мен еркі қ оғ амдық қ ауіпті іс-ә рекет жасап қ ылмыстысалдар келтіруге тікелей бағ ытталғ андығ ымен байланыстырылады.

Заң шығ арушы қ асақ аналық тың тікелей жә не жанама сияқ ты екі тү рін атаумен шектеледі. Алайда, қ ылмыстық қ ұ қ ық теориясы мен сот жұ мысына, қ асақ аналық тың басқ а да тү рлері белгілі. Мә селен, пайда болу уақ ыты бойынша қ асақ аналық алдын-алаойластырылғ ан жә не аяқ астынан пайда болғ ан сияқ ты тү рлерге бө лінеді.

Алдын-ала ойластырылғ ан қ асақ аналық - қ ылмыс жасау туралы қ абылданғ ан ниет пен сол қ ылмыстың ө зі бір-бірімен, белгілі бір уақ ыт аралығ ымен бө лініп тұ ратындығ ымен сипатталады. Осы уақ ыт аралығ ында субъект қ ылмыс жасау жоспары мен тә сілін (орны, уақ ыты, қ ұ рал мен тә сіл жә не т. б. ) ойластырып, қ ұ растырумен болады.

Аяқ астынан пайда болғ ан қ асақ аналық - (аяқ астынан) кенеттен пайда болып бірден жү зеге асырылумен сипатталады. Теория жү зінде, жалпы ережелер бойынша, алдын-ала ойластырылғ ан қ асақ аналық пен жасалғ ан қ ылмыс, аяқ астынан пайда болғ ан қ асақ аналық пен жасалғ аннан қ ауіптірек деп саналады.

Қ азақ стан Республикасының Қ ылмыстық кодексі аяқ астынан пайда боғ ан қ асақ аналық пен жасалғ ан қ ылмысты екі-ақ жағ дайда азырақ қ ауіпті деп санайды. Бұ л - мұ ндай қ асақ аналық аффектнің ә серіненпайда болғ анда орны алады. Мә селен, заң шығ арушы аффект кү йінде кісі ө лтіру немесе денсаулық қ а ауыр не орташа дә режеде зиян келтіруді жең ілдетуіш жағ дайы бар қ ылмыстардың дербес қ ұ рамына белген (Қ К-нің 98 108-баптары). Аталғ анжағ дай_: жаза тағ айындау кезінде жә бірленушінің қ ылмысқ а себепші болғ ан, заң ғ а қ арсы не аламгершілікке қ арсы ә рекеттері сияқ ты жең ілдетуші жағ дайлар аясында ескерілуі мү мкін.

Кінә лінің ө зі жасайтын іс-ә рекеттің қ оғ амдық қ ауіпті салдары туралы тү сінгінің айқ ындылығ ы мен дә режесіне қ арай қ асақ аналық анық талғ ан жә не анық талмағ ан болып бө лінеді. Анық талғ ан қ асақ аналық тұ лғ аның ө зі жасайтын қ оғ амдық қ ауіпті ә рекетінің немесе ә рекетсіздігімің сипатын жә не салдарының мө лшерін анық тү сінуімен сипатталады. Сонымен қ атар, анық талғ ан қ асақ аналық кінә лінің жалғ ыз ғ ана қ ылмысты салдардың орын алуын кө ре білуі, яғ ни қ арапайым жә не кінә лі екі немесе одан да кө п қ ылмысты салдардың орын алуын мү мкін екендігін кө ре білетін - екі ұ шты болып келеді. Мысалы, пышағ ын жү рекке жұ мсайтын кісі ө лтіруші, ө лімнің орын алатынын алдын-ала біліп, қ арапайым анық талғ ан қ асақ аналық пен ә рекеттенеді. Ал пышақ ты жә бірленушінің ішіне салатындар екі ұ шты қ асақ аналық пен ә рекет жасайды, себебі осының салдарынан жә бірленушінің не ө летіндігін, не оның денсаулығ ына ауыр зақ ым келетіндігін біле тұ ра, бұ л салдардың кез келгенінің орын алуына саналы тү рде жол береді.

Анық талмағ ан қ асақ аналық кезінде кінә лі тұ лғ а қ ылмысты салдарды кө ре білгенімен - нақ тыламағ ан. Бұ л - қ олданылуы ә р тү рлі салдарғ а ә келіп соқ тыратын қ арулар мен қ ұ ралдарды пайдалана отыра, жә бірленушінің ө мірі мен денсаулығ ына қ ол сұ ғ ушылық кезінде болуы мү мкін. Мысалы, жә бірленушінің басынан таяқ пен ұ ру, оның басын таспеп ұ ру, аяқ пен бастан, кеудеден, іштен ұ ру. Мұ ндай жағ дайларда ә р тү рлі салдардың, ө лімнен - денсаулық қ а жең іл зақ ым алуғ а дейін орын алуы мү мкін. Қ ылмыстық қ ұ қ ық теориясы мен сот тә жірибесі мұ ндай жағ дайларда жауаптылық тың шын мә нінде келтірілген салдарғ а байланысты анық талатынына сенеді, себебі, кінә лі бұ л салдардың кез келгенінің орын алатынын кө ре білді жә не олардың орын алуына саналы тү рде жол берді. Алайда, мұ ндай бағ алау тек анық талмағ ан қ асақ аналық анық талғ ан жағ дайда ғ ана негізгі больш табылады. Егер нақ ты бір жағ дайда, жә бірленушінің басынан таяқ пен ұ ру кезінде оны ө мірден айыруғ а бағ ытталғ ан тікелей қ асақ аналық анық талса, жә бірленушіге шын мә нінде келтірілген онша ауыр емес зиянның ө зінде (айталық, денсаулық қ а орташа ауыр зақ ым келтіру) қ асақ ака кісі елтіруге оқ талғ андық деп бағ алау керек.

1 Пионтковский А-А. Учение о преступлении по советскому уголовному праву. С 358.

2 БВС РСФСР. 1991 №1. С. 6