Кінә ұғымы және оның нысандары

Кінә ұ ғ ымы жә не оның нысандары

1. 1 Кінә нің тү сінігі

Егер қ ылмыстың объективті жағ ы - қ ылмыстың сыртқ ы сипаты болса (қ оғ амдық қ ауіпті ә рекет немесе ә рекетсіздік, қ оғ амдық қ ауіпті салдар, себепті байланыс, қ ылмыс жасау орны, уақ ыты, тә сілі, жағ дайы, қ аруы мен қ ұ ралдары), субъективті жағ ы оның ішкі (обьективті жақ қ а қ атыстылығ ынан) сипаты. Бұ л қ ылмыскердің ө зі жасағ ан қ ылмысқ а ішкі, яғ ни кінә мен, ниетпен жә не мақ сатпен сипатталатын адамның қ ылмыс жасау кезіндегі психикалық қ атынасы. Қ ылмыстың субъективті жағ ын қ ұ райтын белгілерге, аталып ө ткендей, қ ылмыстың кінә сі, себебі мен мақ саты, сонымен қ атар, қ ылмыс жасау кезіндегі тұ лғ аның сезім кү йі жатады. Бұ л белгілердің ә р тү рлі мазмұ нына қ арамастан олар субъективті жағ ын қ ұ райтын бір топқ а бірігеді, себебі олардың барлығ ы қ ылмыс жасаушы тұ лғ аның психикасында болатын процестерді сипаттайды.

Психика адам ө мірінің ішкі мазмұ нын, оның ойын, сезімдерін, ниетін, еркін білдіреді. Психикалық процестер, ә детте, интеллектуалдық, сезімдік жә не еркіне қ арай болып бө лінеді. Сө йте тұ ра мұ ндай бө ліну шартты тү рде ғ ана екенін, мұ ндай процестер жекелеп (ә рқ айсысы ө з бетімен) ө мір сү рмейтіндігін ескеру керек. Тек бірлікпен, интеллект (таным), сезім мен еріктің тығ ыз бірлігімен ғ ана адамның психикасы тірі. Қ ылмыстың, тұ тас алғ анда, субъективті жағ ы сияқ ты, оны қ ұ растырушы белгілердің де мағ ынасы мен мазмұ нын анық тау ү шін, психиканы қ ұ растырушы элементтерге кө ң іл аудару пайдалы ғ ана емес, қ ажет те.

Қ ылмыстың субъективті жағ ын қ ұ райтын белгілердің ә рқ айсысы қ ылмыстың психикалық мазмұ нын сипаттайды, бірақ ә рқ айсысы ө зінше сипаттайды. Мысалы, кінә - бұ л тұ лғ аның ө зі жасағ ан қ оғ амдық қ ауіпті іс-ә рекетіне (ә рекетіне немесе ә рекетсіздігіне) жә не оның қ асақ аналық немесе абайсыздық нысанындағ ы салдарына психикалық қ атынасы. Кінә - қ ылмыстың субъективті жағ ының, тіпті оны толық қ амтымаса да, негізгі белгісі. Қ асақ ана сияқ ты, абайсыз кінә ні де қ ұ растыру кезінде заң шығ арушы психиканың екі-ақ - интеллектуалдық жә не еркіне қ арай эдементтерің пайдаланады. Қ асақ аналық пен абайсыздық тың қ ылмыстық -қ ұ қ ық тық сипаты ү шін психикалық процестердің сезімдік мазмұ ны есепке алынбайды. Керісінше, қ ылмыстық іс-ә рекеттің қ оздырушы себебі жә не субъективті жағ ының белгісі болғ андық тан, қ ылмыстың сылтауында қ ылмыс жасаушы тұ лғ аның психикасында болып жатқ ан, кө бінесе, сезім процестерінің таң басы болады. Жеке жағ дайларда қ ылмыс жасаушы тұ лғ аның сезімінің кү йі (мысалы, аффект кү йінде болуы, яғ ни аяқ астынан пайда болғ ан жан кү йзелісі), дербес қ ылмыстық -қ ұ қ ық ық мағ ынағ а ие болады (Қ Р Қ К-нің 98-бабы). Қ ылмыстың мақ саты, кінә сияқ ты, интеллектуалдық жә не еркіне қ арай мазмұ нымен шектеледі.

Кінә - қ ылмыстың субъективті жағ ының міндетті белгісі. Кінә болмағ ан кү нде қ ылмыстың қ ұ рамы да болмайды жә не болуы да мү мкін емес. Бұ л субъективті жақ тың қ ылмысты істі қ ылмысты емес істен ажыратып, бө ліп отыратын негізгі белгісі. Заң шығ арушының кінә ғ а маң ызды мағ ына беретіндігі соншалық, тіпті кінә лі жауаптылық Қ ылмыстық Кодекстің қ ағ идасына дейін кө терген. Қ Р Қ К-нің 19-бабының 1-бө ліміне сә йкес адам соларғ а қ атысты ө з кінә сі анық талғ ан қ оғ амдық қ ауіпті ә рекеті (іс-ә рекеті немесе ә рекетсіздігі) жә не пайда болғ ан қ оғ амдық қ ауіпті зардаптар ү шін ғ ана қ ылмыстық жауапқ а тартьшуғ а тиіс. Осы баптың 2-бө лімінде объективті айыптауғ а, яғ ни кінә сіз зиян келтіргені ү шін қ ылмыстық жауаптылық қ олданылмайтыны атап кө рсетіледі.

Кінә лік жауаптылық қ ағ идасы - заң герлердің ойлап шығ арғ аны емес, бұ л - адам қ ылығ ын заң ды жә не ә леуметтік адамгершілік тұ рғ ыдан дұ рыс бағ алаудың қ арапайым шарты. Кө рнекті Кең ес психологі С. Л. Рубинштейн атап ө ткеніндей, «жалғ ан, абстрактілі «обьективизімге» қ арама-қ арсы айтылатыны: қ ылық ты бағ алау кезінде ізінше орын алғ анының тү гел барлығ ына емес сол объективті тү рде ізінше орын алғ анның ішінен қ айсысы алдын-ала ескерілуі мү мкін еді - тек соғ ан сү йену керек»¹.

Осығ ан байланысты, қ ылмыстық қ ұ қ ық теориясы мен қ ұ қ ық тық тә жірибе, қ ылмыстық жауаптылық тың тұ лғ аның жасайтын қ оғ амдық қ ауіпті іс-ә рекетіне (ә рекеті немесе ә рекетсіздігіне) жә не оның салдарынан психикалық қ атынасын (қ асақ аналық немесе абайсыздық кү йінде) ескерумен ғ ана шектелмейтініне сү йенеді. Жасалғ ан қ ылмыстың кез келген жағ дайы (ә сіресе ауырлататын) соттың оларғ а байланысты кінә лі қ атынасын, яғ ни қ асақ аналық немесе абайсыздық тү ріндегі психикалық қ атынасын, анық тауынан кейін ғ ана айыпқ а жү ктеле алады (заң шығ арушының бұ л жағ дайларды қ ылмыстық -қ ұ қ ық тық нормаларда қ ұ растыру ерекшеліктерше байланысты).

Қ ылмыстың мақ саты, себебі мен қ ылмыс жасау кезіндегі тұ лғ аның сезім кү йінің кінә дан айырмашылығ ы - олар қ ылмыс қ ұ рамының қ ажетті белгілері болып табылмайды. Заң шығ арушы оларды барлық емес, тек кейбір қ ылмыстардың ғ ана қ ұ рамының белгілерінің қ атарына қ осады жә не бұ л жағ дайларды оларда қ ылмыстық жауаптылық тың негізіне айналады. Қ ылмыс қ ұ рамының белгілері болмағ ан кү нде де олар жең ілдетуші не ауырлатушы жағ дай ретінде, жазаның тағ айындалуына айтарлық тай ық пал жасайды. Тіпті, бұ л белгілердің қ ылмыстық жауаптылық пен жаза ү шін жеке мағ ынасы болмағ ан жағ дайда да, олардың қ ылмысты анық таудағ ы, қ асақ ана кінә мен абайсыздық ты ажыратудағ ы мағ ынасының маң ыздылығ ы сирек емес. Сондық танда қ ылмыстық қ ұ қ ық кінә лі жауаптылық қ ағ идасымен ғ ана шектеліп қ оймайды, бірақ субъективті жү ктеу кө зқ арасын ұ стайды. Оның мағ ынасына ү ң ілсек, қ ылмыс жасағ ан тұ лғ аның қ ылмысты жауаптылығ ы мен оны жазалау мә селесін шешер кезде тұ лғ аның ө зі жасағ ан қ оғ амдық қ ауіпті іс-ә рекеті (ә рекеті мен ә рекетсіздігі)мен оның салдарына кінә лі қ атынасы ғ ана есепке алынбай, қ ылмыстың субъективті жағ ының басқ а элементтері де, яғ ни қ ылмыстың себебі мен мақ саты, тұ лғ аның қ ылмыс жасау кезіндегі сезімінің кү йі де ескеріледі. Тегеу мен сот ү шін анық тау жә не дә лелдеу жұ мыстары кезінде қ ылмыс қ ұ рамының барлық элементтерінің ішіндегі ең кү рделісі – дә л осы субъективті жағ ы болып табылады. Бұ л тү сінікті де, себебі қ ылмыс жасаушының ойына, ниетіне, тілегіне, сезіміне жол табу, қ ылмыстың объективті жағ ын анық таудан анағ ұ рлым қ иындау. «Ішінде не барын кім білсін» деген бекер емес шығ ар. Сондық танда, тұ лғ аның ө зі жасағ ан қ оғ амдық қ ауіпті іс-ә рекеті мен оның салдарына психикалық қ атынасының қ андай да болмасын тү рін анық тауда, оның себебін, мақ сатын, сезімдердің («ә детте осылай болады», «кө біне осылай жасайды» деумен дә лелдеиетін) анық трауда барлығ ына ортақ тә сіл қ олдануғ а болмайды жә не олай болуы мү мкін емес. Орыстың кө рнекті ә дебиет сыншысы В. Г. Белнискийдің ә р--тү рлі адамдардың қ ылығ ын бағ алау ү шін бірдей тә сіл қ олдануғ а қ арсы: «Тұ лғ алар сансыз жә не алуан тү рлі, адам рухының ә р-тү рлі жағ ы сияқ ты. оның барлық жағ ының да жасап келе жатқ андығ ы - оның қ ажеттілігінен. Сондық тан, біреудің тұ лғ асын басқ аның тұ лғ асына шақ таудан асқ ан ә ділетсіздік жоқ, ол, бә рі-бір, ешқ ашан дә л келмейді, бә рі-бір одан ө згешелігі болады»¹. Сондық тан, қ ылмыстың субъективті жағ ын бағ алауғ а біркелкі (жеке басқ а бейімделмеген) келу, қ ылмыстық заң ды; одан кетіп қ ылмыстық істер бойынша ә діл сот аясындағ ы адам қ ұ қ ығ ын пайдалануда ө те ө рескел қ ателерге соқ тыруы мү мкін.

Бұ ғ ай дейін айтьшғ андай, кінә - бұ л тұ лғ аның ө зі жасағ ан қ оғ амдық қ ауіпті іс-ә рекеті мен оның қ асақ аналық жә не абайсыздық тү ріндегі салдарына психикалық қ атынасы. Қ ылмыстық заң ғ асә йкес, кінә - бұ л ә рқ ашан не қ асақ аналық, не абайсыздық. Қ Р Қ К-нің 19-бабының 3-бө лімі бойынша қ асақ ана немесе абайсызда іс-ә рекет жасағ ан адам ғ ана қ ылмысқ а кінә лі деп танылады. Қ асақ аналық та, абайсыздық та жасалғ ан іс-ә рекет пен оның салдарына кінә лі психикалық қ атынастың нысандары болып табылады. Бұ л - олардың ұ қ састығ ы. Ал, айырмашылығ ы — қ асақ ана жә не абайсыз кінә ні қ ұ райтын интеллектуалдық жә не еркіне қ арай сә ттердің ерекше, ө зіне ғ ана тә н мазмұ ны мен ара қ атынасында.

Қ ылмыстың жасалуына байланысты кінә (қ асақ аналық та, абайсыздық та) заң қ олданушыншың (сот, тергеуші) санасынан тыс орын алады. Ол - алдын ала тергеу жұ мысын жү ргізу мен сотта істі қ арау кезінде дә лелденетін затқ а жатады. Ол - іс бойынша анық талғ ан дә лелдерді саралау кезінде жү зеге асады. Осығ ан орай, кінә тек заң дық -психологиялық қ ана емес, саралаушы да категория екендігін мойындау керек. 40-шы жылдары кең естік заң ә дебиетінде кінә лінің ө зі жасағ ан қ оғ амдық қ ауіпті іс ә рекеті мен оның қ асақ аналық жә не абайсыздық тү ріндегі салдарына, соттың санасынан тыс орын алатын психикалық қ атынасы ретіндегі кінә тү сінігін, оның (кінә нің ) саралаушы деген тү сінігімен тең естіруге ә рекет жасалды. Б. С. Утевский «кінә ні қ ылмыс қ ұ рамының элементі ретінде, қ асақ аналық пен абайсыздық, яғ ни қ ылмыс қ ұ рамының субективті жағ ы ретінде бір жақ ты тайыз тү сінумен қ атар, қ ылмыстық қ ұ қ ық та кінә нің қ ылмыстық жауаптылық тың негізі ретіндегі ауқ ымдырақ тү сінігі де бар»³ деп санағ ан. Б. С. Утевский кінә ні қ ылмыстық жауаптылыкгың негізі ретінде былайша тү сіндіреді, яғ ни ол «соттың кө зқ арасы бойынша мемлекет атынан теріс қ оғ амдық (моральдық -саяси) бағ ағ а лайық жә не сотталушының қ ылмыстық жауаптылығ ын талап етуші жағ дайлар жиынтығ ы»⁴.

Оның кінә ні тү сіну туралы мұ ыдай кө зқ арасы кең естік заң басылымдарында ө ткір, тіпті кү йретуші сынғ а ұ шырады. Оның себептері негізінен идеологиялық сипатта болды. Авторды кінә ні саралау туралы буржуазиялық ғ алым-заң герлердің ұ сынғ ан теорияларын пайдаланғ аны ү шін айыптады: Алайда, соң ғ ы кездері кең естік қ ылмыстық қ ұ қ ық та кінә ні - саралаушы ретінде тү сінуді қ атаң шетке шығ ару басылып, кінә лі жауаптылық қ ағ идасы (яғ ни кінә ні қ ылмыстық жауаптылық тың негізі ретінде мойындау) Қ азақ стан Республикасының Қ ылмыстық кодексінде заң ды тұ жырымын тапты. Мұ ны дұ рыс деп мойындауғ а тиіспіз, себебі, қ ылмыстық заң, қ ылмыстық жауаптылық ты тұ лғ аның ө зі жасағ ан іс-ә рекеті мен оның салдарына психикалық қ атынасының кез келген тү рімен емес тек қ ана қ асақ аналық пен абайсыздық сияқ ты белгілі тү рімен ғ ана байланыстыруы бекер емес. Психикалық қ атынастың дә л осы тү рдегі, кінә лінің қ ылмыстық заң мен қ орғ алатын мү дделерге, яғ ни жеке бастың, қ оғ ам мен мемлекеттің мү дделеріне деген қ оғ амғ а қ арсы (қ асақ ана жасалғ ан қ ылмыстарда) немесе немқ ұ райлы (абайсыздан жасалғ ан қ ылмыстарда) қ атынасын білдіреді. Сондық тан, кінә - тұ лғ аның қ ылмыстық қ астандылық тан заң мен қ орғ алатын мү дделерге теріс қ атынасын кө рсететін ө зінің жасағ ан қ ылмысты ә рекеті немесе ә рекетсіздігінен туындағ ан зиянды салдарғ а психикалық қ атынасы.

Жоғ арыда айтылғ андай қ ылмыстық заң, іс ә рекетпен оның салдарына кінә лі психикалық қ атынасқ а еркіне қ арай жә не интеллектуалдық сә ттерді қ осады. Дә л осы сә ттердің жиынтығ ы кінә ның мазмұ нын қ ұ райды. Аталғ ан сә ттердің нақ ты мазмұ ны мен ара қ атысы бойынша қ асқ ана жә не абайсызда жасалғ ан қ ылмыстардың бір-бірінен айырмашылығ ы қ андай болса, олардың қ ылмыстық заң да анық талатын тү рлері де тап солай ажыратылады. Интеллектуалдық жә не еркіне қ арай сә ттердің мазмұ ны мен арақ атынасының бұ л ерекшеліктері кінә нің тү рлерін қ ұ райды. Қ ылмыстық кодекс кінә нің қ асақ аналық жә не абайсыздық сияқ ты екі нысандарын қ арастырады (Қ Р Қ К-нің 19-бабы 3-ші бө лімі). Қ асақ аналық, ө з кезегінде, тікелей жә не жанама, ал, абайсыздық - менмендік жә не немқ ұ райдылық болып бө лінеді.

Кейбір қ ылмыстарғ а байланысты, заң шығ арушы оларды тек қ асақ ана жасалады деп анық атап кө рсетеді. Мысалы, Қ Р Қ К-нің 104-бабы денсаулық қ а қ асақ ана орташа ауырлық тағ ы зиян келтіргені ү шін жауаптылық қ арастырылады. Қ асақ ана жасалатын қ ылмыстардың басқ а қ ұ рамдарын жасағ анда, заң шығ арушы оларғ а қ асақ ана деген анық тама бермейді. Мысалы, Қ К-тің 106, 107-баптарында ұ рып-соғ у, азаптау кездерінде кінә нің тү рін атап кө рсетпейді. Мұ ң дай жағ дайларда кінә нің тү рін анық тау ү шін Қ К-тің 19-бабының 3-ші бө лігін басшылық қ а алу керек. Абайсызда жасалғ ан іс-ә рекет Қ Р Қ К Ерекше бө лімінің тиісті бабы арқ ылы арнайы қ арастырылғ ан жағ дайда ғ ана қ ылмыс деп саналады. Сонымен, Ерекше бө лім бабының диспозициясы кінә нің тү рін нақ ты кө рсетпесе, осы бапта қ арастырылғ ан қ ылмыс тек қ асақ ана болады.

Кінә нің қ ылмыстық -қ ұ қ ық тық мағ ынасын асыра бағ аламасқ а болмайды. Біріншіден, кінә лі жауаптылық. қ ағ идасына сү йене отырып, кінә - қ ылмысты іс-ә рекетті қ ылмысты емесінен ажыратушы ретінде маң ызды. Қ Р. Қ К-нің 19-бабының 2-бө лігіне сә йкес, обективті тү рде, яғ ни кінә сіз зиян келгіргені ү шін қ ылмыстық жауапталық қ а жол берілмейді. Екіншіден, егер заң шығ арушығ а жауаптылық ты кінә нің тү ріне қ арай ажыратса, кінә - қ ылмысты саралауғ а ә сер етеді деген сө з, Мысалы, кісі ө лтіру Қ Р Қ К-нің 96-бабымен бағ аланса, абайсыздық тан ө лімге соқ тыру - Қ Р Қ К-нің 101-бабымен бағ аланады. Кінә нің тү рі сонымен қ атар денсаулық қ а келтірілген зиянның қ асақ ана ә лде абайсыздық тан болуын. (Қ К-тің 103, 111-баптары), ажырататын белгі болып табылады. Ү шіншіден, кінә нің тү рлері қ ылмыстарды заң ды негізде саралау кезінде ескеріледі. Онша ауыр емес, ауырлығ ы орташа дә режедегі қ ылмыстарғ а қ асақ ана жасалғ аны да, абайсыз жасалғ аны да жатқ ызылса, ауыр, аса ауыр қ ылмыстар - қ атарына тек қ асақ ана жасалғ аны ғ ана жатады (Қ К-тің, 10-б, ). Жаза мен қ ылмыстық жауаптылық ты жү зеге асырар басқ а да кө птеген жағ дайларда, қ асақ ана жә не абайсыздық жағ дайдағ ы кінә нің. айырмашылығ ы ескеріліп отырады.

1 Рубинштсйн С. Л. Бытие и сознание. М., 1957. С. 286.

2Белинскин В. Г. Избранные филосовские произведения Т. 2. М-, 1948. С. 47. 3Утевский Б. С. Вина в советском уголовном праве. М. 1950, С. 39.

4 Утевский Б. С. Вина в советском уголовном праве. М. 1950. С 103.