66. климаттың өзгеруі туралы БҰҰ-ның рамалық конвенциясы.

54. Организмнін қ оршағ ан ортағ а бейімделу: іБейімделушіліктің пайда болуы жә не тү рлері. Организмдер эволюция барысында ө зін қ оршағ ан орта жағ дайларына бейімделеді. Бейімделушілік деп организмдердің нақ тылы ортада тіршілік етіп, ұ рпақ қ алдыруын қ амтамасыз ететін жаң а қ асиеттердің пайда болуын айтады Бейімделушіліктің қ алыптасуы тұ қ ым қ уалайтын ө згергіштік пен табиғ и сұ рыпталуғ а тікелей байланысты. Мысалы, қ ұ стардың ұ шуғ а, кейбіреулерінің суда жү зуге бейім келуі.

Бү ркеніш рең. Бейімделушіліктің бұ л тү рі –ашық жерлерде тіршілік ететін организмдердің жауынан қ орғ ану белгісі. Кө птеген кө белектер мен қ оң ыздарды қ анаттарының немесе денесінің тү рлі тү сті болуына сә йкес ө сімдіктер арасынан ажырату қ иын.

Жасырушы рең. Бірқ атар жануарлардың дене пішіні мен рең і айналасындағ ы заттарғ а ұ қ сайды. Мысалы, тропиктік орманда тіршілік ететін жыландарды ондағ ы лианалардан ажырату мү мкін емес. С Сақ тандырушы рең – кө бінесе улы жә не шағ атын жә ндіктере тә н белгі. Улы жылан, плащты кесіртке, батбат кесіртке, сона мен аралар тү рлі тү сті жолақ ты ашық рең іне жә не айбат шегуіне байланысты бірдең кө зге тү седі. удағ ы қ алың ө скен балдырлар арасынан тең із атбасы мен инебалық ты ажырату да оң айғ а тү спейді. Қ орғ аныш рең. Бейімділіктің бұ л тү рі қ орғ ана алмайтын жә ндіктерде байқ алады. Кейбір қ ауіпсіз жә ндіктер пішіні, рең і жә не мінез–қ ұ лқ ы тұ рғ ысынан улы, шағ атын, қ ауіпті жә ндіктерге ұ қ сайды. Мысалы, шағ аПопуляцияның негізгі қ асиеттері

55. Популяцияның негің згі қ асиеттері. Ә pбip тү рдің кө бінің жоғ арғ ы ж\е тө менгі шегіболады. Одан ә pi тү р кө бейе алмайды. Сондық тан кез келген популяция ө зінің сан мө лшерін оң тайлы (оптимальды) жагдайда ұ стап туруғ а тырысады. Организмдердің табиғ аттағ ы санының ауытқ уының тә уліктік жене маусымдық кезең дерін байқ ауғ а болады. Мысалы, ұ сақ сү ткоректілер, кемірупплер, кейбір қ ұ стар мен жә нддктердің ө су, кө бею бейімі ө те жоғ ары. Кемірушілер 6ip маусым iшінде 300—500 есе, ал кейбір жә ндіктер 1300—1500 есе кө бейеді. Мұ ндай қ ұ былыстар, ә cipece шегірткелерде, жұ қ палы аурулардың қ оздырғ ыштарында, вирустар мен бактериялар тіршілігінде жиі кездесіп, ауыл шаруашылығ ына немесе адам ө міріне ү лкен қ ауіп тө ндіреді,. Популяциялардың табиғ аттағ ы санының тұ рақ ты қ айталанбайтын, сирек кайталанатын, ырғ ақ ты қ айталанатын, тұ рақ ты кайталанатын жагдайларын кездестіруге болады. Тұ рақ ты кайталанбайтын мысал. АҚ Ш-та 1900 жылдан бастап жыл сайын 2000 т шабақ ауланғ ан. Одан соц оны аулау б1рнеше жыл катарынан б1рден 98%-га кемш кеткен. Ал 1944 жылдан бастап жылына 2500 т шабақ аулана бастағ ан.
Популяциялардыц ө сімталдығ ы, шығ ыны жә не таралуы мен орын ауыстыруы олардың табиғ аттағ ы сан мө лшерінің ауыт-қ уына теуелдд болып келед!.
Организмдердің кө бею мү мкіндігі ете жоғ ары болса организімнің биологиялық кү шіi дейд1.
Организмдердің табиғ аттағ ы сан мө лшері олардың шығ ынына да байланысты болады. Популяция шыгыны (ө лім-жітімі) дегешміз — белгілі бip уақ ыт аралығ ында тіршілгін жойғ ан даралардың саны... Популяцияның кү рт азаюы кейде абиотикалық факторларғ а да байланысты. Мысалы, соң гы жылдары Қ азакстанда ондатрдың азайып кету факторы тіркелді. Оның басты ce6e6i — тіршілік ортасының бұ зылуы мен ластануы болып отыр. Тү рлердің жойылып кетуіне соң ғ ы кездері абиотикалық факторлармен қ атар антропогендік жағ дайлар да тікелей немесе жанама ә серін тигізуде. Мысалы, 1960—1965 жылдары Казакстанда тың жә не тың айғ ан жерлері игеру кезінде — дала дуадағ ы, безгелдек, байбақ, зорман; батыс аймақ тардан — қ ұ ндыз, сусар; Бетпакдалан — қ ұ лан, тү зат, қ абыландардың біржола жойылып кетуш айтуга болады. Казакстандағ ы тү з тағ ысы атанғ ан ақ. бекендерің XX гасырдыц басында жойылып кете жаздап, ғ асырдыц сонында қ айтадан қ алпына келуін айтуғ а болады.

56. Қ оршағ ан ортаның радияциялық ластануы: Радиациялық ластанудың басқ а ластанудан кө п айырмашылығ ы бар. Қ ысқ а толқ ынды электрмагниттік сә уле шығ ару мен зарядталғ ан бө лшектерді бө ліп шығ аратын тү рақ сыз химиялық элементтердің ядросы - радиактивті нуклидтер. Міне, осы бө лшектер мен шығ арылғ ан сә улелер адамның организміне тү скенде жасушаларды (клеткаларды) бү зады, сонын нә тижесінде тү рлі аурулар пайда болады. Радиациялық ластанудың негізгі кө здері - альфа, гамма жә не бэта сиякты радиоактивті сә улелер. Ионданғ ан сә улелер адам, жануар организмдерінде ақ уыз, фермент жә не басқ а да заттардың ө згеруіне, яғ ни сә уле ауруының дамуына ә келіп соғ ады. Сә уле ауруы адамның сыртқ ы мү шелерінің зақ ымдануынан жә не радиациялық ластаушылардың ішкі органдарғ а тү суі нә тижесінде болады. Сә уле ауруын дә режесіне, алынғ ан сә уленің мө лшеріне байланысты балалар, қ арт адамдар мен ауру адамдар кө тере алмайды. Адамдар 50 рентген сә уле алса сә уле ауруы байқ алмайды. Ал, 100 рентгеннен бастап сә уле ауруы дами бастайды. Адамның іс-ә рекеті нә тижесінде биосфераның радиациялық ластануы ө те ү лкен кауіп тудырып отыр. Қ азіргі кезде радиактивті заттар ө те кен қ олданылуда. Осы элементтерді тасымалдауда болатын немкү райдылық тың нә тижесінде ө те кү шті радиациялык ластану болады. Мысалы, атом каруын сынақ тан ө ткізу биосфераның радиациялық ластануына ә келіп соғ ады. Жиырмасыншы ғ асырдың екінші жартысынан бастап, тү рлі атом электр станциялары, мү з жарғ ыш кемелер, ядролық қ ондырғ ылары бар сү ң гуір кайық тарды кең тү рде пайдалана бастады. Ө неркә сіп пен атом энергиясын пайдаланатын мекемелер дү рыс жү мыс істегенде қ оршағ ан ортаның радиактивті нуклидтермен ластануы ө те аз мө лшерде болады. Осы атомдык энергияны пайдаланатын мекемелерде апат болғ ан кезең де жағ дай ө згеше болады. Радиациялық ластану нә тижесінде тү скен радиактивті шө гінділердің ө зі бірнеше мың цағ ан километрге дейін таралады. Қ азіргі кезде ә скери ө неркә сіптің радиакитивтік калдық тарын сақ тау мен жою мә селесі тү р. Ол қ алдық тар жыл санап қ оршағ ан орта ү шін аса қ ауіпті бола тү суде.

58. Марқ акө л қ орығ ына сипаттама: Марқ акө л қ орығ ы - республикамызда қ ұ рылғ ан алтыншы мемлекеттік қ орық. Бұ л қ орық тың ұ йымдастырылғ андағ ы негізгі мақ сат - маң айда сирек кездесетін бағ алы аң дарды, қ ұ старды, ө сімдіктерді жә не кө ктемде балық уылдырық шашатын ө зендер арналарын қ орғ ап, сонымен бірге орман мен айдын кө лдерін, тау, ө зендердің ә сем табиғ атын табиғ и қ алыпта сақ тау. 1976 жылы қ ұ рылғ ан. Марқ акө л қ орығ ы - Шығ ыс Қ азақ стан облысындағ ы Алтай тауыныњ, Азу мен Кү ршім жоталарының аралығ ындағ ы аса ә сем Марқ акө л шегінде орналасқ ан.
Марқ акө л мемлекеттік табиғ и қ орығ ы Шығ ыс Қ азақ стан облысында, Оң тү стік Алтайдың шығ ысында Марқ акө л қ азаншұ ң қ ырында орналасқ ан. Ол солтү стігінде Кү ршім, оң тү стігінде Азутау жоталарының арасында орналасқ ан Алтайғ а тә н тектоникалық ойпатты алып жатыр. Кө л 1 449, 3 метрлік абсолюттік биіктікте жатыр. Ең биік нү ктесі — 3304, 5 метр (Ақ су-Бас тауы).
- Физикалық - географиялық сипаттамасы (табиғ и аймағ ы, климаты, гидрологиясы, негізгі ландшафттары, геологиясы, топырағ ы): Қ орық Оң тү стік Сібір тауларының қ ұ рамына кіретін Оң тү стік Алтай тауларының шегінде орналасқ ан.

59. Қ ала экологиясы Қ ала экологиясы Ірі калаларда халызқ санының артуы тұ рмыстық -коммуналдық қ ұ рылыстар мен ө неркә сіп орындары, зауыт, фабрикалардың салыну қ ажеттігін тудырады. Осығ ан байланысты мұ ндай қ алаларда техникалык жә не ақ па сулар кө птеп жинакталуда. Қ азакстанда жыл сайын шығ арылатын ақ паба судын мө лшері, шамамен, 6 млрд м3 деп есептеледі. . Осындай каланың бірі — оң тү стік астана атанғ ан Алматы каласы. Алматы қ аласының халкы жыл сайьш артып, білім, ғ ылым ж\е мә дениет ошағ ына айналуда. Осы уакытка дейін Алматы каласының пайдаланылғ ан тұ рмыстык-коммуналдык суы 70 км жердегі Жаманқ ұ м жә не Сорбұ лақ жасанды кө лдеріне жинақ талып, ірі жасанды кө лдерге айналғ ан болатын.
Қ алылты экологиялық жағ дай 1986 жылы бұ зылды, Жылдар бойы жинақ талғ ан ақ па су Жаманқ ұ м жағ алауын бұ зып-жарып, Қ апшағ ай сукоймасына қ арай ақ ты. Бұ л апатты жағ дай кө птеген қ ұ рылыстарды қ иратып, шығ ынғ а ұ шыратты. Қ алшағ ай суқ оймасы ластанып, демалыс орындары уакытша қ ызметін тоқ таткан болатын. Жаманқ ұ м су жинактау орнының жойылуы Сорбү лақ қ а ү лкен салмақ тү сірді. Казір Сорбү лак суы шамадан тыс кө бейіп, кауіпті дең гейге жетті. Суды азайтатын каналдар калылты жү мыс істемейді. Осының салдарынан Сорбү лактары су айдыны 60 км2-ге артып, ұ зындығ ы — 15 км, ені — 8 км, терендігі — 18 метр, ал жинақ талғ ан судын кө лемі 1 млрд м3-ка жетіп отыр.
Жасанды кө лдің жиегін бү зып кету каупі кү н ө ткен сайын ө се тү суде. Кейбір болжамдар бойынша Сорбү лак апаты болғ ан жағ дайда Іле — Балкаш алабы бү рын-сонды болмаган апатң а ү шырап, шамамен 50000 тү рғ ыны бар Балкаш ө ң ірі зардап шекпек. Іле бойындағ ы гидромелиорациялык станциялар, елді мекендер, егіс алкаптары мен ө зен бойындағ ы тоғ айлардың ақ аба су астьшда қ алу қ аупі тө нуде. Сорбұ лақ апаты ә келетін зардаптар қ андай болмақ? Сорбұ лақ жасанды келінің су сапасы ө те кауіпті. Су қ ұ рамында кө п мө лшерде уыттар (токсин), фенолдар, мұ най енімдері, нитриттер, ауыр металдар, т. б. зиянды химиялык заттар жинақ талғ ан. Зиянды заттардьщ шекті рауалы мө лшері (ШРМ) есепке алынбағ ан. Су кү рамындағ ы химиялык кослалар тіршіліккө ө те кауіпті диоксин тә різді заттарды тү зуі мү мкін. Ал диоксинді екінші дү ниежү зілік соғ ыста улағ ыш қ ару ретінде колданган. Ә рине Сорбү лақ кө лінде судың ө здігінен тазалану процесі журіл жатыр. Бірак оның тү ракты тазалану механизміне ү здіксіз ағ ьш келіп косыльш жатқ ан лас сулар мү мкіддік бермей отыр. Тағ ы бір қ ауіпті мә селе — кө лдегі органикальщ заттардың есебінен жә ндіктердін кебейе тү суі.

60. Абиотикалық факторларғ а сипаттама: Абиотикалық факторлар қ оршағ ан ортаның ауа райы, топырағ ы жә не суына байланысты ерекшеленеді Тірі организмдерге абиотикалық факторлардың ә сер етуінің белгілі бір шегі болады, ол кү нделікті қ алыпты жағ дай есебінде жү реді. Кейбір организмдерде ортаның ө згеруі ү лкен ауқ ымды қ амтиды. Физикалық факторлар —абиотикалық фактордың едеуір бө лігін қ ұ райды. Температура ең маң ызды факторлардың бірі, себебі ол тіршілік ү шін шектеуші фактор болып саналады. Жарық —абиотикалық факторлардың бірі, ә сірессе, фото синтезге қ атысатын ө сімдіктер ү шін ең қ ажетті фактор болып саналады. Фотосинтездің дең гейі кү н сә улесінің радиациясына, жарық тың сапасына, жарық тың таралу уақ ытына байланысты. Бірақ басқ а организмдер ү шін температурамен салыстырғ анда оның ә сері шамалы, себебі бактерияның жә не саң ырауқ ұ лақ тардың кө п тү рлері тасқ араң ғ ыда ұ зақ уақ ыт бойы кө бейе береді. Химиялық факторлардың маң ызы физикалық факторлардан кем емес. Мысалы, атмосфералық ауаның газдық жә не сулы ортаның қ ү рамының маң ызы зор. Кө птеген организмдер ү шін оттек қ ажет болса, кейбір организмдер ү шін азот, метан жә не кү кіртті сутегі қ ажет Механикалық факторлар тіршілігі жоқ бос жер телімдері ү шін пайдалы болады, кейінірек ол жерлерге тіршілік таралса, жаң адан «қ оныстанушылар» қ ұ рамы бұ рынғ ылардан бө лек болып тіршіліктің жаң а бірлестігі пайда болуымен ерекшеленеді.

61. Шельфорттың толеранттық заң ы туралы тү сінік: Шелфорд ережесі — экология ғ ылымы негізгі қ ағ идаларының бірі. Мұ ны толеранттылық заң ы (лат. tolerantіa — шыдамдылық ) деп те атайды.

Бұ л бойынша қ андай да бір организм популяциясының тіршілік етуі немесе таралуы ө зін қ оршағ ан ортаның кешенді экологиялық факторларына тә уелді болады да, ә рбір организмнің ө зіне тә н шыдамдылық ауқ ымы айқ ындалады. Шыдамдылық ауқ ымы, организмдер тіршілік ете алатын, ә рбір фактордың ең тө мен жә не ең жоғ ары дең гейімен шектеледі. Мұ ны тү рдің экологиялық стандарты деп атайды. Популяцияның немесе тү рдің тіршілігіне қ олайлылық дең гейі ә сер ететін фактордың қ арқ ындылығ ына байланысты ең жоғ ары қ олайлылық дең гейі негізінен кү мбез пішінді сызық тү рінде кө рініс береді. Шелфорд ережесін 1913 жылы америка экологы В. Э. Шелфорд (1877 — 1968) ө зінің жә ндіктерге ә р тү рлі қ арқ ындылығ ы бар физикалық ә серлер арқ ылы жү ргізген тікелей тә жірибесінің негізінде ұ сынды. Шелфорд ережесі Либихт заң ымен (минимум заң ы) бірге шектеуші факторлар қ атарына жатады. Кез келген экологиялық фактор шектеуші фактор болуы мү мкін (мысалы, қ ұ стар ү шін ұ я салуғ а жарамды орындардың саны, т. б. ). Дегенмен, маң ызы бар факторларғ а температура, су, қ оректік заттар (ө сімдіктер ү шін топырақ қ ұ рамындағ ы биогенді заттардың болуы) жатады. Шелфорд ережесі басқ а да қ осымша қ ағ идаларғ а сү йенеді: шыдамдылық ауқ ымы жеке факторлар мен олардың ә рқ алай ұ штасуына байланысты ә р тү рлі болады; сыртқ ы ортадағ ы кез келген жағ дайларда тіршілік ете алатын (шыдамдылық ауқ ымы жоғ ары) организмдер (эврибионттар) ө те кең тарағ ан; егер бір фактордың дең гейі шыдамдылық шегінен артып кетсе, онда организмнің басқ а факторларғ а шыдамдылық ауқ ымы тарылады. Организмдердің шыдамдылық ауқ ымын ажырату ү шін кө птеген терминдер қ олданылады. Мысалы, температураның ә лсіз ауытқ уын — стенотермділік; темпетураның кең дең гейде ауытқ уын — эвритермділік; қ оректік заттардың аз болуына шыдамдылығ ын — стенофагтық; қ оректік заттардың кө п болуын — эврифагтық деп атайды.

62. қ ышқ ылдық жауынның пайда болу себептері Автокө ліктің жұ мыс істеу барысында таскө мір жә не мұ найдың жану нә тижесінде кү кірт оксиді жә не азот оксидтері тү зіледі. Кү кірт қ ос оксиді жанартау атқ ылау кезінде де бө лінеді. Дымқ ыл ауада ерудің нә тижесінде олар «қ ышқ ылдық жаң бырдың » пайда болуының негізгі мә селесіне айналады жә не де тірі организмге ә серін тигізе отырып, ө сімдіктерді қ ұ ртып, адамзатта ауру тудырады, қ ұ рылыс материалдары мен темір конструкцияларын бү лдіреді. Жылу электростанциялары, автокө лік, металлургиялық жә не химиялық ө ндірістер-қ ышқ ылдық қ алдық тардың туындау кө здері. Осы қ алдық тардан зардап шегушілер-адамзат, жануар жә не ө сімдіктер, ә лем, су қ оймасы, топырақ, ғ имарат, ескерткіштер жә не металл ө німдері. Қ ышқ ылдық жаң бырлардың ә сері- топырақ тың ө згеруі, су экожү йесінің ө згеруі, ө сімдіктің ө згеруі. Сол себепті қ ышқ ылдық жаң бырдың туындауы мен қ оршағ ан ортағ а тигізетін ә серін тү сініп, бақ ылауымыз қ азіргі таң дағ ы ө зекті мә селе. Қ ышқ ыл жауындардың пайда болуының негізгі себебі кү кірттің қ ос оксидімен ластану болып табылады. Су буының қ атысуында кү кіртті ангидрид кү кірт қ ышқ ылының ерітіндісіне айналады. Осындай жолмен кө мірқ ышқ ыл газы мен азот оксидтерінен кө мір қ ышқ ылы мен азот қ ышқ ылы тү зіледі. Оларғ а органикалық қ ышқ ылдар мен басқ а да қ осылыстар араласып, қ ышқ ыл реакциясы бар ерітінді береді. Қ ышқ ыл жауынның тү зілуіндегі кү кірт қ ос оксидінің ү лесі 70%. Алғ ашқ ы қ ышқ ылдық жауындар 1907-1908 жылы Англияда байқ алғ ан. Бұ л жерде қ ышқ ыл заттардың шығ арылуы мен олардың жаң быр, қ ар, тұ ман тү рінде ылғ алды тұ ндыруғ а қ олайлы жағ дай бар. Қ ышқ ылдық жауын-шашындар Скандинавия елдері, Англия, ФГР, Бельгия, Дания, Польша, Канада, АҚ Ш-тың солтү стік аудандарына тә н. Қ ышқ ыл жауын-шашын топырақ қ а, су экожү йелеріне, ө сімдіктерге, архитектура ескерткіштеріне, ғ имараттарғ а жә не т. б зиянды ә сер етеді. Бірінші жағ дайда онсыз да қ ышқ ылдығ ы жоғ ары топырақ қ ышқ ылданады. Бұ л топырақ тарда қ ышқ ылдылық ты нейтралдайтын (кальций карбонаты, доломит жә не т. б) табиғ и қ осылыстар болмайды.

63. Батыс алтай қ орығ ына сипаттама. Батыс - Алтай мемлекеттік табиғ и қ орығ ы Шығ ыс-Қ азақ стан облысының солтү стік-шығ ыс шекарасында орналасқ ан. Қ орық тың алаң ы 56078 га. Қ орық Алтайдың қ азақ стандық бө лігіндегі тау жоталарының аумағ ында орналасқ анҚ орық тың аумағ ы жабайы табиғ ат болып саналады, онда, бірнеше ө сімдік белдеулері бар;
Жапырақ ты орман: таулы- тайгалы; кү ң гіртқ ылқ анды тайга; субальпілік, альпілік, егістік белдемдер қ ара топырақ ты. Қ орық тағ ы кейбір ө сімдіктер Қ азақ станның Қ ызал Кітабына енгізілген: Сібір қ андығ ы, сафлор тә різді рапонтикум, ұ сақ торлы жуа, ірі гү лді шолпанкебіс, нағ ыз шолпанкебіс, телпек сү йсін, алтай рауғ ашы, алтай гимноспермиумы, қ ызғ ылт семізот, алтай суық шө бі, алтай қ асқ ыржидегі, қ ылтанды дә лен, еуропа орманоты, су қ азанақ, ұ сақ жемісті мү кжидек, таң дамалы плаун (сушырмауық ). Қ орық тың аймағ ында 2 тү рлі балық кездеседі, 2 тү рлі жорғ алаушылардың тү рі, 130 жақ ын қ ұ стың тү рі (Олардың ішінде Қ ызыл кітапқ а енгізілген: қ ара дегелек, тундра шілі, бү ркіт, ақ қ ұ йрық субү ркіт бар. ), қ орық тың жануарлар дү ниесін тайгалық жануарлар: бұ лан, марал, елік, қ ұ дыр, қ оң ыр аю, қ ұ ну, сілеусін, бұ лғ ын, сасық кү зен, ақ қ алақ, қ ара кү зен, кә мшат, тиін, шұ бар тышқ ан, суыр, тү лкі жә не ә ртү рлі кеміргіштер қ ұ райды, Ә лемнің ә семдігін кө рсететін кү ндізгі кө белектерді махаон, аполлон Феб, аполлон Клариус, кә дуілгі апполлон, тү нгі кө белектердің ішінен Геба аюшығ ын, тү нгі туыстың кө зі кө белектерін кө руге болады.

65. Адам, қ оғ ам, табиғ ат. Бү гінгі таң да адамзаттың табиғ ат байлық тарына деген сұ ранысы артып келеді. Адамдар табиғ аттан жә не табиғ ат байлық тарынан оқ шау тіршілік ете алмайды.

Табиғ аттың адам қ ажетіне жарайтын барлық мү мкіншілігін табиғ ат байлығ ы деп атайды. Табиғ ат байлық тарының минералдық, климаттық, су, жер жә не биологиялық деп аталатын негізгі бес тү рге ажыратылады. Олар сарқ ылатын жә не сарқ ылмайтын байлық тар тобына ажыратылады. Дү ниежү зі қ айраң дары мен суларынан да тү рлі пайдалы қ азбалар ө ндіріледі. Мамандардың есептеуінше, пайдалы қ азбаларды ө ндіру қ арқ ынды жү ргізіле беретін болса, ХХІ ғ асырдың ортасына қ арай адамзат олардың барлық қ орын тауысады. Ә сіресе металдардың ең кө п пайдаланылатын кейбір тү рлері жақ ын жылдарда-ақ сарқ ылуы мү мкін. Адам тіршілік ететін географиялық орта адам денсаулығ ын сақ тау мен нығ айтуғ а жағ дай жасайды, адамның шаруашылық ә рекетінің сипатын анық тайды. Сондық тан адам ү шін ө зі ө мір сү ретін табиғ и ортасының жай кү йі, яғ н и ауа мен суының тазалығ ы, климаттық жағ дайының қ олайлы болуына аса маң ызды. Табиғ ат пен адам арасындағ ы қ арым-қ атынас адамдардың шаруашылық ә рекетінен неғ ұ рлым айқ ын кө рінеді. Алғ ашқ ы адамдар табиғ аттың дайын «сыйын» ғ ана пайдаланды, яғ ни жеуге жарамды ө сімдіктерді жинады, аң жә не балық аулаумен кү нелтті. Сондық тан олардың тіршілік ә рекеті табиғ атқ а айтарлық тай нұ қ сан келтірген жоқ. Біртіндеп неғ ұ рлым жетілдірілген ең бек қ ұ ралдарын пайдалану нә тижесінде адам табиғ и ортағ а белсендірек ық пал ете бастады. Ормандар кесіліп, мә дени дақ ылдар егілді, қ уаң шылық аудандарда суландыру жү йесі тартылды. Кеме қ атынасына жарамды болу ү шін ө зен арналары терең детілді жә не т. б Шаруашылық ты ұ йымдастыру барысында табиғ атты қ орғ ау, қ алпына келтіру жә не табиғ ат байлығ ын мү мкіндігінше сақ тау кезек кү ттірмейтін мә селе болып отыр.

66. климаттың ө згеруі туралы БҰ Ұ -ның рамалық конвенциясы.

67. Қ. Р. 2004-2015 жылдарғ а арналғ ан экологиялық қ ауіпсіздік тұ жырымдамасы. Қ ұ жатта атап кө рсетілгеніндей, Елбасының ө кімімен 1996-жылдың 30-сә уірінде экологиялық қ ауіпсіздік тұ жырымдамасы қ абылданғ аннан бері еліміздің қ оғ амдық дамуында кү рделі ө згерістер болды. Мемлекетіміздің дамытудың стартегиялық қ ұ жаттары ә зірленді, табиғ ат қ орғ ау заң намаларының негізі қ аланды, қ оршағ ан ортаны қ орғ ау саласындағ ы бірқ атар халық аралық конвенцияларғ а қ ол қ ойылып, табиғ ат қ орғ ау қ ызметін басқ ару жү йесі қ ұ рылды. Ал жаң а тұ жырымдамада іске асырылмағ ан міндеттерді шешу ұ сынылады. Олардың ішінде экологиялық қ ауіпсіздік пен табиғ ат пайдаланудың аса маң ызды проблемалары бойынша зерттеулердің, оның ішінде іргелі ғ ылыми зерттеулердің ілгерілемелі дамуын қ амтамасыз ету, қ оршағ ан ортаның жай-кү йіне мониторинг жү ргізудің біртұ тас жү йесін енгізу, Қ Р аумағ ын экологиялық аудандарғ а бө лу жә не арнаулы картографиялау ұ сынылады. Жаң а тұ жырымдаманы іске асыру ү ш кезең мен жү зеге асырылады. Бірінші кезең де (2004-2007-жылдар) Қ оршағ ан ортаны қ орғ аудың 2005-2007-жылдарғ а арналғ ан бағ дарламасы қ абылданып, іске асырылатын, қ оршағ ан ортаны қ орғ ау, экологиялық сақ тандыру, ө ндіріс жә не тұ тыну қ алдық тары, экологиялық аудит туралы мә селелерді реттеуге бағ ытталғ ан заң актілері ә зірленетін, қ оршағ ан орта мен табиғ и ресурстар мониторингінің бірың ғ ай жү йесі қ ұ рылатын болады. Сондай-ақ, тө тенше жағ дайлардың алдын алу мен зардаптарын жоюдың мемлекеттік жү йесін дамытудың 2004-2010 жылдарғ а арналғ ан; 2015-жылғ а дейін Қ азақ стан Республикасында қ ызғ ан газдардың шығ арындыларын азайту жө ніндегі; су ү немдеу жө ніндегі; шө лейттенумен кү рес жө ніндегі іс-қ имылдар; халық тың ішкі кө ші-қ оны жә не экологиялық апат аймақ тарының аумақ тарын шаруашылық мақ сатқ а пайдалану; байырғ ы ластануларды жою жө ніндегі; ө неркә сіп жә не тұ рмыстық қ алдық тарды басқ аруды жетілдіру жө ніндегі; ә скери-ғ арыштық жә не сынақ кешендері полигондары аумағ ының экологиялық жай-кү йінің мониторингі жө ніндегі бағ дарламаларды іске асыру жоспарлануда. Екінші кезең де (2008-2010-жылдар) қ оршағ ан ортаны қ орғ аудың 2008-2010-жылдарғ а арналғ ан бағ дарламасын іске асыру жолымен тұ рақ ты даму қ ағ идаттарына сә йкес келетін жә не қ оршағ ан ортанын жай-кү йін сапалы жақ сартудың ү шінші кезең інің басталуын қ амтамасыз ететін қ оршағ ан ортаны қ орғ аудың жү йесін қ ұ ру процессі толық аяқ талуы тиіс. Ү шінші кезең де (2011-2015-жылдар ) барлық белгіленген бағ дарламаларды аяқ тау нә тижесінде қ оршағ ан орта нысандары сапасының нормативтік кө рсеткіштері жә не қ оғ амның экологиялық тұ рақ ты дамуының қ олайлы дең гейіне қ ол жеткізілуі, қ оршағ ан ортағ а ә серді азайтудың қ амтамасыз етілуі, қ оршағ ан ортаның сапасын басқ ару жү йесі қ алыптастырылуы тиіс. Еліміздің 2004-2015 жылдарғ а арналғ ан экологиялық қ ауіпсіздігі тұ жырымдамасы ресми БАҚ -тарда жарық кө рді.

68. атмосфераның газдық қ ұ рамы, қ ызметі. Атмосфера деген атау гректің екі сө зінен: atmos –ауа жә не phaira-шар, алынғ ан. Кө біне ө зіміздің тіршілігімізде қ олданытынауаны біз атмосфера деп атаи береміз Бірақ -та, бұ л ұ ғ ым дұ рыс емес, себебі ауа атмосфераньң негізгі бө лігінің бірі ғ ана. атмосфера ә р тү рлі газ, су буы жә не ауа тозаң ы бө лшектерінің қ оспаларынан тұ ратын Жердің газ тә різді қ абыкшасы. Ауа осы газды қ абаттың жреге жақ ын орналасқ ан бө лігінде шоғ ырланады жә не бұ л ең тығ ызды қ абат болып саналады. Жоғ ары биіктікке кө терілген сайын атмосфералық қ ысым тө мендеп отырады: 0С кезіндегі биіктігі 760 мм сынап бағ ынасына тең ауа қ ысымы ө лшем бірлігі болып саналады. Интернационалдық жү йе бойынша км – 101, 325 кПа-ғ а тең. Атмосфераның жалпы массасы 5, 51. 10/15 тоннағ а (500 тирллион т) жуық, оның ішінде оттекке еклетіні 105 триллион тонна, жыл сайын жұ мсалатын оттектің мө лшері 0, 01%. Планетедағ ы оттекті тірі заттектер 5200-5800 жылда тоық жаң артады. Ал оның барлық массасы тірі организмдер арқ ылы шамамен 2000 жылда ө теді. Атмосфералық кө мір қ ышқ ылының тірі организмдер арқ ылы ө туі 300-395 жыл аралығ ында.
Атмосфераның қ ұ рылысы мен қ ұ рамы. Атмосфера жер бетінен жоғ ары қ арай шамамен 3000 км-ге дейін созылады. Жоғ арылағ ан сайын атмосфера-ның химиялық қ ұ рамы мен физикалық қ асиеттері ө згереді. Температураның ө згеруіне байланысты атмосфера бірнеше қ абаттарғ а (сфераларғ а) бө лінеді.
Жер бетіне ең жақ ын орналасқ ан қ абатты тропосфера деп атайды. Бұ л қ абат жер белдеулерінен 7-10 км-ден (полярлық бө ліктерде) 16-18км (экватор ү стінде ) биіктікке дейін созылады. Бұ л қ абатта ауаның 80%-ке дейін жинақ талады. Тропосферадағ ы ауа ә р тү рлі бағ ытта ә р тү рлі жылдамдық пен ү немі тә ртіпсіз қ озғ алып, ө згерып отырады. Қ озғ алыс нә тижесінде қ ұ рғ ақ ауа ылғ алды ауамен, жылы ауа салқ ын ауамен алмасып тұ рады. Негізгі бұ лттардың тү зелетін жері жылы қ абат. Циклондар мен антициклондар осында ө рбіп, ө шіп отырады. Осығ ан қ арай жер бетіндегі ауа райы тропосферағ а қ атынасты.
Атмосферадағ ы бө лшектср ө здері таралғ ан кең істікте толассыз козғ алыста болғ андық тан, кө лемі мен пішінін сақ тамайды. Сондыктан ауаның белгілі бір жерде қ ысымы артса, қ ысымы аз жақ қ а ауысып отырады. Ауаның осындай козғ алысынан жел пайда болады. Жер бетінен ә р шақ ырымғ а кө терілген сайын ауаның температурасы 6, 5 " С тө мендеп отырады да, ал 18-20 км биіктікте тө мендеу тоқ татылып, температура тұ рақ талады, шамамен — 56 " С болады. Атмосфераның бұ л бө лігін тропопауза дсп атайды.
Жер бетінен 20-50 км биіктікте орналасқ ан келесі кабат –стратосфе-ра. Ауаның қ алғ ан бө лігі осы кабатта болады, жел екпіні тө менгі кабаттармен салыстырғ анда мұ нда оте баяу келеді. 25 км биіктіктен кейін бұ ұ л кабаттың жоғ ары бө лігінде ә р шақ ырымғ а кө терілген сайын температура орта есеппен 6 " С-ге жоғ арылап отырады. 46-54 км биіктікте орналаскан аралық стратопауза кабаты, онда температура 0 " С шамасында.
Атмосфераның 55-80 км биіктігінде орналасқ ан кабат - мезосфера. Бұ л қ абатта ә р шақ ырымғ а жоғ ары кө терілген сайын температура 2-3 " С-ге тө мендеп отырады. Келесі мезопауза деген қ абатта тү рақ талғ ан температура мө лшері 75 - 90 " С шамасында. Жоғ арыда қ аралғ ан кабаттардың ү стіндегі атмосфера қ абатында газ молекулаларының иондарғ а ыдырау қ абілеті ө те жоғ ары болғ андық тан, оғ ан ионосфера деген атау қ олданылады. Бұ л қ абаттың калың дығ ы бірнеше мың дағ ан км-ге дейін созылады. Атмосфера қ абатының нақ ты шекарасы аныкталмағ ан. Жер серікіері мен ракеталар арқ ылы алынғ ан деректер бойынша атмосфера 10-20 мың км биіктікке дейін жайылғ ан. Атмосфераның ең ү стіндегі қ абатын экзосфера деп атайды. Атмосфералық газдардың экзосферадан ә лем кең істігіне шашырай бастауына байланысты, сы қ абатты планета аралық кең істік деп те есептейді. Атмосфераның химиялык қ ұ рамы 90 км биіктікке дейін тұ рақ ты. Кү ннің ультракү лгін сә улелерінің ә серінен 90' км-дейін жоғ ары жатқ ан атмосфера кабаттарында бұ л тұ рақ тылық бү зылады, осығ ан орай оның химиялық кү рамы да тү рақ сызданады

72. тұ рақ ты даму концепциясы «Орнық ты даму қ азіргі уақ ыт қ ажеттіктерін қ анағ аттандыратын, бірақ болашақ ұ рпақ тардың ө з қ ажеттіктерін қ анағ аттандыру қ абілеттілігіне қ ауіп тө ндірмейтін даму болып табылады. » «Орнық ты даму» термині алғ ашында табиғ атты пайдалануда, атап айтқ анда балық жә не орман шаруашылығ ында пайда болғ ан. Бұ л термин оны пайдалану кезінде табиғ и ресурстар сарқ ылмайтын жә не табиғ и кө бейіуі мү мкіншілігіне ие болатын табиғ и ресрурстарды пайдалану жү йесін білдіретін. Орнық ты даму тұ жырымдамасының маң ызды басталу кө зі Рим клубының баяндамасы болып табылады. Рим клубы — 1968 жылы италияндық экономист, қ оғ ам қ айраткері жә не бизнесмен А. Печчеи бастамасымен қ ұ рылғ ан мемлекеттік емес халық аралық ұ йым, ол адам тіршілігінің негіздерін қ озғ айтын ғ аламдық проблемаларды: қ ару-жарақ пен жарақ тану жарысы жә не ядролық соғ ыс қ аупі, қ оршағ ан ортаның ластауды зерделеу бағ дарламасына бастама болғ ан. Тұ рақ ты даму табиғ и қ орларды олардың байлығ ы мен біртұ тастығ ы толық сақ талатындай етіп тиімді пайдалануғ а бағ ытталғ ан. Ол адам дамуы мә селелеріне денсаулық, тамақ тану, жұ мысбастылық, пен тағ ы да басқ а мә селелердің бірқ атарын ескере отырып кешенді тү рде қ арау қ ажет деген ұ ғ ымды білдіреді.

73. экология жә не соғ ыс.