4 сыныптарға арналған

Сауалнама (анкета) – пікір сұ рау ө ткізу ү шін іріктелген респонденттерге бірқ атар сұ рақ тар қ ойып, олардан жауап алатын пікір сұ рау парағ ы. Сауалнама кең інен қ олданылмастан бұ рын мұ қ ият жасалып, сынақ жү ргізіліп, байқ алғ ан кемшіліктері болса жойылуы керек. Сауалнама қ ұ ру – бір ө нер деп саналады. Пікір сұ рау ә дісін мә ліметтерді жинау кезінде қ олданғ анда, зерттелетін мә селеге сауалнама сипатының, қ ұ рылымының жә не типінің сә йкестігін анық тау қ ажет. Сауалнаманы кең інен қ олданудан бұ рын, оның кемшіліктерін айқ ындау жә не болдырмау ү шін тестілеуден ө ткізу керек.

Пікір сұ рауды дұ рыс жү ргізу ү шін мынадай ұ сыныстарды орындау қ ажет:

стілеуден ө ткізу керек.

Пікір сұ рауды дұ рыс жү ргізу ү шін мынадай ұ сыныстарды орындау қ ажет:

1. Сұ рақ тарды қ ұ растырудың талаптарын орындау:

— Сұ рақ тек бір мә селе тө ң ірегінде болуы тиіс. Бір сө йлемде екі жауапты талап ететін, екі ұ шты сұ рақ тар болмауы керек.

— Сауалдар тү сінікті, бір мә нді, нақ ты жә не анық сенімді жауап алуғ а мү мкіндік туғ ызуы тиіс.

— Сауалнама зерттеу мақ сатына жә не міндеттеріне сә йкес сұ рақ тардан тұ руы тиіс. Сұ рақ дұ рыс қ ойылмаса, респондент жауап беруден бас тартуы мү мкін.

— Сұ рақ тар логикалық сә йкестікпен қ ойылуы керек. Жеке сипаттағ ы немесе кү рделі сұ рақ тар сауалнаманың соң ында тұ руы тиіс. Жағ ымсыз сезім, наразылық тудыратын сұ рақ тар тікелей тү рде емес, жанама тү рде қ ойылуы керек. Мысалы, «Сізде автомобиль бар ма? » деген сұ рақ тың орнына «Сіздің ү йде кімде автомобиль бар? » деп сұ рақ қ оюғ а болады.

— Сауалнамада нақ ты терминологияны, кү нделікті тілді, тү сінікті, терминдерді пайдаланып, жаргондарды қ олданбағ ан жө н.

— Респондент тә жірибесінен тысқ ары жайт туралы сауалдарды қ оймағ ан жө н. Ол хабардар болғ ан сұ рақ тарды қ ойғ ан лазым. Негізгіні қ оймас бұ рын сұ рақ тарды ой сү згісінен ө ткізіп алғ ан пайдалы. Мысалы, темекі нарығ ын зерттеп тұ рып, шылым тартпайтын жанғ а сұ рақ қ оя алмайсыз.

-Сұ рақ ты қ исындастырып мазмұ ндау респонденті зерттеушінің кө ң ілі қ алайтын жауапқ а жетелеп, кө ндіруге тиісті емес.

— Сұ рақ тар екі мағ ыналы сипатта болмауы керек. Мысалы, «кейде», «жиі», «анда-санда» деген сө здер кө п мағ ыналы болғ андық тан, олардың орнына нақ ты сө здер қ олданылуы керек. «Сіз» деген сө з кейде ұ жымдық сипатта болуы мү мкін, сондық тан сұ рақ ты қ ұ растыру кезінде оның орнына «Сіз ө зің із» деген сө з нақ тылау болады.

2. Сұ рақ тарды: қ арапайымнан – кү рделіге, жалпыдан – арнайыларғ а (тар ауқ ымдағ ы), міндеттемейтіндерден — сыпайыларына кө ше отырып қ ою керек дегендей қ ағ идаларды сақ тау қ ажет.

3. Сұ рақ тардың қ исынын келтірудің бірізділігі: алдымен кіріспе, таныстырма сауалдар немесе респонденттің зерттелетін мә селе бойынша хабардарлығ ын анық тауғ а жә рдемдесетін сұ рақ тар қ ойылады. Мысалы, ашытқ ы нарығ ы туралы зерттеу жү ргізу керек болса, респондент ашытқ ыны қ олдана ма, жоқ па, соны анық тау қ ажет. Содан соң зерттеуге тікелей қ атысты сұ рақ тар жә не бақ ылау сұ рақ тар болуы мү мкін, ең соң ында жеке сипатты сұ рақ тар қ ойылады.

4. Сұ рақ тар саны сұ рақ ты сауалнамағ а кіргізбей тұ рып, оның қ ажеттілігін анық тау керек. Зерттеуге қ ажет емес артық сұ рақ тар қ ойылмауы керек. Зерттеу мә селесіне қ атысты емес сұ рақ тар сауалнаманы тым созады. Сұ рақ тар аз болғ ан сайын, оларғ а жауап алудың мү мкіндігі мол.

5. Сауалнама қ ұ рылымы. Кіріспе, деректеме жә не негізгі сияқ ты ү ш бө ліктен тұ рады.

Кіріспеде респонденттің пікір сұ рауғ а қ атысуын ө тініп, оның мақ саты кө рсетіліп, респонденттің жауаптарының қ андай пайда ә келетіндігі туралы айтылады. Сауалнаманың негізгі бө лігінде зерттеу мақ саттарын айқ ындайтын сұ рақ тар қ ойылады, ал деректеме бө лігінде – респонденттердің жасы, жынысы, отбасылық жағ дайы сияқ ты сұ рақ тар қ ойылады. Сауалнама жү ргізушінің аты-жө ні, пікір сұ рау жү ргізген орны жә не кү ні міндетті тү рде кө рсетілуі қ ажет.

6. Сұ рақ тардың стандартталу типтері бойынша сауалнама ашық жә не жабық тү рде болуы мү мкін. Жабық тү рдегі сауалнамада мү мкін жауаптар тү рі, шкаласы, сондай-ақ «иә » немесе «жоқ » сияқ ты жауаптар болады. Олардың артық шылығ ы – жауаптарды жылдам ө ң деуге жә не бастапқ ы мә ліметтерді кестеге енгізуге мү мкіндік береді. Ө те жақ сы стандартталғ ан сауалнама – ол қ ойылатын сұ рақ тары мен жауаптары бұ рыннан анық талғ ан сауалнама. Ашық сұ рақ тарғ а жауаптар дә л осы мә селе жө нінде, ө з ойын білдіретін ерікті тү рде болуды кө здейді. Ашық сұ рақ тарды тұ тынушылар тауардың сапасы, дизайны, бағ асы туралы не ойлайтынын белгілеу қ ажет болғ анда, зерттеудің ізденіс кезең інде қ олдану пайдалы. Жауаптардың сан алуандығ ы оларды ө ң деуді қ иындатады.

Маркетингтік зерттеулерде стандартты ашық сұ рақ тар жиі пайдаланылады, мұ ндағ ы сұ рақ тар да, жауаптар да стандартты жә не кө п нұ сқ алы болып келеді. Олардың басты артық шылығ ы – сауалнамадағ ы жауаптар кестеге қ атысты бастапқ ы ақ параттарғ а онша қ ажет емес, бірақ адамдардың талғ амы, демографиялық жә не ә леуметтік-экономикалық сипаттамалары жө ніндегі мә ліметтерді жинау ү шін пайдаланылуы мү мкін.

Стандартты жабық сауалнамалар бірың ғ айландырылғ ан ә діспен алынғ ан жауаптарды рә сімдеу мен айқ ындау жә не жасырын себептерді (мотивтерді) табу артық шылық тарын біріктіреді. Стандартты емес ашық сауалнамалар зерттеу мақ саты айқ ын болғ ан кезде қ олданылады, алайда сұ рақ тарғ а жауап ашық тү рде қ алады. Ашық жауабы бар сұ рақ нысанды емес терең детілген сұ хбатқ а ә келеді. Терең сұ хбат – бұ л респондентпен жеке ә ң гімелесу, мұ нда ол ойы мен жауаптарын ө з еркінше білдіреді. Стандартты емес жабық сауалнамалар кезінде респондеттер ашып айтпайтын мотивацияны зерттеуде пайдаланылады. Мұ нда жобалық ә ң гіме, яғ ни ә ң гіме қ ұ растыру жә не сө йлемді аяқ тау ә дістері қ олданылады.

Ә ң гімені қ ұ ру – респонденттердің ой-қ иялына негізделген карикатуралар, суреттер, фотографиялардағ ы бейнелер негізінде ә ң гіме қ ұ растыруғ а сү йенетін ә діс.

Мә ліметтерді жинау ә дісі, негізінен, сауалнаманың ашық тығ ы жә не стандарттылығ ының дең гейі туралы шешімдермен белгіленеді. Егер, бағ алау шкаласын қ олдансаң ыз, респонденттер телефондық пікір сұ раудан бас тартуы мү мкін. Мұ ндай мә ліметтерді жеке кездесуде жинағ ан жө н. Еркін тү рде жауап берілетін сұ рақ тар пошталық пікір сұ рауғ а сай келмейді.

7. Жауап тү рін анық тау. Ә рбір сұ рақ тың мазмұ нын анық тағ ан соң, респондент ө з еркімен жауап беруге тиіс пе, ә лде оның екі не одан да кө п нұ сқ аны (вариантты) қ олдануы керек пе немесе белгілі бір шкаланы пайдалана ма, алдымен соны шешіп алу керек. Жауаптардың кө п нұ сқ алы тә сілі ұ сынылатын болса, респондент оның ішінен тек біреуін ғ ана таң дап кө рсетуі қ ажет. Сондық тан мұ ндай сауалнамада жауаптар мә селені толық қ амтуы жә не оғ ан «білмеймін», «ойым жоқ », «ойым басқ аша», деген жауаптар да кіруі керек. Дихотомшалық сұ рақ қ арапайым жә не ың ғ айлы, оны кестеге енгізу оң ай, ө йткені ол «Иә » немесе «Жоқ » деген қ ысқ а жауаптардан тұ рады. Басқ аша қ ойылатын сауал тү рлері бар сауалнамада «ешқ ашан», «кейде», «жиі», «сирек», деген сө здерден тұ ратын шкала пайдаланылады.

8. Жазбаша пікір сұ рауда, сауалнамағ а жауап алу респонденттерді ынталандыруғ а байланысты болады (мысалы, респондентке арналғ ан хат пен конверттің болуы). Кейбір респонденттер уақ ыты жоқ тығ ынан немесе пікір сұ раудың мағ ынасын ұ натпауынан оғ ан жауап белгілері келмеуі мү мкін. Сондық тан қ айткенде де жауап алудың жолдарын іздестіріп, ынталандыру ә дістерін кең інен қ олдану қ ажет. Уақ ыттарын бө лгені ү шін, респонденттерге кішігірім сыйлық немесе ақ ша беруге тура келеді.

Қ азіргі кезде бастапқ ы мә ліметтерді жинаудың ә р тү рлі механикалық жә не электрондық қ ұ рылғ ылары қ олданылып жү р. Адамның белгілі бір жарнамалық хабарландыруғ а арналғ ан назарын жә не сезімін анық тау ү шін гальванометр қ олданылады, ол жарнаманың ә серін адамның эмоциялық сезімі кезінде бө лінетін тер арқ ылы кө рсетеді. Осы мақ сатта фото, кино, бейнекамералары, магнитофондар т. б. пайдаланылады.

Сауалнамағ а жауап беру уақ ыты: далада – 3 минуттан кем болмауы, ү йде сыйақ ысыз – 5 минуттан кө п емес, ү йде сыйақ ымен – 15 минуттан кө п емес болуы керек. Респонденттерге алдын ала хат дайындалып, онда пікір сұ рау ө ткізу мақ саты жә не оларды таң дау себептері тү сіндіріледі.

Пікір сұ рау анонимді жә не қ ұ пиялы сипатта жү ргізілуі керек. Бірінші жағ дайда респондент ө зінің аты-жө ні жә не басқ а да деректемелері қ ұ пия болуын қ алайды, екінші жағ дайда ол ө зі туралы тек зерттеушінің ғ ана білуін сұ райды.

Телефонмен жә не сұ хбаттасушымен пікір сұ рау жү ргізгенде, ол – қ ұ пиялы сипатта болады.

Пікір сұ рау жү ргізгенде ақ парат мынадай жолдармен алынады: Сұ хбат жү ргізуші сұ рақ қ ойып, жауапты сауалнамағ а жазып отырады немесе респонденттер сауалнаманы ө здері толтырады.

Зерттеуші қ ажет болғ ан жағ дайда сауалнамадағ ы сұ рақ тарғ а қ осымша кө п сауал қ ойып, ә ң гімелескен кезде ө з ойын қ оса алады. Респонденттерге сұ рақ тар қ ойғ ан кезде оларды сауалнамада жазылғ ан кү йінде ө згеріссіз қ ою керек, жауаптарды талаптарғ а сә йкес тіркеу қ ажет. Сұ хбат алушы сауалнаманы жасаудан бұ рын зерттелетін мә селені, нарық тарды, тұ тынушыларды терең ірек қ арастырып білуі қ ажет. Пікір сұ рау алдында респонденттерге зерттеу мақ саты туралы бірер сө з жә не жауаптардың қ ұ пиялы болатынын айтып ө ту керек. Сауалнаманы жауап берушінің табысы туралы жә не оның жеке басына қ атысты сұ рақ тардан бастауғ а болмайды.

4 сыныптарғ а арналғ ан