· Ханбали мазһабы 1 страница

Дінтану ғ ылымы, оның пә ні мен мақ саты.

Дінтану – діндердің пайда болуын, дамуын, қ ызмет ету заң дылығ ын, оның қ ұ рылымы мен тү рлі компоненттерін, кө пқ ырлы феномендерін, қ оғ амдағ ы орнын, діндер мен мә дениеттің салаларымен ө зара байланысы мен ө зара ә рекеттестігін зерттейтін ғ ылым. Дінтану пэн есебінде немесе жеке ғ ылым жү йесі болып XIX ғ асырдың екінші жартысында дү ниеге келді. Дінтанудың қ айнар кө здері сонау ортағ асырлық христиан философтарының, мү сылман теологиясының қ ү дайтанушылық ізденістерінен бастау алады. Бастапқ ы қ ү дайтанушылық ты дінтанудың алғ ашқ ы формасы деп айтамыз. Теология қ ү дайтану жолында тек догма ғ ана емес, философиялық тү рғ ыда дэлелдеуге, Қ ү дайды абсолютті идея, элемдік ерік, элдебір тү р-тү ссіз парасатты негіз тү рінде кө рсетуге тырысатын қ ағ идаларды пайдаланады. Қ азір де теологтар философиялық ілімдермен жэне жаратылыстану деректерімен Қ ү дайды тану идеяларын жаң артуда. Сондық тан Қ ү дайтану формасының дінтану формасына ө туі рационалдық философиямен тығ ыз байланысты. Дінтанудың негізгі пэні дін болғ андыктан, діни кө зкарас тікелей философиялық кө зқ араспен тығ ыз байланысты болғ андық тан, дінді «діни философиялық » пэнге де айналдырып қ арастырады. Соның салдарынан «діни философия» мен «философиялық дін» дінтанудың ең негізгі теологиялық тү рғ ысы болып есептеледі.

2. Дінтанудың дінді ғ ылыми тұ рғ ыдан тану тә сілдері.

Ғ ылыми кө зқ арас бойынша, дін философияның бө лігі ретінде қ арастыруғ а болатындығ ы. ін жэне философия, эмбебаптық, дү ниетанымдық мэселермен айналысуында. Дінді мә дениеттің бө лігі ретінде қ арастырамыз. Дін мэдениетке ү ксап, адам мэселесін, адамды тэрбиелеу мэселесін ө зінің негізгі мэселесі деп есептейді.

3. Философия мен діннің айырмашылығ ы.

Философия – адамзат дамуының қ айнарынан бастау алатын ғ ылым. Ол біздің заманымызғ а дейінгі мың жылдық тың басында дү ниеге келді. Сол кезден бастап ол ү немі даму ү стінде. Адам баласының ой – ө рісі кең ейген сайын философия да терең дей тү сті. Философияны дінге жақ ын, ө йткені ол дін сияқ ты догмағ а сү йенеді дейтіндер де бар. Бірақ ол дін емес. Дегенмен, философия нақ ты фактілерге жү гінеді. Сондық тан философия басқ а ғ ылымдар сияқ ты қ ашанда обьективтік факторларғ а сү йенеді. Басқ а ғ ылымдар сияқ ты оның заң дары мен категориялары бар. Философия – дін мен ғ ылым екеуінің арасындағ ы дә некер дейтін кө зқ арас та кездеседі. Егер дін мифологияны қ абылдап, оның қ ағ идаларын, аң ыздарын бү тіндей қ олдану негізінде қ алыптасқ ан болса, философия ойлау, зерттеу, сын кө збен қ арау, талдау негізінде дү ниеге келді.

4. Дін деген не?

Дін дегеніміз - Қ ү дай мен адамның кездесуі деп тү сіндіреді. Себебі дін дегеніміз (лат. се: геіідіаге) - «байланыстыру» сө зі арқ ылы анық талады дейді. Олардың айтуы бойынша, «дін» деген ү ғ ым - Қ ү дайдан келетін тү сінік. Дін арқ ылы адам Қ ү даймен байналыс жасайды.

Дін – адамзат қ оғ амындағ ы аса кү рделі де маң ызды ә леуметтік-мә дени сана. Діннің басты мақ саты – адамның рухани жетілуі жә не оның Жаратушы Қ ұ дайғ а сенімі.

Ислам философиясының тү сіндіруінше, дін дегеніміз – ә лемді байланыстыратын кү ш Алланың барлығ ына сенім. Ислам тұ жырымдамасы бойынша, рухани жетілу сатысының бірінші дең гейінде тұ рғ ан адамның алғ ашқ ы махаббаты, таза қ ұ лшылығ ы, қ орқ ынышы Аллағ а арналады.

Материалистік философияда дін жеке адамның жэне қ оғ амның ө мірінің кү рделі рухани қ ү былысы есебінде қ арастырылады. (^ларды топтап кө рсетсек, мынадай негізгі аспектілерін кө реміз:

дін дегеніміз - жеке адамның, ү жымның, қ оғ амның рухани ө мірінің аймағ ы;
дін дегеніміз - элемді рухани-тэжірибелік тү рғ ыда мең геру;
дін - рухани ө ндіріс аймағ ы;
дін - қ оғ ам санасының бір формасы, идеялық жемісі мен формасы.
5. Діннің пайда болуы туралы екі ұ станым.
Осы кү нге дейін діннің шығ уы мен дамуы туралы кө птеген ілімдік жэне ғ ылымдық кө п кө зқ арастар бар. Олардың барлығ ын діни-теологиялық жэне ғ ылыми-дінтанулық деп екіге бө ліп қ арастырамыз. Діни ілімдік кө зқ арас, діннің шығ уын діни шығ армалармен дэлелдейді. Мысалы, Христиан дінінде, діннің адам санасында пайда болуы Қ ү дайдың болмысынан шық қ андығ ы. Ол туралы Қ адірлі кітаптарда жазылғ ан (Інжілде).
Қ азіргі кезге дейін ө мір сү ріп келе жаткан «Прамонотейзм» деген теологиялық теория бойынша діннің шығ уы туралы бы лай дейді: кө не діндердің шығ уы алдында алғ ашқ ы дэуірдегі адамдарда бір Қ ү дайлық немесе бір Жаратушы Қ ү дайғ а сенген. Кейіннен бү ндай сенімге жалғ ан кө зқ арастар қ осылып кө п діндік (политеизм) тарады. Дегенмен «жалғ ыз-Қ ү дайлық » ү ғ ымы олардың арасынан аман ө тіп біздің дэуірімізге жетті. Бү л бір Қ ү дайлық қ а сену (монотеизм). Мэселен, монотейстік дін -Христиан діні. Ол ең бір «ақ иқ ат» дін деп есептейді.
Келесі бір - ғ ылыми дінтанушылық кө зқ арас бойынша «дінсіз дэуір» деген теория бар. Мү ндай кө зқ арастың мазмү ны бойынша, адамзатта кө птеген дінсіз уақ ыттың болғ андығ ын дэлелдейді. Ғ ылыми деректерге сү йене отырып, адамзаттың неандерталецке дейін 2 млн. жыл ө мір сү ргендігін, оның ішінде неандерталецтердің 100-40 мың ыншы жылда ғ ана пайда болуы. Дін болса тек неандерталдық (орта тас дэуірде) кезінде пайда болуы туралы дэлелденді.
Сол кездегі ең бір қ арапайым жэне жабайы діни сенімдер фетишизм, тотемизм, магия жэне анимизм деп аталады.
6. Қ ұ дай болмысының ғ ылыми-діни дә лелдемелері.
Қ ұ дайдың бар екенін дә лелдеу де, жоқ қ а шығ ару да ешкімнің қ олынан келмейді. Киелі кітап тіпті бізден Қ ұ дай бар деген шындық ты сеніммен қ абылдауды талап етеді: «Ал сенім артпай Қ ұ дайғ а ұ нау мү мкін емес.
7. Қ ұ дай дегеніміз кім немесе ол не?
Қ ү дай - реалды кү ш жэне адам ө зінің ө мір сү ру процесінде онымен қ атынас жасайды. “Қ Ұ ДАЙ — дү ниені жаратқ ан жә не оны басқ арып отырғ ан табиғ аттан тыс қ ұ діретті тіршілік иесі... Қ ұ дай туралы тү сінік қ азіргі дін формасының негізі болып табылады”, — делінген философиялық сө здікте. Тағ ы бір сө здікте Қ ұ дайдың дү ниенің мә ң гі ө згермейтін бастапқ ы негізі, яғ ни абсолют екендігі айтылғ ан.
8. Адам деген кім?
Адам ата (араб.: آ د م ‎ ‎; ивр. א ָ ד ָ ם ‎ ‎ ) – Тә урат, Інжіл, Забур секілді діни кітаптар жә не Қ ұ ран дерегі бойынша Аллаһ Тағ ала ө з қ ұ діретімен жаратқ ан ең алғ ашқ ы адамның аты. Тә уратта адамзаттың тү пкі бабасының неден жаралғ анын таратып айтпай, «топырақ тан жаралғ ансың, топырақ қ а қ айта айналарсың » (Тә урат, 3: 19) деп қ ысқ а ғ ана қ айырады
Қ асиетті Қ ұ ран Каримнің «Зә рият» сү ресінің 56-аятында: «…адамды ө зіме қ ұ лшылық етулері ү шін жараттым»-дейді. Осы ү кімге қ арағ анда адамның не ү шін жаратылғ аны белгілі болды. Демек, адам – Алланың қ ұ лы. Оны жаратты һ ә м ризық тандырады, ө лтіреді. Адамның ғ ұ мырында болатын оқ иғ алардың барлығ ы Алланың бұ лжымайтын заң дылығ ына бағ ынады. Адам бұ л заң дылық тан тыс ө мір сү ре алмайды. Сол себепті адам баласы ө зінің қ ұ лшылығ ына сай Алланың сыйлығ ына ие болады, дейді ислам теологтары.
9. Діни нанымның екі дең гейі.
10. Кө не замандық алғ ашқ ы наным-сенім формалары.
Фетишизм - (португ. сө зі -сиқ ырлы зат) эр тү рлі заттарды, кейде ө сімдіктерді киелі ету. эр алуан заттардан бірнеше немесе бір затты бө ліп алып, оғ ан киелі, қ ү діретті мэн беріп, сол зат арқ ылы ө зіне қ олайлы, керек оқ иғ ағ а эсерін тигізеді деп ойлау. Ондай фетиштік заттарды тек табиғ аттан емес, қ олдан да жасап алуғ а болады. Фетиштің заттары - табиғ и: тас, ағ аштың бө лігі, аң ның тісі, ... келе-келе қ олдан жасалғ ан заттар: талисман, крест, икон, жарты ай т. е. с. Осындай заттардың арқ асында эр тү рлі аурудан сақ тану, кө з тиюден сақ тау, жаулардан сақ тау, аң аулауда сол заттардың жэрдем беруі жэне т. с. с
Тотемизм - ө сімдіктер жэне жануарлардың адамғ а қ анды туыстық қ атынасы бар деп тү сіну. Ертедегі рулық қ оғ амда аң аулау мен ү й жануарлардың адам ө міріне, оның ө мірі тікелей сол жануарларғ а байланысты болғ андық тан (жануарларды тамақ, киім, кө лік ретінде пайдаланды), малдардың алдында ризашылығ ын білдіріп, жануарлардың бірнеше
тү рлерін киелі етіп қ арастырды. Қ азіргі кезде эрбір діннен тотемнің ізін табуғ а болады. Міне, осы кү нге дейін Африка континентін тотемдік жер деуге болады. Ү нді мемлекетінде тотемдік кө рініс - сиыр. Сиырды кү рметтеп, киелі деп есептеп, оның етін жемейді.
Магия (грек. тіл. си-қ ыршылық, тэуіпшілік) - бір обьектіге иррационалды тү рмен эсер ету, немесе эр тү рлі сө здермен сол бір кезекті оқ иғ аны ө зінің кө зқ арасына сэйкес етіп ө згерту.
Магияның қ олдану эдісі бойынша: тікелей объектімен жанасу; инициалды объектімен жанасуғ а мү мкіншілік жоқ; парциалды - бір зат арқ ылы эсерін тигізу, шаш алу, тырнағ ын апу...; имитативтік- объектіге ү қ сас объектімен эсер тигізу.
Магияның мақ саты бойынша: олардың ішінде ең ү лкен тарағ ан тү рі ө ндірістік магия. Магияның басқ а тү рлері: соғ ыс магиясы, денсаулық сақ тау магиясы, сү йіспеншілік магиясы, т. е. с Магияның ө зара бө лінуіне байланысты, магияның ө зін кэсіп ретінде пайдаланатын адамдар шығ ады, олардың атын эр тү рлі атайды: шамандар, тэуіптер, кө збояушылар, сиқ ыршылар.
Анимизм (лат. -тіл. жан) - деген жан бар дегенге сену. Анимизмнің алғ ашқ ы тү рі аниматизм деп аталады. Аниматизмдік тү сінік жан мен тэн (дене) бірге ө мір сү реді. Тэн ө лсе немесе қ ираса, жан да ө леді. Ал анимизмде «жан» тэннен дербес ө мір сү ре алады. Мү ндай тү сініктің ертедегі адамдардың кө птеген қ ү былыстарды білмеуі, тү сінбеуінің нэти-жесі.
11. Ежелгі Грецияда қ алыптасқ ан діни теориялар.
Ертедегі грек діндері. Діни мифологиялық кө зқ арас бойынша: алғ ашқ ы кезде Хаос (тү псіз тү ң -ғ иық ) ө мір сү рді, одан жер кү дайы Еея жэне жерасты қ ү дайы Тартар шық ты. Еея аспан қ ү дайы, эрі баласы, эрі эйелі Уранды туды.
Екінші қ атар кү дайлары, Еея мен Уранның балалары - Титандар туды. Уран қ ауіптеніп, орнымды тартып алады деп, ө з балаларынан қ орқ ып, оларды жер астына Тартар кү дайына беріп қ амап қ ояды. Бірақ Титандар жер астынан кү тылып шығ ып, экесінің тағ ын тартып алады. Олардың ішінен Кронос, уақ ыт кү дайы, ө з балаларын жең іп, барлық элемге тыныштық орнатады.
Ү шінші қ атарлық қ ү дайлар басталады. Кроностың ең кіші баласы Зевс - найзағ ай жэне жауын қ ү дайы, ө зінің экесін жең іп бас кү дайғ а айналады. Оның эйелі Еера - аспан қ ү дайы жэне неке қ амқ оршысы. Зевс ө зінің ағ айындары Посейдонғ а тең іздегі билікті, Аидқ а жер асты патшалығ ын береді. Сү лулық пен сү йіспеншілік кү дайы Афродита мифтер бойынша тең із толқ ынынан жаратылғ ан. Ү шінші қ абатты қ ү дайлар Олимп тауында орналасады
12. Деизм жә не пантеизм
Деизм - қ ұ дайды бейнесіз ә лемнің алғ ы шарты ретінде мойындайтын ілім.
17-18 ғ асырларда тарағ ан қ ұ дайды дү ниенің тек алғ ашқ ы бейнесіз жасаушысы ретінде қ арастырады.
Пантеизм (гр. pan – бә рі, tcheos – қ ұ дай) – Қ ұ дай мен ә лем біртұ тас деп танитын, қ ұ діретті табиғ атпен бірлікте қ арастыратын философиялық ілім; Қ ұ дай барлығ ы деген ілім; бар ғ аламды, табиғ атты дә ріптеу ілімі.
Пантеизм табиғ аттың ішкі сырларын бейнесіз ә лемдік рух деп танып, табиғ аттан тыс бастамалардың барлығ ын жоқ қ а шығ арады.
13. Діни ә рекеттердің ө зегі.
Мемлекеттің пайда болуына байланысты жердегі бір патшалық тү сінік аспандағ ы бір Қ ү дайдың шығ уына алып келеді. Ежелгі Қ азақ стандағ ы діни сенімдер.
Кең байтақ Қ азақ станның ұ лы даласында ерте заманнан бастап кө птеген діндер шығ ып, кө птеген діндер таралып, ө мір сү ріп жатты. Олардың тү рлеріне келетін болсақ, осы кездегі археологиялық, этнографиялық ғ ылымдарғ а сү йене отырып мынандай діндердің шығ ып таралғ анын айта аламыз: Кө к тэң ірі (Тең різм), Жер-Су, ¥ май, Шаманизм, Митрайзм, Буддизм, Манихейшілік, Христиандық (несториандық ) жэне Зороастризм
14. Діннің дү ниетанымдық қ ызметі.
Дін Философиясының дү ниетанымдық қ ызметі - ә лемнің тұ тастық бейнесін қ алыптастырудың мү мкіндігі, оның қ ұ рылымы туралы ұ ғ ымды, ондағ ы адамның орнын жә не бірлесіп ә рекет жасау принцптерінің мә нін тү сіндіреді.
15. Діннің ық палдасу қ ызметі.
Ық палдасу - ол бір-бірінен тә уелсіз белсенді тұ лғ алар арасындағ ы келісімді қ амтамасыз ететін ә рекет ету қ ұ рылымын жасау арқ ылы жанжалдар мен шашыраң қ ылық қ аупін болдырмауды білдіреді.
16. Діннің реттеуші қ ызметі.
Дін – кү рделі мә селе. Себебі дін адам мен азаматтың бостандығ ы, қ ұ қ ығ ы, дү ниетанымы, мә дениеті, сезімі жә не қ ұ ндылық тық ұ станымымен байланысты. Дін – ә леуметтік қ ұ былыс ретінде адамдардың санасы мен мінез-қ ұ лық тарына ық пал етуші объективті фактор. Ол қ оғ амдық қ атынастарды реттеуші, жалпы оның насихатына жә не бағ ытына байланысты болады, себебі қ ұ қ ық тық нормалар діни нормалармен бекітіледі.
17. Діннің коммуникативті қ ызметі.
Коммуникативті — дінге нанушылардың сенім бірлігі негізінде олардың арасында ө зара байланыстар орнату, осындай жеке адамның ө з ортасына тең елуі.
Қ атардағ ы азаматқ а діни санағ а қ ызығ ушылық таныту тә н қ асиет. Жеке адамның діни санасы белгілі бір мә дени жә не ә леуметтік қ ұ рылымдардың жемісі, адамдардың объективті ә леуметтік-мә дени қ атынастарының кө рінісі.
18. Діннің тә рбиелік қ ызметі.
Бү гінде адамғ а ең қ ажетті нә рсе – тә рбие. Ә сіресе, бұ л қ азіргі жастарғ а ө мірдегі шынайы қ ұ ндылық тарды ұ ғ ынуы ү шін ө мірде ө з орнын табуы мен жалпы тіршілік жө ніндегі дү ниетанымын кең ейту ү шін қ ажет. Тә рбиеге жеткілікті кө ң іл бө лмеушілік қ оғ ам тарапынан жастар тә рбиесіне салғ ырт жә не немкетті қ арау, кейбір шектен шық қ ан ә депсіздік пен арсыздық тың кө рініс беруіне алып келіп отырғ аны шынайылық. Діннің тә рбиелік қ ызметі ө те жоғ ары, діннің тә рбиелік қ ызметіне байланысты қ оғ амның қ андай бағ ытта жү руіне ү лкен ә сер тигізеді. Кейбір діндерде жастарды кіші кезінен қ олғ а қ ару ұ стауғ а тә рбиелейді, кейбір діндерде зорлық -зомбылық қ а рұ қ сат етілмейді.
Ұ лтына деген сү йіспеншілік тарихың ды, тілің ді, ә дет-ғ ұ рпың ды, дінің ді білуден басталады. Қ азақ стан – 2050 Стратегиясында «Біз мұ сылманбыз, оның ішінде Ә бу Ханифа мазһ абын ұ станатын сү нниттерміз. Бабаларымыз ұ станғ ан бұ л жол ұ лттық салт-дә стү рді, ата-ананы сыйлауғ а негізделген. Ендеше, бү гінгі ұ рпақ та ә лемдегі ең ізгі дін-ислам дінін қ адірлей отырып, ата дә стү рін ардақ тағ аны абзал» – кө рсетілген.
19. Діннің психотерапевтік қ ызметі
Діннің ә леуметтік жә не гносеологиялық тамырларымен қ атар психологиялық тамырларын да атап кеткен дұ рыс. Бұ рын белгісіз, жаң а ә леуметтік ө згерістер, қ атынастар, жағ дайлар жеке адамның бойында да, қ оғ амда да жағ ымсыз эмоциялар тудыратыны кү мә нсіз. Ә рине, адамдардың бә рі бірдей дінге бас ұ рмайды. Бірақ психологиялық -эмоциялық жағ ынан алғ анда тұ рақ сыз, абстрактылық ойлауғ а, қ иялғ а, ә сірелеуге елестетуге кө бірек бейім адам дінді тезірек қ абылдайды. Діннің функциялары:
1) ә леуметтік функциясы – дін қ ай заманда да қ оғ амдық процестерді басқ ару қ оғ амда тұ рақ тылық сақ тау, ұ лттық менталитет қ алыптастыру қ ызметтерін атқ арып отырды.
2) адамгершіліктік функциясы – дін жалпы адамзаттық моральдық қ асиеттерді насихаттап, индивидтің адамгершілік келбетін ө згертуге ү лесін қ осады.
3) компенсаторлық – адам қ иындық -дағ дарысқ а ұ шырағ ан кезендерде дін кө мекке келіп, қ айырымсыз дү ниені о дү ниедегі мә ң гілік бақ ытқ а ү мітпен алмастырады, адамғ а сенім-жігер, рухани кү ш береді.
20. Зороастризм жә не оның ерекшелігі.
Заратуштрашылдық, зороастризм — Заратуштра негізін салғ ан ең кө не діни жә не философиялық ілім.
Зардұ штшылық – отқ а табыну дінінің есімі оны бастаушысы Зардұ шт атына байланысты қ ойылғ ан. Бұ л дін Зардұ шта пайғ амбардың насихаттық кітабі Авестада айтылғ ан Ахұ ра Мазда ұ ғ ымын ө зек етіп ө рбиді. Кейде бұ л дінді Маздалық дін деп те атайды.
Осыдан 3000 жыл бұ рын Орта Азияда пайда болып, кейін Иран, Ауғ анстан, Ү ндістан, Ирак, Таяу Шығ ыс елдері аумағ ына таралғ ан. Қ асиетті кітабы – «Авеста». Заратуштрашылдық ізгілік пен қ араулық ты бір-біріне қ арама-қ арсы қ оя отырып,
дү ниедегі барлық процестерді осы «мә ң гілік екі бастаудың » кү ресімен байланыстырады. Бір ғ ана Жаратушы Ие – Ахура Маздағ а сиынуды уағ ыздайды. Оттың адам баласының бойын тазартудағ ы рө лін жоғ ары бағ алайды.
Зардұ штшылық діні ә лде бір жаратушы бар екенін, от оның бейнесі екенін айтады, сол ү шін де олар маздағ ан отқ а табынады. Авестадағ ы басты ұ ғ ым Мазда қ азақ тіліндегі маздағ ан отпен байланысты дейді, қ азақ этимологтары. Ол ғ ана емес, батыс тіл танушылары ү шін тү сініксіз болып келген Авеста сө здері қ азақ тілінде, тү п тү ркілік тілнде ө зінің ә уелгі мағ ынасын шығ арып сарнап кетеді. Сондық тан да Авеста зерттеуші қ азақ ғ алымдары қ азақ аң ыздарында айтылатын Бабай тү кті шашты ә зіз бабаны осы Зардұ шт пайғ амбармен бір адам деген ойды алғ а қ ояды.
21. Иудаизм жә не оның догматтары.
Яһ уди діні немесе Иудаизм немесе Яһ удилік (араб.: ي ه و د ي ة ‎; ивр. י ה ד ו ת ‎ " яаадут" ) — ежелгі діндердің бірі. Еврейлер арасында таралғ ан. Яһ уди діні сеніміндегілердің басым кө пшілігі Израиль мен АҚ Ш мемлекеттерінде шоғ ырланғ ан. Б. з. б. 13 ғ асырда батыс семит кө шпелі тайпаларын Египет перғ ауыны Палестинадан далалы аймақ қ а ығ ыстырды. Палестинадан қ уылғ андар Яхве атты Қ ұ дайғ а сенетін тайпалық одақ қ а бірігіп, “Израил” атын алды. Б. з. б. 622 жылы Иудей патшасы Иосия діни реформа жасады да, жергілікті ә улиелердің шырақ тарын жойып, Иерусалим ғ ибадатханасын Яхве Қ ұ дайғ а қ ұ лшылық етудің орталық деп жариялады. Содан бастап дү ниеде бір Қ ұ дай бар, ол – Яхве, ол ә лемді билеп, ө з халқ ы – еврейлерге қ амқ орлық жасайды деп уағ ыздалды. Израиль тайпалары мен Яхве арасындағ ы ерекше “келісім” туралы концепция пайда болды. Яһ уди діні нені уағ ыздап, неге тиым салатыны жайлы Тора, Мишне, Талмуд сияқ ты киелі кітаптарда жазылғ ан. Яһ уди дініне сенушілер қ ұ лшылық ғ ибадаттарын раввиннің басшылығ ымен синогогаларда атқ арады. Раввиндер діни қ ауымдастық мү шелерінің азаматтық - қ ұ қ ық тық тұ рмысына да басшылық жасайды. Яһ уди діні ішінде каббала атты діни мистикалық ағ ым таралып, соның ық палымен діни - философия иудейлік ә дебиет (сенім иелерінің ө мірін ұ сақ -тү йегіне дейін реттейтін “Шулхан Арух” атты 16 ғ асырда Иосиф Каро жасағ ан этикалық - қ ұ қ ық тық жинақ ) пайда болды. Яһ уди дінінің маң ызды мерекелерінің бірі сенбі кү ні ғ ибадаттан басқ а барлық қ ызметке тыйым салынады.
22. Индуизм жә не оның негізі.
Индуизм — ә лемдегі ірі діндердің бірі.
Индуизм б. д. дейінгі бірінші мың жылдық та пайда болды. Ол адамды рухани қ ұ тқ арудың ү ш жолын ұ сынды. Олар:

қ асиеттері істер жолы;
таным жолы;
адалдық жолы.

Индуизмнің тұ ң ғ ыш қ ауымы – «адживака»тақ уалық жолын тұ тып, тә н қ ұ марлығ ымен кү ресті. Бірақ , Вишнуғ атабынды. «Адживака» діни идеяларын «бхагаватами» толық тыра тү сті. ОлВишнуменқ атарКришнағ атең дә режеде қ ұ рмет кө рсетті. XII ғ асырда брахмандар жарты қ ұ дай – Рамағ а ерекше тұ ғ ыр орнатты. XV ғ асырда діни ғ ұ рыптар қ ара халық тың тілі болып саналатын хинди тілінде атқ арыла басталды. Осының нә тижесінде Вишнудің кө пшілік арасындағ ы мә ртебесі жоғ арылай тү сті. Шивағ а қ ұ лшылық жасау да осы қ ұ дайды мойындаушы қ ауымдардың бірлігінің нығ аюына қ ызмет етті. Бірақ , кө пқ ұ дайлық ү нді халық тарының одан ә рі қ ауымдаса тү сінуіне кедергі болғ ан жоқ. Керісінше, осы кө п қ ұ дайлар біртұ тас діни тү сінік аясында қ ұ рметтеліп, индуизм баршаның дініне айналды. Индуизм ү шін «Махабхарата» жә не «Рамаяна» эпостары-Ү ндістандыарий тайпалары жаулап алуы кезең індегі ү нділердің қ аһ армандық кү ресі туралы ә ң гімелейтін қ асиетті аң ыздар жинағ ы. Поэмада индуизм қ ұ дайлары пантеоны туралы ә ң гімелейтін қ асиетті аң ыздар жинағ ы. Поэмада индуизм қ ұ дайлары туралы кең ә ң гімеленеді. «Рамаянада» Раманың жә не оның жұ байы Ситаның ө мірі баяндалады. Индуизмнің діни ескерткіштерінің ішінде қ ұ рылымдық жағ ынын «Махабхарата» эпосына енетін дү ниетанымдық проблемаларғ а тү сініктемелер беретін «Бхагават-Гита» философиялық концептия тұ тастығ ымен ерекшеленді. Концепцияның негізінкү ллі болмыстың бастауы ретіндегі пракрит туралы жә не одан дербес таза рух – пуруша туралы ережелер қ ұ райды. Осылардан шығ арма авторларының екі негізді мойындағ ан дуалистік кө зқ арасы кө рінеді. ^[1]
Индуизм – Ү ндістанда пайда болып, қ азіргі кезде дамып келе жатқ ан діни дә стү р. Бұ л дінді ұ стану-шылардың жалпы саны жер бетінде 700 миллионнан асады деген деректер бар
23. Конфуциандық тағ ы Аспан мен тұ лғ аның орны.
Қ азіргі Қ ытай халқ ының ең беделді ү лттық діні Конфуций ілімі болып саналады. Оның негізін қ алаушы Кун-Фу-Цзы, яғ ни Кун - ү стаз. Конфуций б. з. б. 551 ж. шамасында ө мірге келген. Оның негізгі ілімі бізге ө зінің шэкірттері Ман-Цзы жэне Сюн-цзыдың ең бектері арқ ылы жетті.
Жалпы конфуцийшылдық діни кө зқ арасты философиялық -этикалық ілім десек те болады. Кунфуцзыдың философиялық кө зқ арасы бойынша, «атты тү зету» деген кө зқ арасын қ арастырайық. Барлық заттардың, адамдардың аттары болу керек. Сол аттарына сэйкес мінездері болу керек, ат пен атағ ы сэйкес келуі керек: эке - экеге, бала -балағ а, билеуші - билеушіге сэйкес болып аттарына байланысты ғ ана емес, шын мэнісінде де қ алулары керек. Билеуші - эке, халық оның балалары. Осы тү рғ ыдан мемлекет басқ арылу керек. Олай болса, «білу дегеніміз табиғ атты емес, адамдарды танып білу». Қ араң ғ ы адамдар данышпандарғ а бағ ынуғ а тиісті. Олай болмағ ан кү нде елде тыныштық болмайды. «Лун юй» деген Конфуций сө здерінің жинақ кітабьғ
24. Даосизмнің ерекшелігі.
Даосизм б. д. д. VI-V ғ ғ. ө мір сү рді. Даосизмнің негізін қ алаушы Лао-Цзы б. д. д. VI ғ. ө мір сү рген, ө з ө мірінде «Кә рі дана» деген атақ қ а ие болғ ан. Бү л діни жү йе діннен гө рі
философияғ а жақ ындау десек те бола-ды. Даосизм адамзатты табиғ атпен бірлікке шақ ырады. «Кә рі дананың » негізгі идеялары «Дао дэ цзин» кітабында баяндалғ ан. Оның айтуынша, барлық заттар ө з «жолының » даоның арқ асында туып дамиды. Дү ниеде ө згермейтін нэрсе жоқ, сө йтіп, ө згеру ү рдісінде олардың бэрі ө зінің қ арама-қ арсы жағ дайына кө шеді. Дао болса, алғ ашқ ы бастама, алғ ашқ ы тү п негізі жэне барлық қ ү былыстардың, денелердің бірлігі, соң ғ ы сатысы. Даоны барлық заттардың анасы жэне аспан аясындағ ы империяның анасы деп есептеуге болады. Барлық заттар даодан шығ ады да, даоғ а қ айта оралады. Адамзат жерге, жер Аспанғ а тэуелді, Аспан даоны, ал дао табиғ илық ты қ ажет етеді. Олай болса, дао адамзат баласының тіршілігі мен бізді қ оршағ ан жарық дү ниенің дэнекершісі болып табылады. Сонымен дао жалпы дү ниетанымдық ү ғ ым.
Б. д. д. II ғ. даосизм діни кө зқ арасқ а айналды. Лао-цзы б. д. д. 666 ж. ү лы діни императорғ а айналып, оның қ ү рметіне кө птеген храмдар салынады. Бара-бара даосизм кө птеген секталарғ а айналады.
25. Даосизм діни жү йесіндегі адамгершілік принциптері.
24
26. Синтоизмнің негізгі элементтері.
Жапонның ұ лттық діні: синтоизм. Синтоизм - «синто қ ү дай жолы», б. д. д. УІ-УП ғ ғ. шығ ыс Кюсю аралында Жапонияда пайда болды.
«Ерте дэуірдегі жазу» немесе «Койки» деген кітаптағ ы аң ыз бойынша, синтоизм дінінің шығ уы туралы айтылады. Бү л эдеби жинақ б. з. д. 712ж. жазылғ ан. Оның негізгі мақ саты император рухын халық тардың ү стінен қ арап, билеу кү кығ ын бекітуге арналғ ан.
Ертедегі аң ыз бойынша, император рухтары Аматрерасу (Кү н кү дайы) кү дайынан таралғ андығ ын, қ алғ ан Жапон халыктары оларғ а бағ ыныштылығ ын кө рсетуге тырысады. Ең негізгі синтоикалық храм Исэ деген қ алада. Оны Исэ дзингу Аматерасу храмы дейді. Жалпы Жапония бойынша 110 мың дай храмда-ры бар.
27. Буддизмнің шығ у тарихы.
Буддизм Суддхонаның баласы Сиддхартхи Еаутаманың ілімінен (б. д. д. 563-483 жж. ) таралган дін деп есептеледі. Буддизм дінінің шыгу себебі сол кездегі Ү нді мемлекетінің ә леуметтік-экономикалық жэне мэдени дагдарысқ а ү шырап жатқ ан кезі болатын. Будда діні, оның негізгі идеалды қ ө зқ арастары таптық қ оғ амның шығ уына, дамуына жол беріп отырды. Сол кездегі рулық -брахман дініне оппозиция болғ ан Будда діні варна-касталық бө луге қ арсы шығ ып, елдердің басын біріктіруге талпынды.
Будданың ашқ ан ө мір ақ иқ аты немесе ілімінің негізі - «азап шегу-шілік», ол тө рт игілікті ақ иқ аттан тү рады. Бірінші ақ иқ ат, ө мір сү ру азап шегу болып табылады. Екінші акиқ ат, азап шегудің себептері адамның тілегі мен қ ү марлығ ына байланысты болды. Ү шінші ақ иқ ат, азаптан қ ү тылудың жолдары - қ ү марлық тан қ ү тылу. Тө ртінші акиқ ат, тілектер мен қ ү марлыкты шешу ү шін адамдар Будда кө рсеткен жолдармен жү рулері керек. Ол жолдар мыналар: Буддағ а деген қ алтқ ысыз наным, дінге нү қ сан келтірмей дү рыс талаптану, тэртіпті болу, кісі ө лтірмеу, адамдармен соғ ыспай жақ сы қ арым-катынаста болу, ө зін-ө зі ү стау жэне аң дып жү ру. Қ ысқ аша айтқ анда, нирванағ а жету.
28. Будда ілімінің негізі жә не оның ақ иқ аттары.
Ол діни шығ армалар жинағ ы " Трипитакада" (" Ү ш себет" ) баяндалғ ан. Буддизмнің уағ ыздарының ө зіне тә н ерекшеліктері бар. Буддизмде дү ниені жаратушы қ ұ дай жайындағ ы идея айтылмайды. Буддизм фә ни ө мірдің азаптары - ауру, кә рілік, ө лімнен қ ұ тылу жолын іздейді. Ол ө мірдің қ асіреті - нә псінің тілегіне байланысты деді. Адамның денесі уақ ытша ө мір сү реді. Ал нә псі қ анағ атсыз тілегімен, ө лімнің қ орқ ынышымен ылғ и бейнет туғ ызады. Сондық тан нә псінің тілегінен қ ұ тылу керек. Ол ү шін тө рт асыл ақ иқ атты білу қ ажет:

Азап бар;
Азапта себеп бар;
Азапта соң бар;
Жол азаптың тоқ талуы бар.

Аһ имсаны жү зеге асыру ү шін Буддизм Веданы жоқ қ а шығ арады. Будда ілімінде этика мә селелеріне кө п кө ң іл бө лінген. Буддизмнің негізіне қ оршағ ан ортадан бө лінбей қ арастырылатын жеке адамды дә ріптеу жә не болмысты бү кіл дү ниемен байланысып жатқ ан ерекше психологиялық процесс ретінде қ абылдау принциптері алынғ ан. Буддизмдегі негізгі ең ірі бағ ыттар - хинаяна жә не махаяна. Буддизм ө зінің даму барысында ү ш кезең нен ө тті: хинаяна, ә ркімді туу - ө лу айналымынан қ ұ тылуды ү йрететін алғ ашқ ы даналық мектебі (б. з. б. V ғ. - б. з. басы); екінші, бодхисаттва - қ ұ тқ арушы кө мегімен қ ұ тылу; ү шінші, махаяна (б. з. V ғ. -ына дейін) кезі. Махаяна негізінде будда (ісө кірек кө зі ашылғ ан) болуғ а мү мкіндік беретін жаң а тиімді ә дістер уағ ыздалды (V ғ. -дан кейін). Ол важраяна деп аталады.
29. Буддизмнің негізгі ағ ымдары.
Қ азіргі кезде буддизмнің ү ш ағ ымы бар. Олардың діні, эдет-ғ ү рыптары, догмалары бір-бірінен айрмашылығ ы ө те зор десек те болады. Бү л ағ ымдар: 1) Ү нді-буддизмі -Тхеравада, немесе оң тү стік жэне шығ ыс-оң тү стік буддизмі. 2) Дао-буддизмі - махаяна немесе ү лкен кү йме, Қ иыр Шығ ыс буддизмі. 3) Тантрикалық буддизм - ваджраяна немесе орта азиялық буддизм.
1. Тхераведа ағ ымы - (ескі жол) будданың салт жолы. Ү стаздың бейнесін жай қ ү рмет етудің орнына тэң ірге айналдырылғ ан Буддағ а табыну Ү ндіде етек алды. Мифтік аң ыз есебінде Гаутаманың жү рген жерлері, айтқ ан сө здері барлығ ы киелі ретінде кө рсетіліп, сол жолмен жү ру керек дейді. Қ атардағ ы буддистерді сергектену жолындағ ы жү мыс, жақ сы жиғ ан ең бегі бойынша бағ алайды. Сол себептен Оң тү стік жэне Шығ ыс-Оң тү стік Азиядағ ы монастырдің рольдері биік болды. Осығ ан байланысты Тхеравада ағ ымы немесе хинояна (кіші кү йме) ү нді мемлекетінен басқ а елдерге жақ сы таралғ ан жоқ. .

Махаяна ағ ымы (ү лкен кү ме, ү лы жол) - сергектенуге жэне нирванағ а баратын жол, барлық адамғ а ашық, тек монах тэртібін сактау мен будда жолы жэне бодхисаттардың жэрдемі керек дейді. Сол себептен, бү л ағ ым бодхисаттарды пір тү тып, данышпандық рө лдерін ө сіреді. Олар нирванағ а қ атардағ ы адамдарды жеткізуге жэрдем береді. Махаянада кө птеген діни қ ауымдар пайда болды.

Жапониялық буддизмнің «Дзен» деген ағ ымы таралып, қ атардағ ы будда адамдарының діні болды. «Дзен-буддизм» Шығ ыс Азияғ а таралғ ан, жаң артылғ ан тү рі. Дзен-буддизм қ ос ағ ымдық сэулеленуді, ақ иқ атқ а жетуді, саториді уағ ыздайды. Ішкі сезім, медитация арқ ылы сергектенуге, ө мірдің шың дығ ына жетуге болады дейді. Дзен -буддизмнің иррационализмі мен интуитивизмі, оның экзотикалық ғ ү рпы, эсіресе, соң ғ ы он жылда Батыс Европа жэне Америка философтарының назарын аударуда.

Ваджраяна немесе тантраяна ағ ымы (айрық ша салт кү ймесі) б. ғ. д. II мың ыншы жылы шық ты. Ол гуру (оқ ытушы, бастық ) басшылығ ымен йогамен шү ғ ылданады. Ә рбір гуру ө з эдістерімен йога жү йесін қ олданады. Иоганы адамның ойын кірден тазарту, ү яту деп тү сіндіреді. Цзян хавай (1357-1419) қ ү растырғ ан Ламаизм ағ ымында эрбір гуру не-месе басшы тірі қ ұ дай есебінде қ абылданады. Ламаизм иерархиялық шіркеу жү йесі мемлекет жү йесіне ү қ сас, Шың ғ ысхан жасап кеткен жү йе.

30. Христиан дінінің пайда болуы.
Христиан діні - екінші элемдік дін. Ол I ғ асырда Рим империясының шығ ыс ө лкесінде, дэлірек айтсақ, Израильде (Палестинада) б. д. д. 30-100 ж. еврей жэне басқ а ү лттардың арасында пайда болды. Алғ ашқ ы христиан қ ауымы «қ удаланушы» дін болғ андық тан, христиандар христиан дінінен басқ а діндердің салтына қ атыспады. Олар қ оғ ам ө міріне де қ атыспады, жалпы мемлекеттік мейрамдар принциптерімен ө мір сү рді. Мү ның бэріне халық тың жоғ ары топтары қ арсы тү рды..
II ғ асырдан бастап қ ү л иеленуші жү йесінің дағ дарысқ а ү шырауы салдарынан, империяның нашарлануын тоқ тата алмағ ан ү стем тап дағ -дарысқ а тү сіп, пессимизмге ү шырады. Жағ дайдың қ иындығ ынан, одан шығ удың жолын білмеген ауқ атты ү стем таптың адамдары христиан қ ауымына кіре бастады. Сол себептен христиан кауымының қ ү рамы ө згерді.. Епископ пен пресвитерлер бірте-бірте қ ауымғ а басшылық етуді ө з қ олына алды. Ә р тү рлі культті ө ткізу, уағ ыз айту, кү нделік жү мысты басқ ару осы адам- дардың қ олында болды. Сонымен Шіркеу иерархиасының жоғ арғ ы топтары қ ү л иеленуші мемлекетпен жақ ындасты. II ғ. аяғ ы кезінде Христиан діні Рим империясының барлық облыстарына таралды. III ғ. басы кезінде 313 жылы Миланда Константин император Христиан дінін ерікті тү рде кабылдау жө ніндриялады. Міне, осы уақ ыттан бастап Христиан діні ресми тү рде ү стемдік етуші дінге айналды. Ал, 324 жылы христиандық тар ресми тү рде Рим империясының мемлекеттік діні деп жарияланды. 325 жылы оның бас-шылығ ымен Никке қ аласында Бү кілә лемдік христиан шіркеулерінің соборы (съезі) шақ ырылды. Собор Христиан дінінің негізгі уағ ыздарына қ ысқ аша тү рде каулы алды. Бү л қ аулы Қ ү дайғ а «сенудің - Никкейлік символы» деп аталды. Сө йтіп, император ө кіметі мен христиан шіркеуінің одағ ы қ ү рылды да, Христиан діні мемлекеттік дінге айналды
31. Христиан дінінің негізгі даму кезең дері.
Орта ғ асырлардан бастап Рим шіркеуі христиандарды ө зіне бағ ындыруғ а тырысты. Бұ ғ ан шығ ыстағ ы Византия қ арсы болды. Нә тижесінде 9 — 11 ғ асырларда Христиан діні “Батыс шіркеуі” (католиктер) жә не “Шығ ыс шіркеуі” (православтар) болып екіге бө лінді. 16 ғ асырда католик шіркеуінен протестант шіркеуі бө лініп шық ты. Сө йтіп, даму барысында Христиан діні негізгі ү ш тармақ қ а (православие, католик, протестантизм) бө лінді жә не олардың ә рқ айсысының ө з ішінде ә р тү рлі ағ ымдар мен бағ ыттар пайда болды. Бұ дан басқ а несториандық, монофизиттік сияқ ты шағ ын тармақ тар да кездеседі. Бұ л ағ ымдар догматтардың ә р тү рлі тү сіндіріліп, киелі кітапқ а, діни ғ ұ рыптарғ а ә р алуан кө зқ арастары негізінде қ алыптасқ ан
32. Христиан дінінің адамгершілік принциптері.
Христиан дінінің негізгі догмалары Шіркеудің шығ уымен бірге діни қ асиетті жазбалар мен қ асиетті аң ыздардың жасақ талуы катар жү рді. Христиан дінінің қ асиетті жазбасы Библияда (грек. - Кітаптар) жинақ талғ ан. Қ азақ ша атауы - Інжіл. Библия екі бө лімнен тү рады. Бірінші бө лім, Ескі ө сиет (Ветхий завет) жэне Жаң а ө сиет (Новый завет). Ескі ө сиет кө лем жағ ынан 4/5 Библияның бө лігін алады. Бү л бө лігі Иудаизм дініне де ортақ. Ө сиет деп ертедегі еврей халқ ы Қ ү даймен, кейін келе баска да халық тармен Иисус Христос келісім жасағ ан деген тү сініктен шығ ады. Екінші бө лімі Жаң а ө сиет (Новый завет) деп аталады. Жаң а ө сиет тек Христиан дініне тэн. Барлығ ы 77 кітап. Олар ежелгі еврей, арамей жэне кө не грек тілдерінде жазылғ ан. Библия кітабына сү йене отырып, Христиан дінінің акиқ ат делініп танылатын діни қ ағ идалары (догматтары) парыз есебінде кү растырылды. Христиан дінінің қ андай бір ағ ымдары болмасын осы парыздық діни кағ идаларды мойындайды да, бірақ ө з беттерінше орындайды. Мү ндай кағ идалар (догматтар) негізінен 12 бө лімшеден тү рады, оны негізі «діни наным» символы деп атайды. Бү л символдық сенімнің 325 жылы Никей соборында сегізі қ абылданды да жэне Царьгород немесе Константинопль (381) элемдік соборларда, жетінші Никкей (787) соборын коса есептегенде 4 символы қ абылданды. Ал, католик ағ ымында Триденттік соборда (1545-1563) эрі қ арай ө ң делген болатын. Осы 12 символдық сенімге кү мэнсіз сену керек. Христиан табыну культтерінен фитиштердің калдық тарын кө реміз: икондар, крестер, киелі дейтін табыттар, киелі су жатады.
Христиан дінінде магиялық қ алдық тары да бар. Оларғ а эр тү рлі дуа оқ у (молитва), діни іс-эрекеттер жасау (таинства), кү пия, сырлы жү мбақ, діни салт-жоралары.
33. Қ асиетті жазба Библия туралы.
Киелі Кітап — христиандық тағ ы киелі кітаптардың жиынтығ ы. Ол екіге бө лінеді: яһ удилер мен христиандарғ а ортақ Кө не келісім (яһ удилікте — Танах) жә не тек христиандар мойындайтын Жаң а келісім. Қ азақ ша аудармағ а сә йкес Киелі Кітап Тә урат, Пайғ амбарлар Жазбалары (1-б. ), Забур, Пайғ амбарлар Жазбалары (2-б. ) жә не Інжіл Шариф деп бө лінеді^[1]. Кө не келісім кө нееврей тілінде жазылды, бірақ кейбір бө ліктері арамей тілінде жазылғ ан-ды, ал Жаң а келісім толығ ымен кө негрек тілінде (койне тү рінде) жазылды. XIII ғ асырда Стефан Лэнгтон Киелі Кітапты бө лімдерге, ал XVI ғ асырда Роберт Этьенн оны жолдарғ а бө лді.
Киелі Кітап ә лемдегі ең сатылатын кітап, жыл сайын оның 100 миллион кө шірмесі сатылады. Оның тағ ы басқ а рекордтары да бар: ең кө п шығ арылатын кітап — жыл сайын 32 876 дана шығ арылады; ең аударылғ ан кітап — ол 2036 тілге аударылды; ең ұ зақ жазылғ ан жә не жиналғ ан кітап — Киелі Кітап кітаптарының бірі Ә йү п кітабы б. з. б. 1521 жылы жазылса, Жохан аяны б. з. 96 жылы жазылды; авторлары ең кө п кітап — ресми деректер бойынша кітапты 31 автор жазды^[2];
Киелі Кітаптағ ы кітаптар саны христиандық тармақ тарда ә ртү рлі: Протестантизмде — 66, Католицизмде — 73, Православиеде — 77, ал Эфиоптық православ шіркеуінде — 81.
34. Мартин Лютердің постулаттары.
XVI ғ. Батыс Европада капиталистік қ атынастар тууына байланысты феодалдық қ ү рылысқ а қ арсы, католик шіркеуі мен папашылық қ а қ арсы кү рес формасында элеуметтік саяси Реформация деп аталғ ан қ озғ алыс туды. Ең бір ү лкен реформаторлық козғ алысты бастағ ан профессор Мартин Лютер (1483-1546) Виттенберг университетінің мү ғ алімі, дінбасшысы. Ол 1517 жылы 31 қ азан айында Виттенберг университетінің кақ пасына ө зінің 95 тезисін іліп, индульгенция сатуына қ арсы шық ты.
Берлебурлық библия
Индульгенция туралы 95 тезис
Мюльфпортке хаты
Христиандар бостандығ ы туралы
Ервей ө тіріктері туралы
35. Ислам дінінің пайда болуы.
Ислам дінінің тарихы яғ ни пайда болуы Арабияның жергілікті тұ рғ ындарына жататын арабтар арасында қ алыптасты. Семиттік халық тардан ө рбитін олардың тарихы Ибраһ им пайғ амбарғ а дейін жалғ асады. Бұ л тек еврей жұ ртының ғ ана емес, араб халқ ының да арғ ы тегінің Ибраһ им пайғ амбардан тарайтындығ ын айғ ақ тайды. Екі ел Ибраһ имнің екі ә йелінен туылғ ан Исқ ақ пен Исмайыл атты ағ алы-ініліден ө сіп-ө нген.
Ислам — біздің заманымыздың 609-632 жылдар аралығ ында (VII ғ асыр) шығ ыс пен батыс мә дениеттері тоғ ысып жатқ ан Араб тү бегінде пайда болғ ан ә лемдік діндердің ең жасы. Ол ә лемде кең таралу жағ ынан екінші орында.
Бұ л кезде Араб тү бегіндегі діни наным-сенім ө те кү рделілігімен ерекшеленді. Кө не ғ асырлардан келе жатқ ан иудейлік пен христиандық діндері де ө з ық палын сақ тап тұ рды. Иудейлік ә сіресе, қ алаларда орнық ты. Ірі еврей қ ауымдары, еврей кө пестері оң тү стік Арабияның сауда орталық тарын иемденіп, Ясриб (Мә дина) пен Йеменде ө з діндерін жаюғ а кү ш салды.
Деректер бойынша, хазірет Мұ хаммедке (с. а. с. ) пайғ амбарлық ақ ыл-ойы кемелденген 40 жасында қ онғ ан. Елшілік міндетті 610 жылы Рамазан айында Хира тауының басында Жә бірейіл періште жеткізген делінеді. Періштенің жеткізген аяндары «уахи» деп аталғ ан.
622 жылы мұ сылмандар Меккеден Ясриб қ аласына кө шеді. Ясриб қ аласы кейіннен Мә дина деп аталғ ан. Бұ л кө ш Ислам тарихында «хижрат» деп білінген.
Мә дина қ аласына кө шіп келгеннен кейін Ислам дінінің таралуы қ арқ ынды кү ш алғ ан. Мә динағ а хижрат жасау мұ сылмандардың жыл санауының басы саналғ ан (ай кү нтізбесі бойынша). Осы уақ ыттардан бастап Мә дина қ аласы Ислам дінінің таралу орталығ ы ғ ана емес, бү кіл мұ сылман-араб ә лемінің қ асиетті мекеніне айналғ ан. 630 жылы Мекке қ аласын да мұ сылмандар азат етіп, қ асиетті Қ ағ баның ішін қ олдан жасалғ ан қ ұ дайлар мен пұ ттардан тазартқ ан.
36. Исламның Иудаизм жә не христиандық пен байланысы.
Ислам мен иудаизмнің байланысы VII ғ. ислам Аравиялық тү бекте тарала бастағ анда басталды. Ү шеуі де Авраамдық дінге жататындық тан екеуі ө з ара байланысты. Мұ хаммед пайғ амбардың айтуынша, оның сенімі таза Авраам діні.
37. «Хиджра»жылы жә не «қ оштасу» сапары туралы.
Һ ижра (кө шіп жү ру) — Ислам дінін ұ стайтын мұ сылман елдердегі жыл санау жү йесінің басталатын кү ні. Хижра кү ні біздің кү нтізбеміз бойынша 622 жылдың 16 шілдесіне, жұ ма кү ніне келеді. Бұ л кү ні Мұ хаммед (ғ. с. ) Меккеден Мединеге барғ ан. Ө йткені Меккедегі ислам дініне қ арсы болғ ан арабтар алғ ашқ ы кезде Мұ хаммедті ө лтірмекші болғ ан. Мұ хаммедтің орнына екінші халиф Омар 637 жылы тағ айындағ ан. Хижра кү нтізбесінде жыл Ғ ұ мардың жарлығ ы бойынша 12 айғ а бө лінген, тақ нө мірлі айлар 30 кү ннен, жұ п нө мірлі айлар 29 кү ннен есептелген, айлардың белгілі атаулары болғ ан. Сонда жыл 354 кү н болады.
Ай Хижрасы бойынша бір жылда 354 не 355 кү н болады.

595 — Мұ хаммед пайғ амбардың Хадишаның сауда керуенімен Бусра қ аласына сапары; Хадишағ а ү йленуі.

38. Мұ сылмандардың бес парызы.
«Ислам» деген ү гым араб тілінде «бас июшілік», «қ ү лшылық » деген магына бойынша қ ү лшылық ету, табыну екі бө лімнен тү рады. Біріншісі, міндетті тү рде, ал екінші бө лімі, ерікті тү рде орындалатын діни іс-эрекет.
Біріншіге, бес «парыз» діни іс-эрекеттер жатады. Олар: 1. Иманану (тавхид) - сену деген сө з, ягни бір Қ ү дайга сену «бір Алладан басқ а Қ ү дай жоқ жэне Мү хаммед оның бізге жіберген елшісі» - дегенге сену. 2. Намаз - арабша «салят». Иамаз сө здері Аллага сыйыну, тілек тілеу, қ ү лдық ү румен ө теді. Кү н сайын бес рет сыйыну (намаз). Ә рбір сыйыну (намаз) рахаттан (араб тілінде қ ү ран сү ресінен ү зінді, дене тү ргысы мен қ озгалысы) тү рады. Таң ертең гілік 2 рахаттан, тү скайталық, кешкі жэне тү нгі 4 рахаттан, тү нгі - 3 рахаттан... Жү ма кү нгі намазды мешітте оқ у ү сынылады. Иамазга қ алай дайындалу керек, қ алай оқ ылуы керек шаригатта рет-ретімен жазылып кө рсетіледі.
3. 3екет (қ айыр) - жылына бір рет мү сылмандар ө здерінің табыстарының 10/1 бө лігін Мешітке беріп отырулары керек. Ислам діні мемлекеттік дін деген елдерде, барлык меншігінің нақ ты кү нының немесе оның таза пайдасының 2, 5%-ын кү райды. Мү сылмандардың тү сінігі бойынша, зекет-қ айырымдылық, мейірімді іс, ресми салық, ерікті кү рбандық т. б. Ислам дінінде басқ а да садақ а беру бар, мү гедек, жесір, жетім адамдарга кайырымдылық ету.

Ораза - арабша «ас-саум» ү стау, «Рамазан» айында отыз кү н ораза ү стау. Ораза ү стауда таң атқ аннан (ақ жіпті қ ара жіптен айырганда) кешке дейін (ак жіпті кара жіптен айыра алмау), ягни жарык кү ннің ө не бойында тамақ ішуден, судан, шылым шегуден, жыныстық қ атынастан толық тыйылуды білдіреді. Ораза тек нэпсіні тазалау емес, рухани тазаруга да жатады. Денсаулық қ а жақ сы эсерін тигізеді деп тү сіндіріледі. Рамазан айы ең «касиетті ай», ораза эрбір пенденің адамгершілігін білдіретін сауапты іс деп тү сінеді..
Хаджи (хаджж) - эрбір мү сылман ө мірінде ең болмаганда бір рет Мекке мен Мэдинеге барып, Каабаны айналып, намаз оқ ып, Мү хаммедтің бейітіне кү ран окып, кү рбан шалып қ айтуга тиіс шалып қ айтады.