Өлшем бірлігі. жылдар. Өлшем бірлігі. жылдар. Қазақстан Республикасы. Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығының негізгі индикаторлары

Жұ мыссыздық

Жұ мыссыздық – бұ л жұ мыс істегісі келетін ең бекке жарамды халық тың ө ндірісте жұ мыспен қ амтылмауы. Жұ мыспен қ амтылмау ө ндірістің тиімділігін арттыруы, сонымен бірге жұ мысшы кү шінің бір бө лігін жұ мыстан босатуғ а мү мкіндік жасайтын немесе оның қ ұ рылымына, сапасына жаң а талаптар қ оятын ғ ылыми – техникалық прогресстің салдары болуы мү мкін. Нарық тың экономикада жұ мыссыздық дағ дарыстар кезінде кө бейеді. Нарық жоқ жағ дайда жұ мыссыздық тың кө бею себебі мемлекеттің ө ндіргіш кү штерді орналыстырудағ ы бұ рыс қ ұ рылымдық саясаты болуы мү мкін.

Жұ мыссыздық нарық тық экономикада типтілік қ ұ былыс. Себебі, жұ мыс кү шіне сұ раным, оны сатып алуғ а жұ мсалатын капитал кө леміне тә уелді. Сондық тан капитал кө лемінің азаюы, жұ мыс кү шіне деген сұ ранысты тө мендетеді. Мұ ндай жағ дай, нарық тық экономикадағ ы қ орлану заң ының іс-ә рекетінің нә тижесі объективтік заң дылық. Осы заң ның нә тижесінде қ осымша жұ мыс кү шін ө ндіріске тарту жай жү реді жә не капиталдың органикалық қ ұ рылымының ө суінің ә серімен ө ндірістегі жұ мысшылар қ ысқ арады – нә тижесінде жұ мыссыздар армиясы пайда болады.

Қ азіргі экономикалық теорияда жұ мыссыздық тың ерекше мынадай тү рлерін қ арастырады; ерекше бө леді:

Фрикциондық жұ мыссыздық — адамдар бір жұ мыстан басқ а жұ мысқ а, бір жерден басқ а жерге жұ мыс іздеумен ауысуын айтамыз.

Қ ұ рылымдық жұ мыссыздық — ө ндірістік қ уаттың жетпеуінің нә тижесінде болады: жеке саланың дамуының кері пропорционалды болуынан жә не ескі саланы жабу мен жаң а саланы дамытудың нә тижесі ретінде қ араймыз.

Циклдық жұ мыссыздық — ө ндірістің қ ұ лдырауынан туындайды, яғ ни экономикалық циклдің осы фазасымен байланысты.

Қ ұ рылымдық жә не фрикциондық (экономикалық ) жұ мыссыздық тар оның “табиғ и” дең гейін білдіреді. Бұ л жағ дайда инфляция орташа кө лемде жү реді. Циклдің факторлар жұ мыссыздық ты “табиғ и” дең гейден жоғ арылатады.

Егер, жұ мысбастылық толық болғ ан жағ дайда жұ мыссыздық дең гейі “Жұ мыссыздық тың табиғ и дең гейі” деп айтылады.

Жә не тағ ы бір жұ мыссыздық тү рі бір нақ ты аумақ та жұ мысшы кү шінің сұ раныс пен ұ сыныс арасындағ ы сә йкессіздік нә тижесінде туындайды. Ол тең емес экономикалық аумақ тың дамуына ық пал етіп қ алыптасады, жә не де демографиялық, тарихтық, мә дениеттік тағ ы басқ а да ө згеше факторлар ә сер етеді.

Жалпы ең негізгі жұ мыссыздық – фрикциондық, қ ұ рылымдық, циклдық болып келеді.

Жалпы жұ мыссыз деп статистиклық тексеру кезінде жұ мыссыз болып, бірақ жұ мыс іздеп жә не жұ мысқ а кіруге дайын адамдарды айтады. Шетелдік мамандар жұ мыссыздық тың себептерін талдай отырып, оның ә р тү рлі нысандарын тудыратын нақ ты факторларын қ арайды. Жұ мыссыздық тың мынадай нысандары болады: жасырын функционалдық, маусымдық, қ ұ рылымдық, технологиялық, институтционалды, ерікті, жасырын тағ ы басқ а.

Жасырын жұ мыссыздық — ө ндірісте жә не мемлекеттік ақ паратта артық жұ мысшылардың қ олданылуы. Қ азіргі болмыста олардың жұ мыстарын аз жұ мысшылардың қ олданылуы. Қ азіргі болмыста олардың жұ мыстарын аз жұ мыс кү шімен атқ аруғ а болады.

Институтционды жұ мыссыздық ең бек рыногының институтынан, қ ұ рылысынан, ұ сыныс пен сұ ранысқ а ық пал ететін факторлардан туады.

Ерікті жұ мыссыздық қ а ә р себеппен, ө з еркімен жұ мыс істегісі келмейтін адамдар жатады.

Маусымдық жұ мыссыздық – жұ мыс кү шінің тек маусымдық кезең де жұ мыс жасауы: бұ л кейбір ө ндіріс саласында кездеседі, ә сіресе қ айта ө рлеу ө неркә сібінде т. б.

Технологиялық жұ мыссыздық – адамдарды машинамен ауыстырудың нә тижесі, біліктілікті ө згертуді немесе басқ а мамандық ты игеруді талап етеді.

Жұ мыссыздық қ оғ амғ а кө птеген зиян келтіреді; инфляцияның ө суіне ық пал жасайды, сондық тан ең бекке қ абілетті адамдардың бар бө лігі ө нім ө ндіруге қ атыса алмайды. Сө йтіп олар жұ мыспен қ амтылмағ андық тан ақ шалай жұ мыссыздық қ а ақ ы алады, осыдан барып мемлекеттік бюджеттің шығ ыс бө лігі ө се тү седі.

Ә йелдердің де, еркектердің де жұ мыссыздық тарының негізгі себептері оқ у орнын бітіргеннен кейін жұ мысқ а орналасудың қ иындығ ы жә не кез келген жұ мыстың табылмауы болып табылады. Ә йелдердің салыстырмалы тең сіздігінің себебі – олар еркектерге қ арағ анда штат қ ысқ артуғ а байланысты жұ мыстан жиірек босатылады жә не ү й шаруашылығ ын жү ргізу қ ажеттілігі бойынша жұ мысты тастайды.

Жұ мыссыздық негізгі себептері:

Неоклассикалық теория. Жұ мысшылардың табыспен келіспеуі, тө мен жалақ ымен жұ мыс істеуден бас тарту.

Кейнтік теория. Жұ мысбастылық жиынтық ұ сынысқ а, тұ тыну бейімділігіне жә не инвестициялар кө леміне байланысты.

Маркстік теория. Қ орланғ ан капиталдың қ ажетті нә тижесінде, жанды ең бекте машина мен жабдық тарғ а қ арағ анда аз ө седі.

Жұ мыссыздық оның дең гейімен ө лшенеді.

Жұ мыссыздық дең гейі – жұ мыссыздар санының жұ мысқ а қ абілеттер

санындағ ы ү лес салмағ ы. Жұ мыссыздық дең гейі жұ мыспен толық қ амтылғ анда “жұ мыссыздық тың табиғ и дең гейі” деп атайды.

Жұ мыссыздық дең гейі экономикалық жағ дайының негізгі кө рсеткіштерінің бірі, бірақ оны тура кө рсеткіш деп толық айтуғ а болмайды. Себебі, ресми статистикада, кім жұ мыссыздық қ а байланысты кө мек алады, соларды ғ ана есептейді.

Жұ мыссыздық дең гейін есептеу тө мендегідей формуламен анық талады:

ЖД = ЖС/ЖК* 100 %

Мұ ндағ ы: ЖД – жұ мыссыздық дең гейі;

ЖС – жұ мыссыздар саны;

ЖК – жұ мыс кү шінің саны;

Жұ мыссыздық дең гейі оның нормасымен сипатталады. Оның нормасымен

жұ мыссыздық тың жалпы санының жұ мыс кү ші санына қ атынасымен пайыз тү рінде есептеледі.

Экономикалық теорияда “жұ мыссыздық тың табиғ и дең гейі” – деген ұ ғ ымды пайдаланады. Оның мө лшері ө згермелі, оның дең гейі ә р елде ә р тү рлі

2 пайыздан 7 пайызғ а дейін. Мемлекет жұ мыссыздық ты осы табиғ и дең гейден асырмау бағ ытында іс-шаралар жү ргізуге міндетті.

Кез келген жұ мыссыздың дең гейімен байланыста болатын экономикалық

зиянды анық тау ү шін, ә лемдік практикада Оукен заң ы қ олданылады. Бұ л заң американ экономисі Артур Оукеннің (1724-1780 ж. ж. ) есімімен аталғ ан. Осы заң математикалық тұ рғ ыдан жұ мыссыздық дең гейі мен жалпы ұ лттық ө нім (ЖҰ Ө ) кө лемінің тө мендеуі арасындағ ы байланысты кө рсетеді. Егер жұ мыссыздық тың сандық дең гейі табиғ и дең гейден 1%- ғ а асса, онда ЖҰ Ө кө лемінің тө мендеуі 2, 5% қ ұ райды. Осы 2, 5 санымыз – Оукен коэффициенті болып табылады. Мына 1: 2, 5 қ атынасы, бұ л жұ мыссыздық тың ЖҰ Ө кө лемінің тө мендеуіне қ атынасы болып табылады жә не жұ мыссыздық пен байланысты ө німнің абсолюттік зиянын анық тауғ а кө мектеседі. Мысалы, жылына (1983 ж) жұ мыссыздық дең гейінің тө мендеуі 9, 5% немесе 3, 5 % — ке жетті, артық ұ йғ арудың табиғ и дең гейі 6%. Осы 3, 5% санын Оукен коэффициентіне (2, 5) кө бейтсек, онда 1983ж. ЖҰ Ө кө лемінің кө лемінің тө мендеуі 8, 75% қ ұ райды. Басқ а сө збен айтқ анда, егер де 1983 ж. Жұ мыссыздық дең гейі толық қ амтамасыз етілсе, ЖҰ Ө нақ тығ а қ арағ анда 8, 75% — тен кө п болар еді.

	Ө лшем бірлігі	жылдар
	Ө лшем бірлігі
Қ азақ стан Республикасы	%	5, 9	5, 8	5, 7
15-19		3, 1	4, 0	4, 2
20-24		4, 4	4, 5	4, 7
25-29		7, 4	6, 6	6, 4
30-34		8, 0	8, 4	8, 7
35-39		6, 2	5, 7	5, 9
40-44		5, 2	5, 1	4, 6
45-49		4, 9	5, 5	4, 9
50-54		5, 1	5, 1	4, 9
55-59		5, 5	6, 5	6, 3
60-64		-	-	0, 1

Ерлердің арасындағ ы жұ мыссыздық дең гейі Ә йелдердің арасындағ ы жұ мыссыздық дең гейі

	Ө лшем бірлігі	жылдар
	Ө лшем бірлігі
Қ азақ стан Республикасы	%	4, 6	4, 3	4, 3
15-19		2, 0	3, 8	4, 1
20-24		3, 9	3, 2	3, 5
25-29		6, 8	5, 0	4, 4
30-34		6, 1	5, 6	5, 8
35-39		4, 0	4, 1	3, 8
40-44		3, 8	3, 4	3, 2
45-49		3, 1	3, 7	4, 1
50-54		3, 8	4, 0	3, 9
55-59		4, 0	5, 2	6, 5
60-64		3, 6	4, 5	2, 5

Халық тың жұ мыссыздық дең гейі


Қ азақ стан Республикасы	5, 2	5, 0	5, 0
Ақ мола	5, 2	4, 9	4, 9
Ақ тө бе	4, 9	4, 9	4, 9
Алматы	4, 9	4, 9	4, 8
Атырау	5, 0	5, 0	5, 0
Батыс Қ азақ стан	5, 1	5, 0	4, 9
Жамбыл	5, 2	4, 9	4, 9
Карағ анды	5, 0	4, 9	4, 9
Қ останай	5, 2	5, 0	5, 0
Қ ызылорда	5, 2	5, 0	5, 0
Маң ғ ыстау	5, 5	5, 0	5, 1
Оң тү стік Қ азақ стан	5, 5	5, 4	5, 2
Павлодар	5, 0	4, 8	4, 8
Солтү стік Қ азақ стан	5, 1	5, 0	4, 9
Шығ ыс Қ азақ стан	5, 1	4, 8	4, 9
Астана қ.	5, 5	5, 1	4, 7
Алматы қ.	5, 6	5, 5	5, 3

Қ азақ стан Республикасындағ ы ең бек нарығ ының негізгі индикаторлары

	2014⁴⁾
Жұ мыс кү ші, мың адам	8962, 0	9074, 9	8 998, 80
Жұ мыспен қ амтылғ ан халық, мың адам	8510, 1	8623, 8	8 553, 40
Жалдамалы қ ызметкерлер, мың адам	6109, 7	6294, 9	6 342, 80
Ө з бетінше жұ мыс істейтін қ ызметкерлер, мың адам	2400, 4	2328, 9	2 210, 50
Жұ мыссыздар, мың адам	451, 9	451, 1	445, 5
Жұ мыссыздық дең гейі, %	5, 0	5, 0	5, 0
Жастар жұ мыссыздығ ының дең гейі, % (15-24 жас)¹⁾	3, 8	4, 1	3, 8
Жастар жұ мыссыздығ ының дең гейі, % (15-28 жас)²⁾	4, 2	4, 3	4, 1
Ұ зақ мерзімді жұ мыссыздық дең гейі, %	2, 4	2, 4	2, 2
Жұ мыссыздық тың орташа ұ зақ тығ ы³⁾, айлар	7, 3	6, 7	6, 9
Жұ мыс кү ші қ ұ рамына кірмейтін адамдар, мың адам	3715, 9	3680, 1	3855, 00

Маң ғ ыстау облысын алатын болсақ жұ мыссыздық дең гейі 5, 3 пайызды қ ұ рап отыр.

Маң ғ ыстау облыстық жұ мыспен қ амтуды ү йлестіру жә не ә леуметтік бағ дарламалар басқ армасы халық ты жұ мыспен қ амтамасыз етуде, жұ мыссыздарды қ оғ амдық жұ мыстар мен ә леуметтік жұ мыс орындарына тартуда жә не оларды кә сіби даярлауда бірқ атар жұ мыстар атқ арып келеді.

Жергілікті атқ арушы органдармен жұ мыспен қ амтуғ а жә рдемдесудің белсенді шараларын қ олдану, оның ішінде «Жұ мыспен қ амтудың жол картасы-2020» бағ дарламасын іске асыру есебінен жұ мыспен қ амтамасыз етуге кө мек кө рсету жө ніндегі кө птеген іс-шаралар қ абылдануда. Жұ мыссыздарды жұ мысқ а орналастыру ү шін жұ мыс берушілермен жә не бизнес-қ ауымдастық пен бірлескен жұ мыстар жү ргізілуде. Жұ мыспен қ амтамасыз етуге жә рдемдесу жө ніндегі іс-шараларды қ аржыландыру жергілікті бюджеттен де, республикалық бюджеттен де дер кезінде жә не толық кө лемде іске асырылады.

Ү стіміздегі жылдың басынан бастап жұ мыспен қ амту органдарына 13064 жұ мыссыз хабарласты. Олардың ішінде 2750 адам тұ рақ ты жұ мыс орындарына орналастырылды, 1997 адам қ оғ амдық жұ мыстарғ а жіберілді, 286 жұ мыссыз кә сіби даярлауғ а жолданды, 586 адам ә леуметтік жұ мыс орындарымен қ амтамасыз етілді, 643 оқ у орындарының тү легі жастар практикасынан ө туде.