15. Қазақ Кеңестік мемлекеттілігінің құрылуы( Қазақ АКСР-і, Қазақ КСР-і)

Қ азақ мемлекетінің қ айта қ ұ рылуы. Қ азақ АССР-І. 1920 ж. 26 тамызында РКФСР Бү кілресейлік Орталық атқ ару комитеті мен халық комиссарлары кең есі М. И. Калинин мен Ленин қ ол қ ойғ ан, РКФСР қ ұ рамында, астанасы Орынбор қ аласында болатын " Қ ырғ ыз (қ азақ ) кең естік Автономиялық социалистік республикасы ең бекшілері қ ұ қ тарының Декларациясын қ абылдайды, ол Декларация РКФСР қ ұ рамына жеке автономия болып кіретін Қ азақ АССР-і қ ұ рылуын жұ мысшылардың, ең бекші қ азақ халқ ының, шаруалар, казактар, қ ызыл ә скерлер депутаттары Кең естерінің Республикасы ретінде бекітті.

Декреттің бірінші тарауында Қ азақ АССР-і РСФСР-дің қ ұ рамды бө лігі болып жарияланатыны айтылды. Қ азақ Совет Республикасының қ ұ рамына мына облыстар мен уездер кірді:

Павлодар, Семей, Ө скемен, Зайсан жә не Қ арқ аралыуездерінен тү ратын Семей облысы.

Атбасар, Ақ мола, Кө кшетау, Петропавл уездері менОмбы уө зінің бір бө лігінен тұ ратын Ақ мола облысы.

Қ останай, Ақ тө бе, Ырғ ыз жә не Торғ ай уездерінентұ ратын Торғ ай облысы.

Орал, Ілбішін, Темір жә не Гурьев уездерінен тұ ратынОрал облысы.

Закаспий облысының Маң ғ ыстау уезі мен сол облыстың Красноводск уө зіндегі Адайлар мекендеген тө ртінші женебесінші облыстар.

Астрахань губерниясының қ ұ рамында болып келгенБө кей ордасы, Синемор облысы, бірінші жә не екіншіПриморье округтерінің қ азақ тар мекендеген аудандары.

" Известие ВЦИК" газетінің 1920жылғ ы 22 қ азанындағ ы санында жарияланғ ан 26 тамыздағ ы декреттің бірінші тарауына енгізілген қ осымша Қ азақ АССР-нің қ ұ рамына Орынбор қ аласы мен оның маң ындағ ы Покровский, Краснохолм, Илец, Шарлық, Исаев жә не Петровск аудандары қ осылатындығ ы айтылды. Міне осы территориялар жаң адан қ ұ рылғ ан Қ азАКСР-нің қ ұ рамына кірді. Сырдария жә не Жетісу облыстары Тү ркістан АКСР-нің қ ұ рамында қ ала берді. Декретте бұ л жерлер Қ азАКСР-дің қ ұ рамына оның халқ ының қ алауы бойынша ө те алады деген тармақ болды. Қ азақ автономиясының қ ұ рылуы сө зсіз аса маң ызды тарихи жә не саяси оқ иғ а болды. Қ азақ халқ ының автономия тү рінде болса да, мемлекеттілігі қ алпына келтірілді, оның территориясы белгіленді. Тіпті Сырдария, Жетісу облыстарындағ ы қ азақ тарды бірың ғ ай республикағ а біріктірудің қ ұ қ ық тық негізі қ аланды. Сондай-ақ В. И. Ленин жә не М. И. Калинин қ ол қ ойғ ан декретте Қ АКСР-дің орталық органдары Қ азақ Орталық Атқ ару комитеті (Қ азОАҚ ) пен Қ азақ Халық Комиссарлар Кең есі екендігі анық талды, 12 халық комиссариаттарын жә не Завольже ә скери округіне бағ ынышты қ азақ ә скери комитетін қ ұ ру белгіленді. Қ АКСР-нің РКФСР орталық органдарымен, Сибревком жә не Тү ркістан АКСР-мен қ арым-қ атынасы анық талды. Сибревком мен Тү ркАКСР ОАК-ның Президиумы қ ұ рамына Казревком ө кілдері ендірілді. 1920 жылы Орынборда Қ азақ стан Кең естерінің Қ ұ рылтай съезі ө тті. Съезд Қ АКСР-нің орталық мемлекеттік органдарын С. Мендешевті бекітті. Қ азақ Халық комиссарлар Кең есінің тө рағ асы болып Р. Радусь-Зенкович бекітілді. Қ азақ станның астанасы болып Орынбор қ аласы жарияланды. Қ ұ рылтай съезі «Қ АКСР-дің ең бекшілері қ ұ қ ығ ының декларациясын» қ абылдады. Бұ л конституциялық мә ні бар Қ АКСР-дің мемлекеттік қ ұ рылымын, территориясын, сайлау жү йесін т. б. жақ тарын анық тағ ан қ ұ жат болды. Декларация 1926 жылы қ абылданғ ан Қ АКСР-дің бірінші конституциясының жобасына кірді. Қ ұ рылтай съезі «Қ азақ АКСР-нде Кең ес ө кіметін ұ йымдастыру туралы» қ аулы қ абылдады. Қ азақ стандағ ы жоғ ары ө кімет билігі Кең естердің бү кіл қ азақ тық съезі болып табылды. Бұ л съезд Қ азақ Орталық Атқ ару комитетін сайлайды. Қ азОАК 75-ке дейін мү шеден жә не 25 мү шелікке кандидаттан тұ рды. Бү кілқ азақ тық съезді Қ азОАК жылына бір рет шақ ырады. Қ азОАК бү кілқ азақ тық съездер аралығ ында жоғ ары билік органы болып есептелді. Тө тенше немесе кезектен тыс бү кілқ азақ тық съездерді Қ азОАК ө з қ алауы бойынша немесе республиканың 3/1-н білдретін жергілікті кең естердің талабымен шақ ыра алды. Бү кілқ азақ тық съезд мемлекеттегі бү кіл билікке басшылық жү ргізді. Қ азОАК-ты сайлады, ү кіметтің есебін тың дады, заң дар қ абылдады. Автономды халық комиссариаттары РКФСР-дың осындай халық комиссариаттарына тә уелді болды. Халық комиссариаттары автономды жә не біріккен болып бө лінді. Біріккен халық комиссариаттарғ а РКФСР-дың халық комиссариаттарына тікелей бағ ынышты халық комиссариаттары жатты. Бұ л халық комиссариаттыры сондай-ақ Қ азОАК пен Қ азхалкомкең есіне де бағ ынды. Бірақ РКФСР басшылығ ымен келісіп отырды. Біріккен халық комиссариаттарына БОАК пен Халкомкең естің 1920 жылғ ы 26 тамыздағ ы декреті бойынша мыналар жатты: азық -тү лік, қ аржы, жұ мысшы шаруа инспекциясы, қ атынас жолдары, сонымен қ атар халық шаруашылығ ы кең есі, почта жә не телеграф басқ армасы, қ азақ статбюросы, тө тенше комиссия. Олардың басшыларын Қ азОАК пен Қ азхалкомкең ес ө здері тағ айындап, орнына алды. Жоғ арыдай айтылғ ан деректер бойынша автономды халық комиссариаттарына: ішкі істер (почта жә не телеграф басқ армасынсыз), ә ділет, халық ағ арту, денсаулық сақ тау, ә леуметтік қ орғ ау, жер шаруашылығ ы жатты. Қ азАКСР-і қ ұ рылғ ан кезде барлығ ы 13 халық комиссариаты болды..

Бірақ олардың саны мен бағ ыныштылығ ы кең інен ө згерістерге ұ шырап тұ рды. 1924 жылы Орта Азия мен Қ азақ станда ү лкен тарихи-саяси маң ызы бар оқ иғ а болды. Тү ркістан АКСР-і Бұ қ ар жә не Хорезм кең естік республикалары тарады. Олардың орнына одақ тас республика мә ртебесінде ө збек КСР-і мен Тү ркімен КСР қ ұ рылды. Тә жік АКСР-і ө збек КСР-нің қ ұ рамына кіріп, 1929 жылдан одақ тас республика болды. Қ ырғ ызтан алдында РКФСР қ ұ рамындағ ы автономиялы облыс болып, 1926 жылдың баснынан авономиялы республика мә ртебесін алды. Осының алдында 1922 жылы 30 желтоқ санда Кең ес Социалистік Республикалар Одағ ы (КСРО) қ ұ рылғ ан еді. Тү ркістан республика қ ұ рамындағ ы Сырдария жә не Жетісу облыстарының қ азақ жерлері Қ азАКСР-нің қ ұ рамына ө тті. Бұ л орталық тың кү штеп жү ргізген шаралары Орта Азия мен Қ азақ тандағ ы ә кімшілік-территориялық межелеу деп аталды. Орынбор қ аласы мен губерниясының бір бө лігі Ресейдің қ арамағ ына ө тті. Жаң а астана Қ ызылорда қ аласына кө шірілді. Қ арақ алпақ автономиялы облысы қ ұ рылып, Қ азақ стан қ ұ рамында Мә скеудің бір жақ ты шешімімен 1932 жылы ө збек КСР-нің қ ұ рамына кө шті. Осылай Қ азақ жерлері біртұ тас Қ азақ АКСР-і қ ұ рамына топтасты. Бұ л аса ірі тарихи-саяси мә ні бар оқ иғ а болды. Ежелгі Қ азақ жерлері бір мемлекеттіліктің аумағ ына қ айтарылып, шекаралары белгіленді. Осы кезең де Қ азақ станның жер кө лемі 2. 927. 614 кв. км, халқ ы шамамен 6, 5 млн. адам болды, олардың 55, 5 %-і қ азақ тар, 25, 3 %-і орыстар, 9 %-і украиндар, 3, 7%-і ө збектер, қ алғ андар басқ а халық тар болды. 924 жылы ө збек, Тү ркімен республикалары, 1929 жылы Тә жік республикасы одақ тас республика мә ртебесін алғ анымен, Қ азақ стан 1936 жылғ а дейін автономиялы республика болып қ ала берді. Орталық осылай шешті. Бірақ Қ азақ станның одақ тас республика болатындай қ ажеттіліктің бә рі бар еді. Осы жағ дайды пайдаланып, 1924 жылы Киробкомның (қ азақ обкомның ) басшылары В. Нанейшвили, С. Қ ожанов, Қ азОАК-тың уақ ытша тө рағ асы Ә. Жанкельдиндер Мә скеудегі орталық тың алдына Қ азақ станды одақ тас республика етіп қ айта қ ұ руды негіздеп ұ сыныс қ ойды. Бірақ бұ л ұ сыныс қ олдау таппады. Осыдан кейін 1926 жылы Мә скеуде Т. Рысқ ұ лов ө ткізген ұ лт ө кілдерінің Жеке кең есі атынан сол кездегі БОАК-тың ұ лттар бө лімінің мең герушісі С. Асфендияров дайындағ ан Қ азақ станды автономиялы республикадан одақ тас республикағ а айналдыру туралы ұ сынысы да қ аралмай қ алды. Қ азаө станның одақ тас республика болуына ә лі де 12 жыл қ ажет болды.

16. 1924 жылғ ы ұ лттық -территориялық межелеу.

Орта Азия Республикалары аумағ ын межелеу – Ресей отаршылары жойғ ан ұ лттық мемлекеттілікті жаң ғ ырту барысында Орта Азия республикаларының жерлерін белгілеу ү шін 1917 – 25 жылдары атқ арылғ ан іс-шаралардың нә тижесі. Ақ пан революциясынан кейін, бұ рынғ ы патша ө кіметіне бағ ынышты болғ ан Орта Азия елдерінің аумақ тық тұ тастығ ын қ алпына келтіру мә селесі алдың ғ ы орынғ а шық ты.

1921 жылы11 сә уірде Орта Азияда ұ лттық -аумақ тық межелеу мә селесі кө терілді. Мұ ндағ ы халық тардың тарихи байланыстарының терең дігі мен ұ лттардың бір-бірімен аралас жә не тығ ыз орналасуы ұ лттық республикалардың шекараларын анық тауда кө птеген қ иындық тар туғ ызды. Қ азақ АКСР-інің басшылығ ы РК(б)П ОК-нен Жетісу мен Сырдария облысының қ азақ аудандарын республика қ ұ рамына қ осуды сұ рап, ө тініш білдірді. 1924 жылы 9 сә уірде РК(б)П ОК-нің саяси бюросы жергілікті ұ йымдардың ұ сыныстарын қ арап, Орта Азияны ұ лттық республикаларғ а бө луге ә зірлеу комиссиясын қ ұ рды. 1924 жылы 27 – 28 қ ыркү йекте РК(б)П Қ азақ облысы комитетінің (Қ азобком) II пленумы болды. Қ азақ АКСР ОАК тө рағ асы С. Мең дешев пен РК(б)П ОК Орта Азиялық Бюросының (Средазбюро) мү шесі С. Қ ожановтың “Орта Азиядағ ы ұ лттық межелеу туралы” баяндамалары тың далып, талқ ыланды. 1924 жылы 27 қ азанда қ абылданғ ан КСРО Конституциясына сә йкес КСРО ОАК-нің екінші сессиясында Тү ркістан АКСР-інің қ ұ рамындағ ы қ азақ тар мекендеген жерлердің Қ азақ АКСР-іне қ осылғ андығ ы туралы қ аулысы бекітілді. Межелеу нә тижесінде Орта Азия аумағ ының 45, 7%-ы, яғ ни 797, 9 мың км² жері Қ азақ АКСР-іне қ осылды (оның ішінде 112 мың км² Қ арақ алпақ автономиялық округі бар, ол 1930 жылы шілдеде РКСФР-ге берілгенге дейін Қ азақ станның қ ұ рамында болды).

Ал қ азақ -ө збек шекарасы екі ел комиссия мү шелерінің кө птеген талас-тартысынан кейін анық талып, ол Ташкент жә не Мырзашө л уъезді арқ ылы белгіленді. 1924 жылы 11 қ азанда РК(б)П ОК Саяси бюросының кең ейтілген мә жілісінде межелеу мә селелері қ аралып, Ташкентті Ө збекстанғ а беру туралы ұ йғ арым жасады. Қ азақ станғ а Қ азалы, Ақ мешіт, Тү ркістан, Шымкент пен Ә улиеата уъездінің басым бө лігі, Самарқ анд облысының Жизақ уъездінің алты кө шпелі болысы, Жетісу облысының Алматы, Жаркент, Лепсі, Қ апал уъезді, Пішпек уъездінің Георгиевка, Шу, Қ ара-қ ұ ныс болыстары қ осылды. Орта Азия Республикалары аумағ ын межелеу қ орытындысы 15 қ азанда Бү кілресейлік ОАК, 27 қ азанда Бү кілодақ тық ОАК сессияларында заң жү зінде бекітілді. Қ азақ тардың санының аздығ ын желеу етіп, 104 мың км²жер (оның ішінде Орынбор қ аласында бар) Ресей қ арамағ ына алынды. Орынбордың Ресейге ө туіне байланысты Қ азақ стан астанасы Ақ мешіт қ аласына кө шірілді. Онда 1925 жылы сә уірде Қ азақ Республикасы Кең естерінің 5 съезі ө тті. Онда РК(б)П Қ азақ ө лкелік партия комитетінің 2-хатшысы С. Қ ожановтың ұ сынысымен орысша жазылуында “Киргиз” деп бұ рмаланып келген қ азақ халқ ының тарихи атын ө зіне қ айтару жә не республиканың астанасын Қ ызылорда деп атау жө нінде шешім шығ арылды. Сө йтіп, қ азақ халқ ының тарихи шекарасы мен атауы қ алпына келтірілді. 1991 жылы Қ азақ стан Республикасы тә уелсіздік алғ аннан кейін елдің тұ тастығ ын сақ тау мә селесі алдың ғ ы орынғ а шығ ып, кө рші мемлекеттермен арадағ ы шекаралар заң дастырылды

17. Қ азақ стандағ ы жаң а экономикалық саясат. (ЖЭС) ЖЭС-тің мазмұ ны жә не оны жү ргізу ерекшелеіктері. Жер-су реформасы.

Жаң а экономикалық саясат — 20 ғ асырдың 20-жылдарындағ ы КСРО-да Азамат соғ ысы салдарынан қ ирағ ан ел экономикасына жеке меншік иелерін тартып, адамдардың ө з ең бегіне мү дделілігін орнық тыруғ а бағ ытталғ ан ә рекет. 1921 жылы кө ктемде РКП (б) 10-съезінде “ә скери коммунизм” саясатынан Жаң а экономикалық саясатқ а кө шу туралы шешім қ абылданды. Жаң а экономикалық саясат шең берінде қ ирағ ан халық шаруашылығ ын қ алпына келтіріп, социализмге ө ту кө зделді. Оның мә нісі азық -тү лік салғ ыртын азық -тү лік салығ ымен алмастырып, жеке меншіктің тү рлі формаларын пайдалануғ а жол ашу болды. Жаң а экономикалық саясаттың енгізілуіне байланысты сырттан шет ел капиталы (концессиялар) тартылып, ақ ша реформасы (1922 — 1924) жү ргізілді. И. В. Сталин мен оның маң ындағ ылардың ауыл шаруашылығ ын кү штеп ұ жымдастыру, басқ ару кадрларына қ арсы жаппай жазалау ә рекеттерін қ олдануы салдарынан 20 ғ асырдың 30-жылдарының басында жаң а экономикалық саясат іс жү зінде тоқ татылды. [1] Ө неркә сіптегі ө згерістер: Экономиканы дамыту ү шін ең алдымен ірі ө неркә сіпті қ алпына келтіру жә не қ айта қ ұ ру қ ажет болды. 1. Кә сіпорындар сала бойынша ірі тресттерге біріктірілді. Бірінші дә режелі кә сіпорындар «Одақ тық маң ызы бар» тресттерге біріктірілді. Екінші дә режелі кә сіпорындар Ө лкелік трестерге біріктірілді. 2. Ұ сақ кә сіпорындар жеке адамғ а, шетелдіктерге, кооперативтерге жалғ а берілді. 3. Ө неркә сіп, темір жол, кө лік тасымалы шаруашылық есепке кө шті. Ө неркә сіптегі ө згерістердің нә тижесінде Риддер қ орғ асын зауыты 1923 жылы одақ тағ ы ө ндірілетін қ орғ асынның 40% -ын ө ндіре бастады, Доссор, Мақ ат мұ най кә сіпорындары іске қ осылды, Шымкент сантонин зауыты ашылды, 1927 жылы Қ арсақ бай комбинаты мыс ө ндіре бастады. Ө неркә сіптегі ө згерістердің оң нә тижесімен қ атар кемшіліктері де болды. Мысалы: Қ азақ стан шикізаттық бағ ытта ғ ана дамыды. Тресттердің пайдасы Ресейге кетті. Ауыл шаруашылығ ындағ ы ө згерістер: 1. Ә скери коммунизм саясаты кезінде енгізілген салғ ырт жойылып, оның орнына салық енгізілді (1921 жылы наурызда) 2. Тү тін салығ ы мен кү ш-кө лік салығ ының орнына бірың ғ ай заттай салық енгізілді. Салық тың мө лшері салғ ыртқ а қ арағ анда 2, 5 есе аз болды. 3. 1924 жылы 1 қ аң тардан бастап салық тек ақ шалай тө ленетін болды. 4. Салық ү демелі болғ андық тан, оның бар ауыртпалығ ы байларғ а жә не кулактарғ а тү сті. 5. Мал ө сіретін қ ожалық тар салық тан босатылды. жалдамалы ең бекті пайдалануғ а рұ қ сат берілді. 6. Салық тан тү скен қ аражат халық ағ арту ісіне жұ мсалды. 7. Жерді арендағ а беруге рұ қ сат берілді. 8. Несие берілетін болды. 9. «Қ осшы Одағ ы» қ ұ рылды. 10. 1924-1925 жылдары елге тракторлар ә келіне бастады. Осы ө згерістердің нә тижесінде егіс кө лемі ұ лғ айды, мал саны ө сті жә не кедейлер азайып, орташалар саны кө бейді. Байлар, кулактар шектетілді, сайлау, сайлану қ ұ қ ығ ынан айырды. Сауда: сауда еркіндігі еркіндігі қ алыптасты. Оғ ан дә лел: 1. 1921 жыл 24 мамырда «Айырбас туралы» декрет қ абылданды. 2. Декрет бойынша айырбас жасауғ а рұ қ сат етілді. 3. Жә рмең келер ашыла бастады. Мысалы, Ақ мола губерниясында «Атбасар» жә рмең кесі, Ақ тө бе губерниясында «Ойыл», «Темір» сияқ ты жә рмең келер, Бө кей губерниясында «Орда» жә рмең кесі ашылды. Қ азақ жерінде барлығ ы жеті ө лкелік, он ү ш губерниялық жә не жетпіс бес жергілікті жә рмең ке ашылғ ан болатын. 4. Жеке саудағ а рұ қ сат берілді. Жаң а экономикалық саясаттың жалпы қ орытындысы: 1. Жаң а экономикалық саясат кезінде нарық енгізілді. 2. Ауыл шаруашылығ ы дамымай қ алды. 3. Бұ л саясат аяғ ына дейін жеткізілмеді. 4. Ө неркә сіп артта қ алды, дамымады. 5. Жаң а экономикалық саясат бұ рмаланды. 6. Саяси ө мірде демократия бұ рмаланды. 7. Еркіндік мү лде болмады. 8. 1921-1922 жылдардағ ы ашаршылық 1921 жылы жазда қ уаншылық болып, малдың 80%-ы қ ырылып қ алды. Елде аштық басталды. Ашығ ушылар саны барша қ азақ халқ ының 1/3 бө лігін қ амтыды. Жер мә селесіндегі патша ө кіметінің отаршылдық саясатының ауыр зардаптарын жою шаралары іске асырылды.

• 1921 жылғ ы сә уір – патша ө кіметі кезінде Сібір жә не Орал казак ә скерлеріне берілген жерлерді қ азақ тарғ а қ айтару туралы декрет шығ арылды. Нә тижесінде:

- Ертіс ө ң іріндегі 177 мың десятина жер қ айтарылды.

- Оралдың сол жағ алауынан 208 мың десятина жер қ азақ тарғ а берілді.

• 1921 жыл –Жетісуда жер реформасы жү ргізілді.

- Қ азақ, қ ырғ ыз, ұ йғ ыр ең бекшілеріне 460 мың десятина жер қ айтарылды.

- 1 млн. десятинадан астам жер қ оры қ ұ рылды.

1921-1922 ж. ж аграрлық қ айта қ ұ рулар нә тижесінде 300 мың адам Қ ытайдан Қ азақ станғ а оралды. Реформаны жү зеге асырудағ ы қ ателіктер мен асыра сілтеулерге жол берілді. Кей жағ дайда қ оныс аударушылар кедейлер жерден айырылды. Қ оныс аударушылар негізінен отаршыл-кулактар қ атарына жатқ ызылып, қ азақ тар мен қ оныстанушылар арасында ұ лт араздығ ы туындады.

• 1921 жыл – «Қ осшы одағ ы» қ ұ рылды (1930ж- «Кедей одағ ы»

атанды).

Жетекшілері: А. Асылбеков, Ә. Жангельдин, С. Мең дешев, С. Сейфулин, А. Розыбақ иев т. б. 1921 жылғ ы наурызда «Қ осшы одағ ы ны» 17 мың нан астам мү шесі болды.

Міндеттері:

- Ең бек артельдерін қ ұ ру.

- Кедейлерге жер беру.

- Ең бекшілердің саяси сана-сезімі мен мә дени дең гейін кө теру.

1921-1922 жылғ ы дү ргізілген жер реформасының маң ызы:

• Ең бекшілерді социалистік қ ұ рылысқ а тартуда ү лкен рол

атқ арады.

• Отаршылдық аграрлық саясатқ а соқ қ ы берді.

• Қ азақ аулындағ ы патриархаттық феодалдық негізді ә лсіретті.

• Ұ лттық келісімінің орнығ уына жағ дай жасады.