13. Қазақ жеріндегі әскери қимылдар. «Алаш» партиясы өкілдерінің азамат соғысы жылдарындағы қызметі.

Қ азақ стан азамат соғ ысы жылдарында — жұ мысшы-шаруа Кең естерінің орталық тағ ы жә не жергілікті жерлердегі билікті басып алуы алғ ашқ ы кү ннен-ақ қ ұ латылғ ан таптардың қ арулы қ арсылығ ын туғ ызды. Азамат соғ ысы билік ү шін кү рестің жалғ асы болып шық ты, сондық тан 1917 жылғ ы Қ азан қ арулы кө терілісі мен Азамат соғ ысының арасында айқ ын шек болмады. Ел 1917 жылғ ы 25 казаннан бастап Азамат соғ ысы жағ дайында ө мір сү рді немесе бұ л дата елді таптық белгісі бойынша бір-біріне жау екі лагерьге бө ліп тастады, арадағ ы кү рес бітіспес қ анды қ ырғ ынғ а ұ ласты.

Қ азақ станда Азамат соғ ысы ошақ тарының бірі Орынбор губерниясы мен Торғ ай облысының ә кімшілік орталығ ы Орынборда — қ азақ атаманы Дутовтың 1917 жылы қ арашаның аяғ ында Кең ес ө кіметін қ ұ латып, Кең естердің II Бү кілресейлік съезінің делегаты С. Цвиллинг бастағ ан революциялық комитетті тұ тқ ындауымен пайда болды. Жоғ арыда айтылғ андай, 1917 жылы 5—13 желтоқ санда Орынборда «Алаш» партиясының II Бү кілқ азақ съезі болып ө тті. Съезде Уақ ытша халық тық кең ес — «Алашорда» (Алаш автономиясы ү кіметі) қ ұ рылды. Азамат соғ ысы басталысымен Алашорда бастағ ан жә не Кең естер мен большевиктерді қ олдағ ан екі жақ бір-біріне қ арсы тұ рды. Алаш басшылығ ы ү ш ай бойы мемлекет қ алпы, жергілікті бостандық, негізгі қ ұ қ ық, ел қ орғ ау, сот, жер мә селелері бойынша бұ йрық тар шығ арып, ө з билігін орнық тыруғ а тырысты. [11]. Сібір ү кіметі тарапынан Алашорда билігіне қ олдау кө рсетілмеді. Сібір кадеттерінің орталық органында басылғ ан мақ ала Сібір ү кіметінің ұ станғ ан бағ ытын ашып берді. Ол «Қ ырғ ыз (қ азақ ) автономиясы туралы мә селеге» («К вопросу о киргизской автономии») деп аталды. Онда былай делінді: «Қ ырғ ыз ө кілдері талап етіп отырғ ан нысандағ ы автономия Ресейден толық бө лінді, оның аумағ ында дербес қ ырғ ыз мемлекетін қ ұ руды кө здейді.

Біз бұ ратана халық тың мә дени-ұ лттық қ ажеттерін қ анағ аттандыру туралы талаптарын кең інен қ олдауғ а ә зірміз, бірақ дербестікке ұ мтылу мемлекетгін ө зін-ө зі қ ұ ртуына алып келеді. [12].

Бұ л мақ аланың жариялануына Алашорда басшылығ ының 1918 жылы 23 шілдеде Сібір ү кіметінің премьер-министріне жолдағ ан хаты себепші болды. Онда Алашорданың басшылығ ы басқ ару органдарын қ ұ ру мен Алашорда ү кіметінің заң дылығ ын дә лелдеуге тырысты. «Дә л қ азіргі сә тте Ресей бірың ғ ай біртұ тас мемлекет ретінде ө мір сү ріп отырғ ан жоқ. Сол себепті автономиялық облыстар мен халық тар большевиктер билігінен қ ұ тылып, ө зін-ө зі басқ ару жолына тү суге тиіс...

Сібір мен Алаш арасындағ ы мү дде жақ ындығ ы екі автономияның тығ ыз одақ қ ұ руын қ ажет етеді. Ө зара тү сіністік олардың кү шін біріктіреді. Біз Сібір автономиялық ү кіметінің талқ ылауына ө зара келісімнің мынадай пункттерін ұ сынамыз.