12 Қазақстан азаматтық қарсы тұру жылдарында. Әскери коммунизм саясаты

«Ә скери коммунизм» саясаты ө ндіріс пен бө луді орталық тандырудың мемлекеттік қ олына елдің қ орғ аныс мү дделеріне сай азық тү лік пен шикізат, ө неркә сіп ө німдерін т. б. ресурстарды шоғ ырландыру мен тиімді пайдалануды кө здеді. Ірі кә сіпорындар да национализацияланды, астық монополиясы мен азық тү лік салғ ырты жалпығ а бірдей ең бек міндеткерлігі енгізілуі тиіс болды. Ә скери коммунизим саясатының негізгі мә ні азық тү лікті жоспарлы тү рде бө лу болып табылады. Кең ес ө кіметі Лениннің айтуы бойынша шаруалардың ө ндірген ө німнің ө здерінің кү нкө рістеріне жететін шағ ын бө лігінен басқ асының бә рін армия мен ө неркә сіптің мұ қ тажы ү шін мә жбү рлеу жолымен алуғ а тиіс болды. Азық тү лік салғ ырты шаруалардан артық ө німді тартып алу ү шін қ арулы азық тү лік отрядтары мен мен армияғ а артық ша қ ұ қ ық берді.

«Ә скери коммунизм» саясаты РКФСР-дағ ы нысанда, дә л сондай ауқ ымда жү ргізілмегенмен, оның жекелеген элементтері Қ азақ станда да іске асырылды. Қ азақ станның революция орталығ ынан алыс жатқ андығ ы, ө лкенің едә уір аумағ ында жү ріп жатқ ан ә скери қ имылдардан шаруашылық тың қ ұ лдырауы, жекелеген уездер мен облыстардағ ы шаруашылық -экономикалық дамудың ө зіне тә н ерекшелігі жә не басқ а факторлар ө лкеде азық -тү лік салғ ыртын енгізуге мү мкіндік бермеді. Бұ л саясатты толық тай жү зеге асыру негізгі астық ты ө ң ірлерді «ақ тардан» азат еткеннен кейін, яғ ни 1920 жылдың басында ғ ана мү мкін болды. [2].

Бұ л екі арада Азамат соғ ысы елде кең інен қ анат жая тү сті. Қ азақ станмен шектесетін аумақ тарда бірқ атар аймақ тық кең еске қ арсы ү кіметтер пайда болды.

Антанта елдері қ олдағ ан чехословак корпусының кө мегімен Самарада ә сер-ақ гвардияшылар ү кіметі - Қ ұ рылтай жиналысы комитеті (Комуч), Омбыда адмирал Колчак баскарғ ан Уақ ытша Сібір ү кіметі қ ұ рылды. 1918 жылы 18 қ аң тарда Орынбордан куылғ ан атаман Дутов Кенестерге қ арсы қ айта шабуылғ а шық ты, 1918 жылы 3 шілдеде Орынборды басып алып, Кең естік Тү ркістанды Орталық Ресейден бө ліп тастады.

Қ азақ станның кө птетен ө ң ірлерінде Азамат соғ ысының етек жайып, Кең ес ө кіметін қ ұ лату жағ дайларында Алашорда (Алаш автономиясының ү кіметі) Кең естерге қ арсы бірігіп кү ресу ү шін Орынборда атаман Дутовпен одақ қ ұ рды. Омбыдағ ы Уақ ытша Сібір ү кіметімен жә не Самарадағ ы Қ ұ рылтай жиналысы комитетімен (Комуч) тығ ыз байланыс орнатты, Кең естерге қ арсы бірлесе кү рес жү ргізу мақ сатымен Орал, Сібір жә не Жетісу қ азақ тарымен байланысын нығ айта тү сті.

Азамат соғ ысының барысы саяси шешімдерді қ арулы кү штердің қ имылымен бекітіп отырмаса, олар сө з жү зінде қ ала беретіндігін кө рсетті. II Бү кілқ азақ съезінің шешіміне сә йкес Алаш басшылығ ы жалпы саяси мә селелер — Қ ұ рылтай жиналысы мен ұ лттық автономия мә селесін жү зеге асырумен қ атар, аймақ тық ү кіметтермен байланыс орнату ү шін тездетіп ұ лттық қ арулы кү штерді қ ұ руы тиіс болды.

1918 жылы маусымда Алашорда ү кіметі жергілікті жерлерде нақ ты билікке қ ол жеткізу ү шін біркатар декреттер қ абылдады, соғ ан сә йкес Алаш автономиясының аумағ ында Кең ес ө кіметі шығ арғ ан барлық қ ұ жаттар мен заң актілері жарамсыз деп танылды. [3]. Алашорданың жанынан «большевиктермен кү ресу ү шін жігіттерді ә скерге шақ ыру» міндетін орындайтын «ә скери министрліктің қ ызметін» атқ аратын ү ш адамнан тұ ратын ә скери кең ес қ ұ рылды. [4].

1918 жылғ ы 24 маусымдағ ы заң актісімен «Алаш аумағ ында 1917 жылы 17 маусымда Уақ ытша ү кіметтің қ аулысымен енгізіліп, оны Кең ес ө кіметі жойып жіберген земстволық мекемелер қ айта қ алпына келтірілді». [5]. Сонымен бірге Алаш автономиясы барлық ә діс-амалдармен жаң а қ ұ рылғ ан Ресей ү кіметтерінен II Бү кілқ азақ съезі шешімінің негізінде қ азақ автономиясын мойындауларына бар кү шін салды. Ә р тү рлі ү кіметтермен (Қ ұ рылтай жиналысының комитеті, Сібір облыстық думасы, Уақ ытша Сібір ү кіметі жә не т. б. ), Ресейдің бірқ атар саяси партияларының кө семдерімен келіссө здер жү ргізе отырып, Ә. Бө кейханов бастағ ан Алашорда басшылары қ андай жағ дай болса да қ азақ халқ ына ұ лттық мемлекеттілік қ ұ ру мү мкіндігін кү н тә ртібіне қ ойды.

Қ азақ Ұ лттық автономиясын қ ұ ру туралы II Бү кілқ азақ съезінің шешімін жү зеге асыруғ а кіріскен Ә. Н. Бө кейханов бірден кезек кү ттірмейтін бірқ атар маң ызды мә селелерді қ арастырды. Қ азақ станның батысында, солтү стігінде, шығ ысында саяси жағ дай ә р тү рлі еді. Алаш қ айраткерлерінің басқ а саяси кү штерге қ атынасы да тү рліше қ алыптасты. Бө кейханов пен онын айналасындағ ылар бұ л жағ дайларды толық тай есепке алды. Семейде Кең ес ө кіметі қ ұ ласымен осында келген Ә. Н. Бө кейханов жаң а жағ дайда қ имыл жасау тактикасы туралы нұ сқ ау берді. Облыстар мен уездердегі ө з ә ріптестеріне тапсырыс берген нұ сқ ауларының мә тіні Алаш кө семінің мә селеге ә р қ ырынан келгендігін кө рсетеді. Мә селен, Орынбордағ ы Торғ ай облыстық Алаш комитетінің басшысы Сейітқ азым Қ адырбаевқ а жіберілген жеделхатта былай делінеді: «24 маусымда Алашорда ө з жұ мысына кірісті. II Бү кілқ азақ съезінің шешімдерін жү зеге асыратын болады. Башқ ұ рт жә не Сібір автономияларына туысқ ан автономиялар ретінде қ араймыз. Большевиктерді тарату ісінде олармен одақ таспыз. Басқ а облыстарда да тізе қ оса отырып жұ мыс істейміз. Торғ айда Алашорданың облыстық бө лімін, уездерде уездік бө лімдерін ашуғ а кірісің іздер. Олардың мү шелері земстволық мекемелерден қ ұ ралсын. Уездік бө лімдер 3—5 адамнан тұ рады, олардың біреуі қ азақ милициясына қ атысты істерді жү ргізеді. Екіншісі ақ ша қ аражатын жинаумен айналысады. Земство белгілі бір уақ ытка дейін сақ талады. Земство ісіне Алашорда араласпайды.