10. 1917 жҚазан революциясы

Қ азан тө ң керісі — 1917 ж. 25 қ азанда (қ арашаның 7) Петроградта болғ ан ірі ә леуметтік-саяси, тарихи оқ иғ а. Кө теріліс В. И. Ленин басқ арғ ан большевиктер партиясының жетекшілігімен жү зеге асырылды. Оғ ан Петроград жұ мысшылары, қ ала гарнизонының солдаттары мен Балтық флоты матростарының ө кілдері қ атынасты. Кө теріліс жең іске жеткен кү ні кешкісін Петроградта ашылғ ан Кең естердің Бү кілресейлік ІІ съезі Уақ ытша ү кіметтің қ ұ латылғ андығ ын жә не бү кіл елдегі ө кімет билігі Кең естердің қ олына кө шкендігін жариялап, В. И. Ленин дайындағ ан Бітім жә не Жер туралы декреттерді қ абылдады. Алғ ашқ ысында 1914 ж. басталғ ан І-дү ниежү зілік соғ ысқ а қ атысушы елдердің ү кіметтері мен халық тарына аннекциясыз жә не контрибутциясыз демократиялық бітім жасау ұ сынылса, Жер туралы декретте жерге жеке меншік жойылып, ол жалпы халық тық мемлекеттік меншік болып жарияланды. Съезде В. И. Ленин басқ арғ ан жә не жұ мысшы-шаруа ү кіметі аталғ ан Ресей ХКК қ ұ рылды. Сонымен қ атар Кең естердің Бү кілресейлік ОАК-нің (БОАК) жаң а, большевиктендірілген қ ұ рамы сайланды. Съезд В. И. Лениннің жұ мысшыларғ а, солдаттар мен шаруаларғ а арналғ ан ү ндеуін қ абылдап, ол арқ ылы халық ты барлық жерде жаппай Кең ес ө кіметін орнатуғ а шақ ырды. Кең ес ү кіметі кө п ұ лтты Ресей ең бекшілерін ө з жағ ына тартуда айтарлық тай насихатшылдық рө л атқ арғ ан екі саяси қ ұ жат жариялады. Біріншісі 2 (15) қ арашада жарияланғ ан Ресей халық тары қ ұ қ ық тарының декларациясы, екіншісі 20 қ арашадағ ы (3 желтоқ сан) Ресей мен Шығ ыстың барлық мұ сылман ең бекшілеріне деген ү ндеу болды. Бұ л қ ұ жаттарда Ресейді мекендеген халық тардың тең дігі, олардың ө здерінің мемлекеттік қ ұ рылысын ө здері шешуге қ ұ қ ылы екендігі айтылып, ұ лттық жә не этностық топтардың еркін дамуына, бұ рынғ ы езілген ұ лттардың ө здерін-ө здері билейтіндігіне кепілдік беріледі делінді. Мұ ның ү стіне Кең ес ө кіметі мен большевиктер партиясы Зауыттар мен фабрикаларғ а жұ мысшыларғ а!, Жер шаруаларғ а!, Тең дік бұ рынғ ы езілген ұ лттарғ а! деген ұ рандарды ү збей қ айталаумен болды. Осы уә делер мен ұ рандарғ а ә уел баста бұ қ араның айтарлық тай бө лігі, ең алдымен, қ оғ амның жаппай кедейленген мү шелері сенді, сондық тан олардың ө кілдері Кең ес ө кіметін орнату ү шін кү реске қ атысты. Петроградтан кейін 1917 ж. қ арашаның басында Кең ес ө кіметі Мә скеуде, елдің ө неркә сіпті орталығ ы аудандарында жең іске жетті, кө п кешікпей бұ л жағ дай мемлекеттің ұ лт аймақ тарын, оның ішінде Қ азақ станды да қ амтыды. Қ азақ станда Кең ес ө кіметінің орнауы ұ зақ қ а созылды. Бұ л кезде Кең ес ө кіметі негізінен алғ анда қ алалар мен ө лкенің басқ а да ірі елді мекендерінде орнады. Ал ауылдар мен селолардың басым кө пшілігінде Кең ес ө кіметінің орнауы азамат соғ ысы басталғ анғ а дейін, тіпті одан кейінгі жылдарғ а дейін жалғ асты. Бұ л ө лкенің ә леуметтік-экономикалық артта қ алуынан, жергілікті жұ мысшы табы мен большевиктік ұ йымдардың сан жағ ынан аз ә рі ә лсіз болуынан, ұ лтаралық қ атынастардың кү рделілігінен шиеленісіне тү сті. Мұ ның ү стіне ұ лттық -демократия Алаш қ озғ алысының жетекшілері Қ азан тө ң керісі мен Кең ес ө кіметінің идеяларын қ абылдамады. Ал Қ азақ станда орналасқ ан Орал, Жетісу, Батыс Сібір жә не Орынбор казак ә скерлерінің ә скери ү кіметтері Кең ес ө кіметінің орнауына қ арулы қ арсылық кө рсетті. Кең ес ө кіметінің Қ азақ станда жең іске жетуіне негізінен славян текті халық тардың (ең алдымен, орыстар мен украиндардың ) ө кілдерін біріктірген жергілікті гарнизонның солдаттары мен жұ мысшы-солдат жә не шарауалар кең естеріне топтасқ ан қ оғ амның кедейленген мү шелерінің ө кілдері барынша ат салысты. Қ азақ станда Кең ес ө кіметін орнату ісіне Ә. Жангелдин, С. Сейфуллин, К. Сү тішев, А. Асылбеков, Ә. Майкө тов, И. Дубынин, К. Шугаев, Я. Ушанов, А. Иманов, С. Цвиллинг, Т. Рысқ ұ лов, Т. Бокин, П. Виноградов, Л. Емелев, Т. Ө тепов, А. Розыбакиев, т. б. неғ ұ рлым белсене қ атысты.

11. Алаш автономиясының қ ұ рылуы. Алашорда ү кіметінің (Халық тық Кең ес қ ыметі)

1917 жылдың 5-13 желтоқ сан аралығ ында Орынборда екінші жалпы қ азақ сиезі ө тті. Сиезде Алашорда ү кіметі қ ұ рылды. Оның тө рағ асы болып Ә. Бө кейхан сайланды. Осы сиезде Алаш автономиясы жарияланды. Ә. Бө кейхан бастағ ан топ Қ азақ станды мекендейтін орыстардың еркін білмейінше автономия жариялауды кейінге қ алдыра тұ руды қ ажет деп тапты. Ал Х. Досмұ хамедұ лы бастағ ан топ автономияны дереу жариялау керек деп санады. Соң ында екі жақ ортақ келісімге келді. Нә тижесінде Тү ркістан қ азағ ын қ осып алып, автономия жариялауғ а 1 ай мерзім берілді. Бір ай ішінде қ осылу ісі жү рмесе де автономия жарияланатын болып шешілді. Осы ү шін 1918 жылы 5 қ аң тарда шақ ырылғ ан Сырдария съезіне «бірігу мә селесін қ озғ ау ү шін» Б. Қ ұ лманов, М. Дулатов, Т. Қ ұ нанбайұ лы арнайы жіберілді. Бү л жиында табиғ и талас-тартыстан кейін Тү ркістанның оқ ығ андары қ осылуғ а ық ылас танытса керек. Ә йтсе де кө зделген бір айда қ осылу жайы сол кү йінде ө згеріссіз қ алды. Тү ркістан автономиясы да амалсыз жұ мысын тоқ татты. Қ азақ қ айраткерлері автономия жариялау ү шін қ айта жиналғ ан жоқ. II съездің қ аулысы кү шінде қ алып, енді ресми қ ағ аздарда «Алаш автономиясы» деп жазылатын болды.

Алаш облыстарын қ азіргі бү ліншіліктен қ орғ ау мақ сатымен Уақ ытша Ұ лттық Кең ес қ ұ рылсын. Мұ ның аты “Алашорда” болсын. Алашорданың ағ засы 25 болып, 10 орын қ азақ -қ ырғ ыз арасындағ ы басқ а халық тарғ а қ алдырылады. Алашорданың уақ ытша тұ ратын орны — Семей қ аласы. Алашорда бү гіннен бастап қ ырғ ыз-қ азақ халқ ының билігін ө з қ олына алады (“Сарыарқ а” газеті. Семей. 1918, 25 қ араша). Съезд Алаш автономиясының Алашорда аталғ ан (Алаштың ордасы немесе ү кіметі) Ұ лт кең есінің қ ұ рамын сайлады. Алаш автономиясының ү кіметі — Алашорданың тө рағ асы болып Ә лихан Бө кейханов сайланды. 2-жалпық азақ съезі милиция жасақ тарын қ ұ ру мә селесін жан-жақ ты талдап, оның Алаш автономиясына кіретін ә рбір облыс пен уездегі санын анық тап, оларды соғ ыс ө неріне ү йрету мен қ ажетті қ ару жә не киім-кешекпен қ амтамасыз ету жолдарын айқ ындады. Милицияғ а қ ажетті қ ару-жарақ пен оқ -дә рі Алашорданың ұ лттық қ орының есебінен алынатын болды. Милицияны қ ұ ру мақ сатын съезд былай деп анық тады: “... осы кү нде мемл. ішінде бассыздық, талан-тараж, қ ырылыс-талас болып жатқ анын ескеріп, қ ырғ ыз-қ азақ ты мұ ндай бү ліншіліктен қ орғ ау ү шін... ешбір тоқ таусыз милиция тү зеуге кірісуі тиіс... ” (“Сарыарқ а”. 1918, 25 қ аң тар, 29). Сонымен, съезд Алаш автономиясын қ ұ ру қ ажеттігін бір ауыздан қ олдады. Алаш автономиясының бастау кө здерінде тұ рғ ан, 2-жалпық азақ съезінің делегаты Ә лімхан Ермеков бұ л туралы былай деп тебірене жазды: “... желтоқ санның 12-і кү ні, тү с ауа, сағ ат 3-те Алаш автономиясы дү ниеге келіп, азан шақ ырылып ат қ ойылды. Алты алаштың баласының басына Ақ орда тігіліп, Алаш туы кө терілді. Ү лкен ауылдарғ а қ оң сы қ онып, шашылып жү рген қ ырғ ыз-қ азақ жұ рты ө з алдына ауыл болды.