12. Татар реалистик прозасы формалашу. Муса Акъегет, З.Бигиев. 7 страница
| 41.. М. Мә һ диев " Без 41нче ел балалары". М. М. Арча р-ны Гө берҗ ә н ав-датуа. Татарстан язучы-нынтрадиц. дә вам итеп М. М. хезмә т юлын аң -белем бирү дә н башлап китә. Арча педучилищ. тә мамлап, хә рби флотта хезмә т итеп кайтканнан соң 10 елга якын авыл мә ктә бендә тарих фә нен укыта. Казанда пединстит. белем ала, аспирантура тә мамлый, кандид. диссерт. яклый, ә дә би ә с-р яза. Тат ә д-да ул " Фронтовиклар", " Каз канатлары" романнары, " Кеше китә җ ыры кала", " Торналар тө шкә н җ ирдә " повестьлары б/н танылды. " Без 41нче ел балалары". Колхоз басуларында кө лтә керткә н, бә рә ң ге ташыган егет-не укырга җ ибә рә лә р. БВС ел-да педучил. укучы балалар, яшү смер-ң яшә ү рә веше, кызык хә ллә ре тасвирлана. Язучы Арчада укытканына таянып язган. Ә с-дэге һ ә рбер персонаҗ ү зе 1 аерым персонаж, ү зенә генә хас ү зенчә лек. Ә лтә фи, Гыйзатуллин, Гатауллин. Ә лтә фи-зур солдат ботинкасы кигә н, чалбар тө бе тө зенә тө шкә н, сату эшен ярат. Ә ркә шә Пермяков-бер сү з русча да белмә гә н, рә сем ясый алмый, 2ле ала. Зоологиядә ата кара тараканның кан ә йлә нешен сө йли алмый. Исмә гыйль абыйның ачуы килә. Педагогика дә ресеннә н җ авап бирә алмагач, Зарифуллин качарга ниятли. Ә мма рус ә д-да Хә лил Фә тхиевның " Слово о полку Игореве" сын тың лагач, качмаска була. Немец теле керә. Зариф немец теле-дә ге авыр сү злә рне ә йтеп чилә нә. Бу ә с-дә яшьлекне сагыну мотивы чагыла. Укытучы-р б/н укучы-р сурә тлә нә. Алар хә зер тө рле почмакларда мактаулы эш башкаралар. Зариф б/н Гыйзатуллин урта мә ктә птә тат телен укыталар. Ә ркә шә -мә ктә п директоры, Элтә фи-райпотребсоюз председателе. " Фронтовиклар" романы сугыштан соң гы ел-да Акбалык авыл тормышын сурә тли. Сугыш беткә н ел. Мә ктә п-дә укытуч-р җ итми. Авыл мә кт-нә Рушад Сулимов һ ә м Гата Сэлэхиев кайта. Мә ктә птә ин ә шә ке класс булып бнчы класс тора. Башта алар Рушадны тың ламыйлар. Закиров, Ә скә ров, Галиев к/к малайлар класста ин явызлардан. Лә кин Рушад алар б/н дуслаша. Аларны класс җ итә кчесе итеп куялар. Башта Хушият карт бның класс җ итә кчесе була, аны җ итә кчелектә н алалар, чө нки ул Закировны акча урлауда гаепли. Лә кин 30 сумлык акчаны берә ү дә урламаган. Кесә сеннә н кү злеген алганда тө шкә н. Рушад аларга ү зенең флотта булганын сө йли. М. Мә һ диев ү з ә с-нен идеясен ә йтә: " Яшь егетлә р" чын кү ң елдә н ышанып Ватанны коткарабыз дип кө рә шеп кайтканнар һ ә м без Германияне җ иң дек, тормыш яхшырыр дип ышанып тылда фронтовикларча кө рә ш алып баралар. Нә ркис рус теле укыта. Рушад Салимов тарих, Гата Сулимов-тарих-фронт. Фронттан кайткан кеше-р юкка чыккан, надан авылны аякка бастыралар. Рушадның эти-энисе дә укытучы булалар, ү зе тарих укыта. Сә лэхиев Германиядә танышкан ал ман кызы Эльзаны кө тә. Нә ркиз. рус теле укыта, ире-Закир колхоз председателе. Алар кайткач, мә ктә пкә җ ан ө регә ндә й була. Физика кабинеты ачыла, уку хезмә т б/н чиратлаша, балалар тә рбиялә ү дә игьтибар кө чә я. Авылга райком секретаре Даутов кайта, Хатыны Разия, кызлары Лә йлә гө л. Рушад Лә йлә гө лгә гашыйк була. Рушадны хә рби комиссариатка чыгарып язылган кә газь килә. Китә ргә җ ыенганда аның янына Закиров, Галә виев, Ә скә рев килә лә р. Сезне озатырга һ ә м зур рә хмә т ә йтергә килдек дилә р.
| 42.. Г. Ә псә лә мов " Ак чә чә клә р". 1911е Пенза губ-сы Иске Аллагө л ав-да туа. 7еллык мә ктә птә укый, Мә скә ү дә эшли. 1937е " Маһ инур" хикә ясе чыга. 1941е сугышка " Ватан ө чен сугышка" газет-да эшли. 1945-1946ее " Сталин сугышчысы" газ-даэшли. Сугыш темасына кү п ә с-лә р яза: " Ватан улы", " Ү лемнә н кө члерә к", " Ак тө ннә р" ә с-ре. Сугыштан соң -" Алтын йолдыз", " Газинур" романнарын иҗ ат итә. 50-70ее хезмә т батырлыгы турында " Сү нмә с утлар", медицина хезмә тенә караган " Ак чә чә клә р" яза. 1979 елда ү лә. " Алтын йолдызлар" романы дә һ шә тле сугыш уты эчендә совет яшьлә ренең ничек чыныгып ү сү лә ре турда. 1 бү лек-яшьлә ренең тыныч тормышлары, укулары, матур хыяллары. Казан урта мә ктә бенең чыгарылыш класс укучылары Хафиз-математик, Мө нирә -врач, Лә лә -балерина булырга хыялланалар. Галим шахмат б/н мавыга һ ә м дингез корабында капитан булырга хыяллана. Лә кин рә химсез сугыш башлана һ ә м яшьлә р сугышка китә лә р. Геройлар тө рле фронтларга таралалар. Романда Карелия урманында, Сталинград һ ә м Ленинград фронтында барган авыр сугышлар тасвирлана. Тыл һ ә м фронт бердә млеге, тылдагы тормыш та сурә тлә нә. Геройлар-Мө нирә Илдарская, Галим Урманов, Лә лә, Хафиз, Наил, Һ аҗ ә р. Мө нирә -сө йкемле, сабыр, ярдә мчел. Ленинград шә һ ә рең дә 1 госпитальдә эшли, кеше-не дә валый, ү зе дә каты яралана. Терелгә ч, тагы фронтның алгы сызыгына китә. Алар Галим б/н бер-берсен яраталар. Романда алар тиз генә очрашмыйлар, ахырда очрашалар. Мө нирә кызыл байрак ордены б/н бү лә клә нә, Галим Советлар Союзы герое исемен ала. Галимнең биографиясе бик гади: мә ктә п, армия, фронт хә рби училище, фронт. Зур сынау, тормыш мә ктә бе ү тә. Башта диң гездә хә рби су асты кө ймә сендә хезмә т итә, соң ыннан пехотада разведчик. Якын дусты-Шумилин. Һ аҗ ә р сугышта ү лә. Һ аҗ ә р дә Лә лә дә Сталинград фронтында булалар. Хафиз да. Лә лә б/н Наил бергә калалар. Мө нирә б/н Галим дә. Коллектив б/н шә хес ара-да конфликт сурә тлә нгә н. " Ак чә чә клә р" ә с-нең ү зә гендә врачлар тора. Мә хә ббә т темасы врачлар дө ньясы б/н янә шә, бергә ү релеп, ү зенең кайгы-хә срә те, савыгу шатлыгы б/н авырулар дө ньясында бирелә. Вакыйгалар Казанда һ ә м Акьярда бара. Геройлар бик кү п, алар 2гә бү ленә лә р: табиблар һ ә м авырулар. Табибның да, авыруларның да тормыш юлы, шә хси кичерешлә ре, ү злә ренә генә хас характер сыйфатлары сурә тлә нә. Гө лшә һ идә Казанга врач белемен кү тә рү курсына укырга китә. Ул Акьярда эшли. укыганда практика ү ткә н больницага килә, укытучысы-Ә бү зә р Таһ иров. Аның уллыкка алып ү стергә н улы Мансур. Гө лшаһ идә йө ргә н була-5ел. Соң ыннан МансурИльмира исемле кыз б/н таныша һ ә м Себергә китә лә р. Ө йлә нә лә р, кызлары Гө лчә чә к туа, Ильмира катастрофага очрап ү лә. Мансур кызы б/н Казанга кайта, больницада эшли башлый. Гө лшаһ идә ав-да больница салдыра, кияү гә чыга. Янгура Мансурны яратмый, алар сү згә килә лә р. Янгураның балдызы Илһ амия Мансур артыннан йө ри. Операция ясаганда 1 авыру ү лә. Ул медсестра Дилә фрү знең апасы булып чыга. Мансур Дилә фрү згә тә кьдим ясап карый, лә кин Дилә фрү з Гө лшаһ идә нең Мансурны яратуын белеп кире кага. Салих Саматов-начар кеше, акча ө /н генә эшли. Мансур б/н Гө лшаһ идә ахырда ө йлә нә лә р. Гө лшаһ идә дә Казанда эшли башлый. Ә бү зә р абзый ү леп китә. Автор кырыс больница чынбарлыгын романтиклаштырып бирергә тырыша.
| 43.. Хә зерге чор ә дә биятында шә хес култы. А. Гыйляҗ ев “Ягез бер дога”, И. Сә лә хов “Колыма хикә ялә ре” Г. Тавлин “Афә т”, М. Хә сә нов “Язгы аҗ аган”.
Хә зерге чор прозасында бер агым буларак кү п кенә язучыларның ү з башларыннан ү ткә ннә рен документал тө гә ллек белә н тү кми -чә чми язу киң таралган. бу бигрә к тә Сталин иттарткычыннан исә н-имин кайткан, сыгылмаган, ө метен югалтмаган-шә хеслә р иҗ атында актив кү ренә. Без шуларныҗ 3сенә тукталып китә рбез:
Аяз Гыйляҗ ев! 950елның мартыннан-55 елның августына кадә р ү зенең хө р фикере, ү з карашларының ачык ә йтеп бирү е аркасында кулга алына-кыен сө ргенлек шартларына- ташчы, сө ргенче, бетончы булып эшли. Биредә кү ргә ннә рен ул ү зенең “Я. 1 д” романнарында тасвирлап бирә -ә сә рдә кешелә рнең азатлыкка омтылулары, шә хес иркен чиклә п, тыеп ил ө стендә озак еелар буена кара сө рем булып җ ә елгә н, тоталитар реҗ имга каршы кө чле нә фрә т б\н сугарылган. Ә сә р 3 агым буенча ү стерелә. Беренчесе-тө рмә дә ге тоткыннар һ ә м җ ә залаучыларның портретлары. Шулай ук тө рмә шартларындагы һ ә ртө рле кү ренешлә р һ ә м җ исемнә рнең сү рә тлә неше. (тә мә ке портреты). Икенче агым-публисистика, фә лсә фә, һ ә м совет властен сү гү нең кушылмасы-бу урында авторның хә тта теле бераз тупасланып, ямсезлә неп ала. Ө ченче агым – лирик агым. Роман ансат укылмый. Ул зур фә лсә фә гә, Совет хакимияте заманындагы башбаштыкларга, замана агышына яраклаша алмаган шә хеслә рне ачып бирү гә корыла.
Гурий Тавлин1950 елда нахак яла ягып кулга алына, 10 елга ирегеннә н мә хрү м ителеп Себергә озатыла-54 елның сентяберендә ул азат ителә. Монда кү ргә ннә рен ул ү зенең “Афә т”дигә н трилогиясендә язып чыгара. Трилогиянең беренче кисә ге “Кояш болытка кергә ндә ”дип атала-монда авторның яшлеген искә тө шерү лә ре, ничек итеп бер-бер артлы алдынгы карашлы укытучыларның шул исә птә н аның этисе мә ктә п директорын да кулга алулары, дусларының аң ардан читлә шү лә ре, ике йө лелек сү рә тлә нә. Икенче кисә к “Кара болыт эчендә ”1949 ел университетта аның эше каралу, 51 елда яла ягып кулга алыну, сорау алулар, тө рмә кү ренешлә ре сү рә тлә нә, бү лек азагында аны аклаулары т-да языл. З бү лек, ул соң рак дө ня кү рде “Кара болыт таралгач”-авторның тө рмә дә н чыккач булган тормышы, авылга кайтып килү лә ре, кешелә рнең аң а булган мө нә сә бә те тасвирлана.
Ибраһ им Салахов“колыма хикә ясе”романы автобиографик, автор аны шә хес култы елларында кулга алынган, гаепсезгә хө кем ителгә н кешелә ргә багышлый. Автор-яш-егет, аны иституттан Ялтага сә лә мә тлеген ныгыту ө чен җ ибә рә лә р, ул анда Г. Ибраһ имов янына кереп чыга(Г. Иб-халык дошманы дип таныла, чирле булсада Казанга кайтарыла, кулга алына, тө рмә болнисында ү лә )аны шулай ук халык дошманы дип саналган Кави Нә җ ми һ ә м Г Иб арасында связной булуда гаелилә р. Романның калган ө леше тө рмә тормышын, андагы кешелә рне сү рә тлә ү гә багышлана. 5 кешелек тө рмә камераларында 50 кеше, урын юк, һ ава юк, кө ндә допрос. Казан-Уфа_Свердловск-Чилә бе_Тө мә н-Иб. С тоткын булып ү ткә н юлы-хә рбер-тукталыш ул тө рмә, ү зенең кануннары һ ә м хуҗ алары б\н. (Тименр юлда чегә н хатыны т-да хикә я), роман 17 бү лектә н тора, һ ә р бү лекнең ү з иссме ү з асылы”Бер йотым су, ””Ана тавышы”, юлның азагы кү птә н кө телгә н, зарыккан ирек б\н тә мамлана, лә кин иреккә чыккачта ә ле тормыш мондый кешелә рне сыный, ө тә -тертә. Ахырда автор кеше язмышын Ө рә ң ге яфрагы б\н чагыштыра-җ ил аның б\н уйный, тарткалый һ ә м эзә, кеше гомере дә менә шулай-саргаеп, сызланып, янып-кө еп, телә мичә эзелә.
Тоталитар реҗ им корбаннары: Аяз Гыйляҗ ев, Гурий Тавлин, Ибрахим Салахов, Кави Нә җ ми, Галимҗ ан Ибрагимов, Хә сә н Туфан, Фатих Кә рим, Галиҗ ан Нигмати һ. б.
| | 44. Хә зерге поэзиягә гомуми кү зә тү. 80-90ее иҗ тимагый рухи һ авасы чорның фә лсә фи-ә хлакый эчтә леген, шә хеснең уйлану рә вешен, зиһ ен эшчә нлеген тирә нрә к ачуны талә п итте. Соң гы Юеллыкта тышкы калыпка игьтибар беркадә р кими тө ште. Халык җ ырларына, реалистик поэзиясенә ихтыяҗ кимеп, уйлану рухы, дө ньяны сурә тне кабул итү гә омтылыш кө чә йде. Гомумә н, хә зерге татар поэзиясе стильлә ргә, юнә лешлә ргә бай булуы б/н отышлы. Вакыт тө рле агымнарның яшә ргә һ ә м ү сә ргә хаклы булуын раслап шул ук вакытта 90ее поэзия-дә бу агымнарның берсе дә ү зә к кылны уйнамый. Гомумә н, хә зерге поэзиядә кешелә рнең ү сеш-ү згә рештә ге рухи дө ньясына игьтибар кө чә я. Анда тормыш һ ә м кеше тур-да җ итди уйланып язылган сабыр холыклы, ә мма тирә н эчке янулы шиг-р арта бара. һ ә р сә лә тле шагыйрь иҗ атына ү з моң ы, дө ньяны ү з шә хси кабул итү е б/н килә. Р. Харис-кө телмә гә н алымнар, кыю чагыштырулар шагыйре. Уйланучан фикер, эзлә нү чә н хис яшә ешенең тө рле катламнарына ү теп керергә мө мкинлек бирә. Аның " Ак сө лге", " Яң а кө н", " Бизә к" китаплары шагыйрь иҗ атының буеннан-буена сынлы лирикага, катлаулы тышкы бирелешкә тугрылыклы булуын кү рсә тә. Табигатькә еш мө рә җ ә гать итә. Р. Х. кешелә ргә мә хә ббә тен, чор һ ә м хакыйкать тур-да катлаулы уйлануларын кыска, җ ыйнак, лирик чаралар аша укучысына ирештерә белә (" Безнең гасыр", " Китмибез" ). Шагыйрә Лена Шагыйрьҗ ан 1945е 4 июлендә Актаныш р-ны Пучы ав-да укытучы гаилә сендә туа. Лена нечкә кү ң еленә балачактан ук игьтибар орлыгы сала. Туган телгә һ ә м ә д-ка тирә н мә хә ббә т хислә рен уята. 1 нче шигырь җ ыентыгы " Кызлар җ ыры" исеме астында чыга. Җ ыентыклары б/н ул ү зен романтик рухлы, нечкә хисле, хатын-кызларга гына хас ү з язу манерасы, шигьри йө зе булган талантлы калә м иясе итеп таныта. Аның шиг-дә ү зенең бө тен эчке дө ньясы, мә хә ббә те, ө мет-хыяллары, сабырлыгы, тыйнаклыгы б/н нечкә кү ң елле, батыр йө рә кле татар хатын-кызының гомумилә штерелгә н җ анлы тере лирик образы кү з алдына килеп баса. Л. Ш. -ялкынлы публицистик язмалар, ә д-ка кагылышлы теоретик һ ә м тә нкыйди мә калә лә р, С. Хә ким, Р. Яхин, С. Садыйкова к/к атаклы ө лкә н буын иҗ ат ә һ еллә ре тур-дагы истә лек язмалары, замандашларына атап язган шигьри багышламалар авторы буларак та билгеле. Балалар һ ә м яшы. ә р тормышы ө /н шигьри ә сә рлә р иҗ ат итә (" Канатлы ат" җ ыентыгы). М. Ә гьлә мов. Җ ыентыклары: " 1нче карлыгачлар", " Шигырь бә йрә ме" (М. Ә. 4 шигьри китап авторы-Зсе олылар ө /н, 1се балалар ө /н). М. Ә. сюжетка корылган кү лә мле шиг-лә р һ ә м публицистик монолог, поэмалар язу юнә лешендә дә эзлә нү лә р алып бара (" Онытма Европа", " Тукайдан хатлар" исемле поэмалар). Туган илгә, туган җ иргә, Казанга, Тау ягына багышланган шиг-лә р. " Идел кызына", " Руссиям бу", " Минем офыгым", " Татарстаным" һ. б. сугыш турында. " Сугыштан соң туганнар җ ыры", " Билгесез солдат". " Сары сү з" баллада. Аның поэзиясенә музыкальлелек, классик татар поэзиясе һ ә м халык иҗ аты традициялә реннә н ү сеп чыккан табигыйлек һ ә м эчке моң хас. Кечкенә генә поэтик деталь аша ул туган ил, миллә т язмышы, аның ү ткә не, бү генге хә ле, килә чә ге турында укучыны тетрә ндерерлек гомумилә штерү лә р ясау осталыгына ия. Шагыйрьнең мә хә ббә т лирикасы да ү зенчә лекле фикри-шә кли табышлары, хислә ренең ихласлыгы, нә закә тлеге б/н жә леп итә. Поэмалары: " Акмулла арбасы" (3 бү лектә н тора): 1) Мифтахетдин ү зе б/н балта йө ртә, йортлар сала. 2) арбасында китаплар йө ртә, дә рес бирә, укыта. 3) ү зе утырып йө ри. " Тукайдан хатлар" поэма багышлау б/н башлана: игенчегә, нефтьчегә, тө зү чегә, шагыйрьгә һ. б. багышланган ди. Лирик герой шә һ ә рдә н авылга кайта: кулына Тукайның 4томлыгын алып укый. 20 хаттан тора. Хат уку барышында ү з уйларын да ачып сала. Автор хатның буеннан-буена уйланырга чакыра. Ә гә р бер шагыйрь ү з юлында юлыгачак Печә н Базарына. " Онытма Европа" публицистик поэма. М. Ә. сугыш һ ә м тынычлык, яшә ү һ ә м ү лем кебек олы тө шенчә лә р б/н эш итә. Татар халкының кү п батыр уллары Европага фашизм коллыгыннан азат итү юлында һ ә лак булдылар һ ә м дө нья зыялылары аларның якты истә леклә ренә рә хмә тле булырга тиешлә р.
| 45. Хә зерге прозага гомуми кү зә тү . (Яруллин, Гыйматдинова, САфин) Матур ә д-ны җ ә мгыять тарихының, кешелек дө ньясының кө згесе дип ә йтергә мө мкин. 20гас соң гы 2 дистә елында кешелә рнең аң ына тә эсир итә рлек вакыйгалар булды. Элеккеге вакыйгалар да ә д-ка йогынты ясамый калмады. Нә тиҗ ә дә, кү п ә с-лә р дө нья кү рде, ә дә бият тө рле юнә лештә ү сте. Г. Тавлин, Т. Галиуллин, З. Зә йнуллин к/к зур тормыш тә җ рибә се туплаган ә диплә р, шулай ук Ф. Латыйфи, В. Имамов, Р. Сибат, А. Хә лим, Н. Гыйматдинова, Ф. Сафин к/к яшьрә к, ә мма зур сә лә т, кыюлык иясе булган язучылар килде. Язучыларның кү бесе укучыларда яшьли горурлык тә рбиялә ү, милли ү заң ны ү стерү максатыннан ә сә рлә р иҗ ат иттелә р. М-н, Ф. Садриевның " Таң җ иле", З. Хә кимнең " Агымсуда ни булмас". Тат. ә д-да психологизмга нигезлә неп, Ф. Бә йрә мованың " Болан", " Кү л балыгы", елан психологик реализм алымы талә п иткә нчә, кешенең бу дө ньяда иң тө п фаҗ игасе-ялгызлык, мә рхә мә тсезлек, битарафлыкны адә м балаларының ү зара аралашуы һ ә м мә хә ббә те сурә тлә нә. 2нче ү зенчә лек-мемуар җ анрның активлашып китү е. Ө лкә н ә диплә р ү злә ренең гасыр буена кичергә ннә рен яздылар. Ә. Еники " Соң гы китап", А. Гыйлә җ ев " Йә гез, бер дога" психологизм фә лсә фи гомумилә штерү лә р аша тормышка ашырыла. Г. Тавлин, Ш. Сә лә ховның " Афә т" ендә, " Колыма хикә ялә ре" ндә сә яси реҗ им илә генә элә ккә н кеше кичерешлә ре сурә тлә нә. Хә зерге ә д-ның уң ай сыйфатлары дип тү бә ндә ге-не кү рсә тергә була. 90нчы ее ү з эченә ала. Ил, миллә т, кешелек ө /н борчылып тирә н эчтә лекле тыгыз фикерле ә с-лә р язылды. Ә д-та һ ә м сә нгатьтә кешене, аның тормышындагы урынны сурә тлә ү торган саен кү брә к били. Бә йсезлек темасына шактый ә с-р язылды. Казан ханлыгы дә вере рә сми пропаганда тарафыннан шактый бозып кү рсә телгә н чор. Рус милли идеясе кү злегеннә н карап, Казан ханлыгы ул вакытта руска дошман дә ү лә т итеп карады (Р. Харис " Ант суы", Җ. Рә химов " Батырша" ). 90ее ә д-да тарихи роман татар прозасының ү зә генә ә верелә. Н. Фә ттахка Батулла, Латыйфи килеп баса. Экология темасы- бу темага багышланган ә сә рлә рдә кеше һ ә м рухи дө ньясы ү зә ктә тора. Р. Мө хә ммә диев " Беренче умырзая", " Ак кыялар турында хыял". А. Гыйлә җ ев " Хушыгыз тургайлар", И. Юзеев " Сандугачлар килгә н безгә " -ү згә ртеп кору, базар мө нә сә бетенә кү чү. Рухи җ анны саклап калу. Ф. Садриев, Ф. Бә йрамова, Н. Гыйматдинова шушы юнә лештә эшлилә р. Символ фикер алымы буларак прозага ү теп керде. " Сихерче" Сә вилә Тә миндарның кү лмә ген елгада чайкый, агызып җ ибә рә. Убыр чишмә се кырында сихерче ә би б/н сө йлә шә. Ул аң а ү лә ннә р б/н эш итә ргә ө йрә тә. Ә би кеше-не каргый, кешелә р бозылды ди. Тә миндарның хатыны Мә ликә. Ул ә шә ке хатын, ирен яратмый, һ ә р тө н саен Сә вилә карчык янына китә. Ә би аны мунча кертә. Фельдшер булып эшли. Кеше-не ү лә ннә р б/н дә валый. Тә миндар тө рмә гә утыра. Поҗ арда Сә вилә нең тә не янып больницада ята. Тә миндар кайта, ү згә ргә н, бер-берсен яраталар. Тә миндарны эшкә чакыралар. Сә вилә китә алмый. Тә миндар хат б/н китә. Лә кин киткә ндә батыралар. " Парлы ялгыз" ә сә ре Вә силә ишегалдында балта ү ткенли, ә ире Гали эшкә җ ыена. Вә силә бу тө нне урманга барып имә нне кисә ргә җ ыена. Шул кө ннә рдә н башлана инде аның язмышы. Вә силә не директор итеп мә ктә пкә куялар. Ул мә ктә пне бар яклап та карый. Ул агачлар утыртырга була һ ә м урманчы б/н сө йлә шеп мә ктә пкә агач ү семтеклә ре кайтара. Ү семтеклә рне Айгыр малае Бакир китерә. Алар урманга барып 2 имә н агачын утыртып куялар. Берсе Бакир, икенчесе Вә силә. Бакирның Вә силә не машинада йө ртә се килә. Казанда бергә укыган кызыннан ярдә м сорый. Зоя Ивановна (иптә ш кызы) машиналарын да, кибетен дә бирә. Бакир акчага кызыгып Вә силә не югалта. Зоя Ив. тартып ала. Бакир кире кайта, Вә силә гафу итми. Сукыр Сә җ идә ә бидә квартирант Гали тора, ул матур җ ырлый, Вә силә не ошата. Вә силә: син мине яратасың мы? Яратсаң -ө йлә н, ди. Ө йлә нешә лә р. Гали җ ебегә н кеше. Вә силә бө тен тормышны ү зе җ итә кли. Бакир мә ктә пкә машина бирә. Вә силә урманга барып имә нне кисә. Бакир моң а бик ә рни. Бакир Вә силә артыннан килә, ә Галинең аягыннан гангрена китә һ ә м Вә силә аның б/н китми.
| 46. Хә зерге драматургиягә кү зә тү (Т. Миң нуллин, , ФД. Салихов, Ф. Бә йрә мова)
19 йө знең соң гы чирегендә беренче адымнарын ясаган тат. драм-се гел ү згә реп тора. ХТдрам-сендә яң алыклар тема-җ анрлар тө рлелегендә дә, ә дә би сурә тлә ү алым-формаларында да кү зә телә. Җ ә мгыяттә ге ү згә решлә р нә тиҗ ә сендә милли ү заң ү сү, дә ү лә тчелекне торгызу идеясенең киң яклау табуы ә дә биятта милли тематиканың киң чагылуына китерә. Миллә тебезне инкыйраздан ничек коткарырга, аның менталитетын, яшә ү рә вешен, тради-рен ничек саклап калырга. Миллә тебезнең ассимиляө иялә нү ен тизлә ткә н катнаш никах мә сә лә се – бертө рле генә бә ялә п булмый торган сорау. Т. МИң нуллин “Илгизә р+Вера” (1991) драмасында миллә т ү з кануннарына, гореф-гадә тлә ренә, дини карашларына нигезлә нергә тиеш – идея. 70-80-90ее драм-дә ә хлак проблемасына тагын да тирә нрә к ү теп керү омтылышы кө чә я. М-н, Т. Миң нуллин " Ә нилә р һ ә м бә билә р" драмасында аналар һ ә м балалар мә гь-ң бү генге торышын ачы хакыйкать б/н җ ә мә гатьчелек хө кеменә чыгара. Ана һ ә м бала, заман һ ә м ә хлакый традициялә р проблемасын автор гомумкешелек проблемасы дә р-дә ала. М. Сә лимжанов фикерең чә, бу елларда яшь авторлар конфликтны эзлә п табу мә сь-рендә ялгышалар, җ итди карашларны игьтибарсыз калдыр& чар. Драма, җ итди комедия, трагикомедия жанрында сирә к булса да, яң а ә сә рлә р язылып, сә хнә гә куела. М-н, Ю. Сафиуллин " Пар канат", М. Гыйлә җ евның " Бичура", Г. Каюмов " Мирас" һ. б. 90ее тат. драматургиясе миллә т язмышы турындагы борчулар б/н килеп керде. Халык язмышын кайгырту аның җ итди проблемасына ә верелде. Бу турында кү ң еллә рне тетрә ндерерлек ә с-р сирә к булса да кү ренгә ли. Шулай ук, бу елдагы драматургия кискен ү згә решлә ре б/н ү зенчә лекле. Бу кү ренеш илдә ге социаль-политик тетрә нү лә р, мө стә кыйльлек ө /н кө рә ш дулкыннар'ы кү тә релү, элекке идеалогиянең җ имерелү е, башка иҗ тимагый мө нә сә бә тлә р урнашу ә д-т һ ә м сә нгать дө ньясына да нык тә эсир итте. Драма-дә дә яң а рух, аек фикер алгы планга чыкты. Мондый шартларда ү ткенне һ ә м бү генге бә ялә ү, килә чә кне кайгырту проблемалары аеруча актуальлә ште. Ш. Хө сә еновнын " Кө фер" почмагы", З. Хә кимнең " Кишер басуы" ә с-ре ү ткенлеклә ре б/н аерылып торалар. Соц-политик эчтә лекле булу сә бә пле бу пьесалар драматургиянең яна казанышлы, кыю сү зе буларак бә ялә нә алалар. Алар кө лү кануннары нигезендә, нечкә ирония дулкынында иҗ ат ителү лә ре б/н дә игътибарга лаек. 90ее соц-политик кө рә ше б/н бергә туган уй-фикерлә р, Ф. Бә йрамованың (озак еллар дә вамында Тат-ң мө стә кыйллеге ө чен кө рә кә н, халкыбызның бү генгес һ ә м килә чә ге ө чен борчылып җ ан аткан, бө тен кө чен куеп, талантын багышлаган миллә тпә рвә р шә хес. драма һ ә м трагикомедия җ анрындагы пьесаларында ө стенлек итте. Аларнын кайберлә ре " Безне онытмагыз" китабында басылып чыкты (" Атылган йолдыз", " Сандугач балалары", " Аллалар ялгышы" ). Бу ә с-не бунтарь йө рә кле шә хеснең бай рухи дө ньясы, азатлык ө /н фидакарь кө рә ше берлә штерә. Автор тарихи документлар нигезендә Һ. Такташ язмышын янача яктырта, аны атылган йолдызга тиң ли. Шагыйрьнең заманы, тирә леге, халык һ ә м шә хес азатлыгы тур-дагы бә хә слә р, уй-фикерлә р гаять ү темле сә нгатьчә алымнар б/н бирелгә н. Ф. Бә йрамованың ә леге ә с-дә, гомумә н, образлылык, Такташча символлар, мифологик мотивлар, шартлылык кө чле. “Сандугач балалары” драмасында ике егет анасы Сандугач фаҗ игасен Ф. Бә йрамова миллә т фаҗ игасе дә рә җ ә сенә кү тә ргә н. Моны, матурлыгы б/н тирә -якта дан тотган-хыялга бай кү ң ел дө ньясы б/н яшә гә н Сандугачны олы улын да ә леге махшарага җ ибә рә лә р, ирен тө рмә гә ябалар. Ф. Бә йрә мова символик образлар, шартлы алымнар, метафора булып килеп, мө һ им идеяне аң ларга ярдә м иткә н кү ренешлә р белә н шактый иркен эш итә. «Сандугачның балалары»нда «бала» тирә н мә гънә гә ия. Тормышның ямен-тә мен тоеп, балалар ү стереп, бә хеткә лаек булганнарны сү гыш утында януы, аяк-кулсыз гарип булып калуы - бу гайрә т табигый кү ренеш.
Д. САлиховның “Алла каргаган йорт” (1990) драмасында вакыйгалар юлә рлә р йортында бара. Ү зә ккә җ ә мгыятнең гаделсезлеге темасы куелган ә сә рнең конфликты “акыллылар” һ ә м “җ ү лә рлә р” каршылыгына нигезлә нә. Автор тө рле чор, тө рле катлам кешелә рен бер палатада очраштыра. Бу – тарихыбызны, ил-халык фаҗ игасен ачарга мө мк. бирә. Заман чынбарлыгын, яшә ү мә гнә сен аң лауга бә йле, драматург 3 тө рле фә лсә фи караш-агымы сурә тли: 1) ү злә рен җ ирнең кендеге, башкалар б-н идарә итү че дип санаучы Ривалҗ б-н Айратның яшә ү рә веше. 2) Дубинкалы адә м эш гамә ллә рендә ачыла. Палач ролен ү тә ү че бу кеше тормыштагы тигессезлек-гаделсезлекне ачык кү рә, аң лый. 3) яшә ү мә гнә сен ү зенчә кабул иткә н, язмыш тарафыннан кыерсытылган Нә гыймә ә би – кешелеклек, намус тө шенчә лә ре барлыгын, яшә вен аң латучы бердә нбер образ. Ул корә ннә н килә торган сабырлык һ ә м тү землеккә таянып яши. Тормышта азга да канә гат.
Эзлзнү лә р тө рле ө лкә дә бара: иҗ тимагый драма (ф. бә йрә мова “безне онытмагыз”), публиө истик драма (“Дү рт кешлк утыргыч” Р. Мингалим), психологик драма(Т. миң нуллин “Эзлздем, бә грем сине”), мелодрама (Р. Сә гди “Сынган белә зек”), трагедия “Йө зек һ ә м хә нҗ ә р” Ю. Сафиуллин), кө нкү реш комедия (Ф. Яруллин “Бер кү решү – ү зе бер гомер”)....
Г. Камал традиө иялә ре кү зә телә: сә нгат кешелә рен тасвирлау (Г. К. “Беренче театр”- Т. М. драмалары), милли тө смерле характерлар иҗ ат итү (, “кем гаепле? ” мә сә лә се (Т. М. Ә нилә р һ ә м бә билә р).
Хә з. тат. драм-се эзлә нү юлында. Ә диплә р, халкыбыз каршындагы зур җ аваплылыкны тоеп, аның рухи ихтыяҗ ларына җ авап бирергә омтылып иҗ ат итә лә р. Т. Миң нуллин: “Бү ген кешене шә хес итеп, татарны миллә т итеп, дө няны камил итеп саклап калу – татар язучысының тө п буручы дип саныйм”.
| | 16. ХХ йө з башы прозасында кечкенә кеше образы. Ш. Камал беренче хикә ялә рендә ү к кечкенә кеше дө ньясын тасвирлый. Лә кин баштарак ә ле ул бу дө ньяда яктыны аз кү рә, кара яклар белә н кү брә к мавыга. Мә сә лә н, 1909 елда басылып чыккан «Уяну» исемле беренче хикә ясендә ү зә к образның сурә тлә нү ен кү заллап карыйк. Тегермә н эшчесе Муса аракы эчү гә бирелеп киткә н. Хатыны Гафифә аның бу эшенә разый тү гел: «Эчмә, я булмаса мине аер... » — ди. Хатынының мондый сү злә ренә Мусаның җ ен ачулары чыга, ерткыч хә ленә килә, аны җ ә берли, кыйнап ташлый. Кө ннә рдә н бер кө нне аның табигатендә ге бу вә хшилек, шә фкатьсезлек фаҗ игагә алып килә, Гафифә не һ ә лакә ткә китерә.
«Козгыннар оясында» исемле хикә ядә дә (1910) эшче халыкның тискә ре сыйфатлары кү брә к тасвирлана. Авыр хезмә т һ ә м кү ң елсез тормыш аркасында шахтерлар тә мам тупасланганнар, миһ ербанлык, кешелеклелек кебек затлы сыйфатлар аларның бик азына гына хас. Аларның эштә н буш вакыттагы шө гыльлә ре — аракы эчү, акчалы уйнау, бер-берсен ү чеклә п ирештерү. Эчпошыргыч яшә ү шартлары шахтерларны җ ыен юк-бардан кызык табу, кү ң ел ачу белә н мавыгуга этә рә. Артыкка киткә ч, уеннан уймак чыга, дилә р бит. Алар хә тта ү зара яратышып, бер-берсен ихтирам итешеп яшә гә н Госман карт белә н хатыны Мә рьямнең арасын бозуга китергә н һ ә м хатынның фаҗ игале ү леменә сә бә п булган «шаяру», «кызык ясау» уйлап табуга барып җ итә лә р.
Язучының кайбер башка хикә ялә рендә дә кечкенә кеше еш кына ямьсез, тупас яклары белә н кү ренә.
Лә кин тормышны кү брә к белә һ ә м ныграк аң лый барган саен, язучы кечкенә кешенең дө ньясында якты якларны да ачыграк кү рә. «Сукбай» хикә ясендә (1910) җ ир азлыктан авылын ташлап заводка эшкә киткә н кеше гаилә сен югалту кайгысыннан сыкрана.
М. Гафурига кадә р бер язучы да хә ерчелек һ ә м хокуксызлык корбаны булган “кечкенә кеше”нең кызганыч язмышын шул кадә р тулы кө ндә леше, детале, ялангачлыгы белә н кү рсә тмә де дисә к, һ ич тә арттыру булмас».
Аның ә ле беренче иҗ ат чорындагы хикә ялә рендә дә “кечкенә кеше” язмышы ачык сурә тлә нә. Бу – «Фә кыйрьлек берлә ү ткә н тереклек» (1902) һ ә м «Ярлылар, яки ө йдә ш хатын» (1909) кебек хикә ялә р. Монда тормыш тө бенә ташланган кешелә рнең, бер кисә к икмә к ө чен газап чиккә ндә дә яки аны таба алмый ү лгә ндә дә, ничек итеп ү злә ренең югары кешелек сыйфатларын югалтмаулары сурә тлә нгә н.
М. Гафури “кечкенә кеше”не кү рсә ткә ндә, кеше рухи иреге һ ә м матурлыгы идеалынын тасвирларга омтыла. “Кечкенә кеше” ә дипнең иҗ атында иске тормышка капма-каршы куелып, шул дө ньяның мә рхә мә тсез табигатен, кыяфә тен, морален һ ә м кануннарын тә нкыйтьли.
| Татар ә дә бият. 1. Гомумтө рки ә дә бият. Рун, уйгур, гарә п язуындагы истә леклә р. Мә хмү д Кашгарый. «Диване лө гать эт-тө рек”. Йосыф Баласагуни. “Котадгу белег”.
2. Болгар чоры татар ә дә бияты. Болгар чорына караган легендалар. Кол Галинең “Кыйссаи Йосыф” ә сә ре.
3. Алтын Урда чоры ә дә бияты. Котбның “Хө срә ү вә Ширин” поэмасы. Сә йф Сараиның “Гө лстан бит тө рки” ә сә ре.
4. Казан ханлыгы чоры ә дә бияты. Казан ханлыгы чорына караган риваятьлә р һ ә м легендалар. Мө хә ммә дьяр иҗ аты. “Тө хвә и мә рдан” поэмасына анализ.
5. ХVII йө з ә дә бияты. Мә ү ла Колый иҗ атында тө п мотивлар. Хикмә т жанры.
6. XVIII йө здә ә дә бият ү сеше. Г. Утыз Имә нинең тормышы, кү пкырлы эшчә нлеге. Ә дә би иҗ атына идея-эстетик анализ.
7. ХIX гасырның беренче яртысында татар ә дә биятына хас сыйфатлар. Ә белмә них Каргалый, Һ ибә тулла Салихов, Шә мседдин Зә ки, Габделҗ аббар Кандалый ә сә рлә ренә кү зә тү. Берсенең иҗ атына анализ.
8. ХIХ йө знең II яртысында мә гърифә тчелек ә дә бияты формалашу. Кү ренекле мә гърифә тчелә р.
9. ХIХ йө знең икенче яртысы татар мә гърифә тчелек хә рә кә тендә К. Насыйриның урыны. Ә дә би-тә рҗ емә эшчә нлеге (“Ә бү галисина кыйссасы”,
“Кырык бакча”, “Кырык вә зир кыйссасы” һ. б. )
10. Ризаэддин Фә хретдиннең энциклопедик эшчә нлеге: мә гърифә тче, ә дип, галим, журналист. “Сә лимә... ”, “Ә сма... ” ә сә рлә ренең проблематикасы һ ә м образлар системасы.
11. ХIХ гасырның икенче яртысы татар поэзиясенә кү зә тү. М. Акмулла иҗ аты. “Дамелла Шиһ абетдин хә зрә тнең мә рсиясе”нә анализ.
12. Проза жанры формалашу. М. Акъегетзадә һ ә м З. Бигиев ә сә рлә ренең татар прозасы ү сешендә ге роле (“Хисаметдин менла”, “Ө лү ф, яки гү зә л кыз Хә дичә ”, “Зур гө наһ лар”)
13. ХХ йө з башы татар поэзиясенә гомуми кү зә тү. С. Рә миев, Дә рдмә нд иҗ атында романтизм.
14. Г. Тукай иҗ атының мө һ им этаплары. Шагыйрь иҗ атында миллә т язмышы темасы. “Миллә ткә ”, “Китмибез” шигырьлә ренә анализ.
15. ХХ йө з башы татар прозасына гомуми кү зә тү. Г. Исхакый, Ф. Ә мирхан, М. Гафури ә сә рлә рендә хатын-кыз темасы.
16. ХХ йө з башы прозасында кечкенә кеше образы.
17. Г. Ибраһ имовның башлангыч чор иҗ атында романтизм. “Яшь йө рә клә р”.
18. Г. Ибраһ имовның “Тирә н тамырлар” романында шә хес һ ә м җ ә мгыять, иҗ тимагый гаделсезлек проблемалары.
19. ХХ йө з башы татар драматургиясенә гомуми кү зә тү. Г. Исхакый “Зө лә йха”. М. Фә йзи “Галиябану”, Г. Колә хмә тов “Яшь гомер” ә сә рлә ренә анализ.
20. Г. Камалның кү пкырлы иҗ аты. Драмаларында конфликт ү зенчә леге, образлар системасы (“Бә хетсез егет”, “Ө ч бә дбә хет”).
21. ХХ йө знең 20-30 елларында поэзия. Һ. Такташ иҗ атында кеше һ ә м җ ә мгыять мә сьә лә се. “Мә хә ббә т тә ү бә се” поэмасына анализ.
22. Муса Җ ә лилнең 30 еллар иҗ аты. (“Алтынчә ч”, “Хат ташучы”). Фронт лирикасы. “Моабит дә фтә рлә ре”нә кергә н бер шигыренә анализ.
23. ХХ гасырның 20-30 елларында проза. М. Галә ү нең “Болганчык еллар”, “Мө һ аҗ ирлә р” дилогиясендә татар халкы язмышы.
24. ХХ йө знең 20-30 елларында драматургия. Ш. Камал, Ф. Бурнаш, Т. Гыйззә т ә сә рлә рендә конфликт ү зенчә леге, сыйнфыйлык принцибының чагылышы.
25. К. Тинчурин – комедиялә р остасы. “Сү нгә н йолдызлар” драмасының проблематикасы, сә нгатьчә эшлә неше, сә хнә язмышы.
26. Бө ек Ватан сугышы чорында татар ә дә бияты. (К. Нә җ ми “Снайпер Мә рдә н”, И. Гази “Алар ө чә ү иде”, Т. Гыйззә т “Тө нге сигнал”).
27. Ф. Кә рим – шагыйрь, прозаик, драматург. “Разведчик язмалары” ә сә ренә анализ.
28. Сугыш чоры прозасының ү зенчә леклә ре.
29. Н. Исә нбә тнең кү пкырлы ә дә би-фә нни эшчә нлеге. Сугыш чоры драматургиясе. “Муса Җ ә лил” драмасына анализ.
30. Сугыштан соң гы татар поэзиясе. С. Хә ким “Курск дугасы” поэмасына анализ.
31. Х. Туфан иҗ аты. Бер-ике шигыренә анализ.
32. Сугыштан соң татар прозасы: тематик киң лек:
33. К. Нә җ минең “Язгы җ иллә р” романына идея-эстетик анализ. Социалистик реализм: тарихы һ ә м бу хактагы бү генге карашлар.
34. Ә. Еники хикә ялә ренә гомуми кү зә тү. “Саз чә чә ге” повестеның идея-сә нгати ү зенчә леклә ре.
35. Ф. Хө сни – хикә ялә р остасы. “Утызынчы ел” романында тарихи вакыйгаларның бирелеше.
36. 60-80 еллар драматургиясендә ә хлак проблемаларының яң ача бирелеше. Ш. Хө сә енов “Ә ни килде”.
37. 1960-1980 еллар поэзиясенә гомуми кү зә тү (Г. Афзал, Ш. Галиев, Р. Гаташ).
38. И. Юзеев иҗ аты: лирик герой ү зенчә леге.
39. 1960-1980 еллар прозасына гомуми кү зә тү: авыл ә хлагы, тарихка мө рә җ ә гать (А. Гыйлә җ ев, А. Расих, Р. Тө хвә туллин, Н. Фә ттах һ. б. ).
40. Г. Ахунов иҗ атында эшчелә р темасы. “Идел кызы” дилогиясенең проблематикасы.
41. М. Мә һ диевнең фә нни-ә дә би эшчә нлеге. Иҗ атында яшьлекне сагыну рухы. “Без – кырык беренче ел балалары” повестена анализ.
42. Г. Ә псә лә мов иҗ атында Бө ек Ватан сугышы темасы. “Ак чә чә клә р” романына анализ.
43. Татар ә дә биятында “шә хес культы” фаҗ игасен тасвирлау. (И. Сә лә хов “Колыма хикә ялә ре”, Г. Тавлин “Афә т”, М. Хә сә нов “Язгы аҗ аган”, А. Гыйлә җ ев “Йә гез, бер дога”).
44. Хә зерге поэзиягә гомуми кү зә тү (Зө лфә т, М. Ә гълә мов, Р. Харис һ. б. ).
45. Хә зерге прозага гомуми кү зә тү (Ф. Яруллин, Н. Гыйматдинова, Ф. Сафин һ. б. ).
46. Хә зерге драматургиягә гомуми кү зә тү. (Т. Миң нуллин, Д. Салихов, Ф. Бә йрә мова һ. б. ).
47. Хә зерге ә дә биятта ә дә п-ә хлак, шә хес һ ә м җ ә мгыять мә сьә лә лә ре. (Ф. Садриев, М. Маликова, Т. Галиуллин һ. б. ).
| Татар теле.
1. Татар теленең сузыклар системасы. Сузыкларга артикуляцион һ ә м акустик характеристика.
2. Тартыклар системасы. Тартык авазларга артикуляцион һ ә м акустик характеристика.
3. Татар телендә аваз ү згә решлә ре. Аларның тө рлә ре.
4. Татар теле орфографиясе. Аның тө п принциплары.
5. Лексикология, аның тармаклары. Сү з, аның тө п билгелә ре.
6. Синонимнар, антонимнар. Аларның тө рлә ре, сө йлә мдә ге һ ә м матур ә дә бияттагы роле.
7. Генетик яктан татар лексикасы. Рус, гарә п, фарсы, фин-угор алынмалары. Интернациональ лексика.
8. Татар теленең лексикографиясе. Сү злек тө рлә ре.
9. Кушымчалау ысулы белә н исемнә р, сыйфатлар, рә вешлә р, фигыльлә р ясалышы.
10. Татар теленең сү зьясалыш ысуллары. Грамматик һ ә м грамматик булмаган, продуктив һ ә м продуктив булмаган ысуллар.
11. Татар тел белеменең яң а тармагы буларак сү з ясалышы фә не. Аның ө йрә нү предметы һ ә м бурычлары.
12. Конверсия һ ә м сү зтезмә лә рнең кушма сү згә кү чү ысуллары.
13. Сү знең морфологик тө зелеше. Морфема тө рлә ре.
14. Татар телендә кушымчаларны функциялә ре ягыннан тө ркемлә ү. Синоним һ ә м омоним кушымчалар.
15. Нигезлә р кушылу ысулы. Кушма сү з компонентлары арасында бә йлә неш тө рлә ре.
16. Исем. Исемнең лексик-грамматик тө ркемчә лә ре.
17. Исемдә сан һ ә м тартым категориялә ре.
18. Исемдә килеш категориясе. Тартымсыз һ ә м тартымлы исемнә рнең килеш белә н тө рлә неше.
19. Сыйфат. Сыйфатның лексик-грамматик тө ркемчә лә ре. Сыйфат дә рә җ ә лә ре.
20. Рә веш. Рә вешнең лексик-грамматик тө ркемчә лә ре. Рә вешлә рнең ясалышы.
21. Сан. Санның лексик-грамматик тө ркемчә лә ре. Тө зелеше ягыннан тө рлә ре.
22. Алмашлык. Алмашлыкның лексик-грамматик тө ркемчә лә ре. Алмашлыкның сө йлә мдә ге роле.
23. Фигыль. Фигыльнең тематик тө ркемнә ре. Кү чемле һ ә м кү чемсез фигыльлә р. Фигыльдә барлык-юклык категориясе.
24. Фигыльдә юнә леш категориясе. Юнә лешлә р системасы.
25. Фигыльдә дә рә җ ә категориясе. Дә рә җ ә белдерү нең тө п чаралары.
26. Хикә я фигыль. Аның заман формалары.
27. Боеру наклонениесе. Шарт наклонение. Телә к наклонениесе.
28. Фигыльнең затланышсыз формалары. Сыйфат фигыль. Аның заман формалары.
29. Хә л фигыль. Аның тө рлә ре. Җ ө млә дә ге синтаксик вазифалары.
30. Исем фигыль. Инфинитив.
31. Татар телендә фигыльлә р ясалышы.
32. Җ ө млә дә сү злә р бә йлә неше. Ияртү ле һ ә м тезү ле бә йлә нешне белдерү че чаралар.
33. Сү зтезмә, аң а хас ү зенчә леклә р. Аның тө рлә ре.
34. Тә мамлык һ ә м аның ү зенчә леклә ре.
35. Җ ө млә нең баш кисә ге – ия. Иянең тө п билгелә ре, белдерелү е.
36. Җ ө млә нең баш кисә ге буларак – хә бә р, аның тө рлә ре һ ә м тө п ү зенчә леклә ре.
37. Аергыч һ ә м аның тө п билгелә ре, аерылмышка бә йлә нү юллары.
38. Хә л, аларның тө рлә ре һ ә м тө п ү зенчә леклә ре.
39. Кушма җ ө млә лә р, аларны тө ркемлә ү принциплары.
40. Катлаулы кушма җ ө млә лә р, аларның тө рлә ре, ү зенчә леклә ре.
41. Иярчен җ ө млә лә рнең мә гънә ягыннан тө рлә ре, ү зенчә леклә ре.
42. Иярченле кушма җ ө млә лә рне тө зелешеннә н чыгып тө ркемлә ү һ ә м аларның тө п ү зенчә леклә ре.
|
|
