12. Татар реалистик прозасы формалашу. Муса Акъегет, З.Бигиев. 5 страница

24 ХХ йө знең 20-30 ел драматургиясе. Ш. Камал, Ф. Бурнаш, Т. Гыйззә т ә сә р-конфликт ү зенчә леге, сыйнфилык принцибының чагылышы. Тө п темалар булып авыл хуҗ алыгын коллективлаштыру, илне социаль индустр-ру ө чен алып барган кө рә ше, 1нче 5еллыклар чорындагы героик хезмә те торды. Монда Ш. Камалның “Козгыннар оясында”, “Таулар”, “Томан асты” сугыш алды еллары. Н. Исә нбә тнең иҗ аты активлашып китә. Ф. Бурнашның драматургиясендә эшчә нлеге. “Таһ ир-Зө һ рә ” трагедиясе. (1898-1946) Ф. Бурнашның иҗ ат юлындагы 1нче адымнары аның “Мө хә ммә дия” мә д-дә уку дә веренә туры килә. Ф. Б. 1914 рус драматургы С. Найденов-ң “Ванюшин балалары” пьесасын тә рҗ емә итә, кө нчыгыш Ф. Бә д-ка килеп керү е 1нче бө тендө нья сугышы елларына туры килә. 1нче драмаларындагы тормышы пассив кү зә тү челә р интим кичерешлә р эчендә җ ан чигү челә р хә зер инде ү з урыннарын яң а геройларга бирә лә р. Халыкның гомумилә штергә н образын сурә тлә ү ягыннан да “Хө сә ен мирза”20нче еллар драматургиясенә яң алык алып килде. Аның экспозициясеннә н башлап финалына кадә р хал-ның фаҗ игале язмышы чагыла. Ф. Б. “Шә мсия” исемле романтик драмасында революцион аскетизм идеялә ре тә эсирендә яза. Кызыл партизан Габбас кү ң елендә мулла кызы Шә мсиягә булган мә хә ббә те һ. сыйнфый бурыч тойгылары ү зара бә релешә. Русчадан файдаланып язылган “Оҗ мах кошы” исемле пьсасында аерым шигъри ә сә рлә рендә авторның кү ң ел тө шенкелеген билгелә ргә мө мкин. “Камали карт” комедиясе тат. дә ү лә т театрында 1925 ел. уйнала. Драматург яң алык һ. искелек кө рә шен алып сатирик һ. уң ай башлангычларның тирә н эчле бә йлә нешен тормыш диалектикасы талә п иткә нчә кү рсә тергә омтыла. Ф. Б. “Адашкан кыз” пьесасында кү ререгә мө мкин. Ул гражданнар сугышы темасына багышланган. ”Илһ ам”комедиясе драматургның сә нгатчә алымнарын тө рлә ндерә һ камиллә штерә баруы тур-да сө йли. Автор кө лү енең җ иң ел мордан сарказмга кадә р булган тө рле тө слә рен куллана. Ул ә д-т һ сә нг-ң тормыш б-н бә йлә неш проблемасын җ итди итеп кү ргә н 1нче пьеса. 30нчы елларда тат. драм-дә авыл темасы ү зә ктә тора. Ф. Б. аң а “Олы юл б-н” 1929 исемле пьесасын багышлый. Колхозлашу тематикасына авыл кешелә ренә Ф. Б. тагын 3 пьесасын багышлый: ”хат”1934, “кызыл чә чә к”1939 балалар ө -н шигырь б-н иҗ ат ителгә н “Ялгыз Ярулла”1940. Социалистик хезмә т-ң кешелә рне яң артуы проблемасы. “касса” пьесасында ү зә ктә тора. Ул 22сә хнә ә сә ре калдыра, 30 поэмаһ. б. “Таһ ир һ ә м Зө һ рә ” трагик ә сә рнең классик схемаларына туры китереп жанр-ң бө тен ү зенчә л-н ү з эченә алып эшлә нгә н. Ул драматург 1нче трагедия дип саналырга хаклы. Ә сә рнең экспозициясендә без тө п геройларның ү зара мө нә сә ббә тлә рен, Зө һ рә не яшерен яратучы гарә пнең арага керү ен мә керлеген кү рә без. Тиздә н ханга яшлә рнең ү зара яратышулары мә глү м була һ. булачак фаҗ ига чишеп булмастай тө енлә неш тудыра: 1якта шә хес иреген, саф мә хә ббә тне яклаучы, гомергә бергә булырга бергә булырга телә гә н Таһ ир б-н Зө һ рә, 2нче якта власть яратучы ү з сү зле деспот тигезлек ирек тө шенчә лә рен телә сә и ничек таптап ү тү че хан б-н аның якыннары Мә хә ббә т темасы патриотизм хисе б-н ү релеп китә. Гө лстан дә ү лә тнен сурә тлә ү аша Алла... хан җ ирендә ге тигезсезлек, гаделсезлек кү рсә телә. Таһ ир Зө һ рә нең туй вакытында урлап китә ргә омтыла, моны кү тә рә алмыйча Зө һ рә нең йө рә ге тибү дә н туктый яшерен ярату хисе б-н яшә ү не Таһ ир мә хә ббә те хакында хан власте б-н ү теп чыга алмаслык каршылыкка керә һ. һ ә лак була. Трагедиядә реализм һ. романтизм элементлары кушылып киткә н. ”Таһ ир Зө һ рә ”дә шә хеснең саф мә хә ббә ткә, бә хеткә хокукы барлыгын раслау тө п тема итеп алына. Ә сә ср хан кызы Зө һ рә нең Таһ ирны яратуы ә вә зир улының битарафлылыгы т-дагы хә бә р б-н башлана. Ул егеткә хат язып 1нче булып мә хә ббә тен белдерә. Зө һ рә ә сә р башында ук нык рухлы, ү з сү зендә тора торган мә хә ббә те хакына телә сә нинди адымнар ясарга, сарай рә хә тлеклә реннә н ваз кичә ргә ә зер булуын кү рсә тә. Таһ ир исә ү зен тү бә н катлам кешесе буларак Зө һ рә гә тиң тү гел дип саный мә хә ббә теннә н баш тартырга да дип уйлый. Таһ ир ә сә рдә мә хә ббә т хисендә янучы, аның ө -н утны-суны кичә ргә ә зер егет һ. туган ил азатлыгы ө -н кү п батырлыелар кү рсә ткә н сугышчы буларак кү рсә телә. Яшьлә р бә хетенә алар алып килгә н уң ай идеалларга каршы тө шү че кара кө ч итеп хан власте сурә тлә нә. 1нче карашка фаҗ ига Зө һ рә не яшертен яратучы ш. ө -н астыртын һ. мә керле эш йө ртү че гарә пкә бә йле кү ренә. Ахыр чиктә Т. Б-н З. Хан власте аның тә ртиплә ре корыган таш стенага бә релеп юкка чыгалар. Шулай итеп Ф. Б. трагедиядә һ ә р тө р явызлыкка кискен каршы чыгып кеше шә һ еснең олылыгын мә хә ббә ткә бә хеткә тигезлеккә хокукы барлыгын гуманистик карашның кө чен җ иң еп чыгачагын раслады. Т. Гыйззә т гомуми кү зә тү “Изге амә нә т”1895. Ә герҗ е р-ны Барҗ ы-Омга ав-да ярлы крестьян гаилә сендә туа. 8ел җ ә дид мә др-дә укый, ү злегеннә н кү п укый шиг-лә р яза, бә етлә р чыгараа. Чирек гасыр буе театрда актер булып эшлә ү дә верендә истә калырдай сә хнә образлары иҗ ат итә. Ә дә бихезмә тлә ре, сә хнә ә сә рлә ре б-н данлыклы. Аны драматург итептаныткан беренче ә сә ре “Талир тә ң кә ”30 бу ә сә рен ү згә ртеп эшли. Исемен “Чаткылар” дип ү згә ртә. 1923”Каһ ә рле мө һ ер”, 1925”Наемщик” яза. Т. Г. язучылык калә ме чорның актуаль проблемаларына җ ә мгыяттә ге ү згә решлә ргә ү тә сизгер булуы б-н характерлы. “Бишбү лә к” музыкаль драмасында авыл халкының граҗ даннар сугышында ничек катнашуы гә ү дә лә нә. ”Бишбү лә к”тә н соң Т. Г. “Ташкыннар” драмасын, соң ыннан трилогия итеп ү стерә. (1 “Шомлы кө ннә р”, 2 “Дауллы кө ннә р”, 3 “Данлы кө ннә р”). Трилогиянең идеясе Биктимер гаилә сенең язмышы һ кө рә ше аша аяыла. Биктимер образында ярлы татар крест-ның тулы бер тибы гә ү дә лә нә. Автор кү ренештә н кү ренешкә, пә рдә дә н пә рдә гә Биктимернең ан ягы ү сү сен тирә н уйланулар аша ү зенең сыйнфый хә лен аң лау дә рә җ ә сенә ү сү процессын эзлекле рә вештә кү рсә тә. “Изге амә нә т” драмасы ил алдында ү злә ренң бурычларын намус б-н ү тә гә н батыр партизаннарның вө җ дан сафлыгын илгә мә хә ббә тен һ ә м аның оккупантларга каршы рә химсез кө рә шлә рен гә ү дә лә ндерә. Баш герое крт шахтер Гыйният. Ул Ватан ө -н аң лы рә вештә ү лемгә бара һ ә м йө злә рчә фашистларны алар тө зеттергә н шахтаны юкка чыгара ү зе дә һ ә лак була Гыйният гистапо кулында чакта ү зенең эшлә гә н эшлә рен, ү ткә н юлын кү здзә н кичерә һ ә м юкаа яшә мә гә ненә, дошманга каршы кө ченнә н килгә ннең барысында эшлә венә шатлана. Палачлар аны никадә р интектерсә лә р дә Ваиан тапшырган изге амә нә тне дошман кулына бирми Ә бү зә р һ. Асия фашистның тугрылыклы ярдә мчелә ренә ә берелә лә р. Ә бү зә р сатлыкҗ ан Гыйният картта кала. Тема сугыш. Проблематынычлык ө чен кө рә ш. Идея Гыйниятнен патриотлыгы, патриотизм.

25. К. Тинчурин – комедиялә р остасы. “Сү нгә н йолдызлар драмасының проблематикасы, сә нгатчә эшлә неше, сә хнә язмышы. 1906 елда митингтан соң '" Мө хә ммә дия" мә дрә сә сен ташлап китә. " Сә яр" труппасына артист булып эшкә керә, бө тен гомерен театрга багышлый. 1906 елда " Маназара" (бә хә с) дигә н 1нче песасын яза. Ел саен диярлек 1-2 пьеса яза. 1910 елда " Хә лә л кә сеп", " Шомлы адым", " Беренче чә чә клә р", " Йосыф-Зө лә йха" һ. б. " Беренче чә чә клә р" -татар демократиясенең иң кара еллары. Реакция бара. Ә сә рдә дә татар яшьлә ренең шушы реакция б/н тартышы. 2нче конфликт – татар җ ә мгыятенең ү з эчендә ге каршылыклары. Песалары – “Зә ң гә р шә л”, “Җ илкә нсезлә р”, “Сакла, шартламасын! ”, “Американ”, “Сү нгә н Йолдызлар”. Боларда ил һ ә м халык язмышы, мә хә ббә т һ ә м фаҗ игале килә чә к, сугыш вакытындагыгы авыр тормыш кебек темалар кү тә релә. К. Тинчурин шушы ә сә рлә ре аркылы халыкның уй-телә клә рен, ө мет хыялларын, килә чә ген һ ә м милли мә дә ният язмышын чагылдыра. “Сү нгә н йолдызлар” трагизм һ ә м драма элементлары ү зара кушылып киткә н бу ә сә рнең ү зә гендә кеше шә хесе, аның язмышы, бә хеткә хокукы мә сә лә лә ре тора. Автор Сә рвә р б/н Исмә гыйл арасындагыгы мә хә ббә т һ ә м аның фаҗ игале язмышын тасвирлый. Бу яшь пар – авылның иң якты йолдызлары. Ә мма 2се дә авыр язмышлы, ятим балар: Сә рвә р ә бисендә торса, Исмә гыйл байга эшлә п кө н итә. 2 яшь кеше 1-1сен ө зелеп ярата. Автор шушы матур мә хә ббә тне сурә лә ү белә н беррә ттә н Исмә гыйлнең кү ргә н тө ше аша алда һ ә м тиздә н булачак фаҗ ига турында искә ртеп куя. Тө ш аҗ даһ а сыман 1 ә йбернең сызгырып бө тен йолдызлары сү ндерү еннә н гыйбарә т була. Алда без аҗ даханың сугыш икә нлегенә тө шенә без. Илдә сугыш башлана. Исмә гыйлгә сугышка барырга кагә з китерә лә р. Сә рвә р 2 юл чатында. Фә рхи аны Надирга димли, ә тә рбияче ә бисе ү з юлын ү зе сайларга куша. Ул гомерен Исмә гыл белә н бә йлә ргә карар кыла. Ә мма ә леге мә хә ббә ткә аяусыз сугыш яный. Бигрә к тә Сә рвә р кайгыра, сө йгә н яры сугышка китә чә к, ә ә йлә неп кайтуы билгесез һ ә м бу уйлар Исмә гйлне ничек тә сугыштан алып калу телә ге белә н тә мамлана. Сә рвә р авылның данлыклы имче хатыныннан дару алып, сө йгә ннең колагына сала, нә тиҗ ә дә кадерлесен ү з куллары белә н һ ә лак итә һ ә м шушы кайгыдан ул юлә рлә нә. Ә сә рдә гарип Надир да ү з бә хетен эзли. Бө кре, табигать тарафыннан кимсетелгә н булуына карамастан ул да кеше бит, аның кү ң еле матур. Ә мма Сә рвә р Надирны бары тик кызгана гына. Сә рвә р ү лә һ ә м Надир моны авыр кичерә. “Ходай синең җ аның ны алып, актык йолдызымны сү ндерде, ди ул. Һ ә м протестын ү зенең ү леме белә н белдерә. Шулай итеп йолдызлар 1- 1 рә м сү нә тора һ ә м ә ле кү п йолдызлар сү нә се, чө нки аҗ даһ а сугыш дә вам итә. К. Т. бу ә сә рендә матурлык белә н фаҗ игане бергә ү реп бару аша мә хә ббә ткә соклану һ ә м аны җ имерү че кара кө члә ргә нә фрә т уята.

26. Бө ек ватан сугышы чоры ә дә бияте. БВСее язылган хикә я, очерк, повесть, публицистик мә калә лә рдә бу авыр чорның ә һ -ле темасы кү тә релде. Язучылар 1 нче бурыч итеп тормышчан вакыйгаларда кешенең батырлыгын сурә тлә ү не куя. Г. Ә псә лә мов ә с-дә тыныч хә змә ттә н сугышка килгә н гади авыл кешесенең матур сыйфатларын ала. " Ватан улы" (1941) исемле хикә я очучы Моратов ү зенең истребителе б/н дошман бомбардир тар-мар итә. " Ү лемнә н кө члерә к" хикә ясе диң гезче Искә ндә р иптә шлә ренең чигенү ен каплап ялгыз килеш кү псанлы дошманны тоткарлый. Соң гы патроны б/н дошманны ү терә, штык б/н приклад б/н сугыша. Ахырдан фашистны элә ктереп, кыядан сикерә. " Алтын йолдыз", " Газинур" роман-да халыкта җ иң ү гә ышаныч сү нми. И. Гази " Алар ө чә ү иде" хикә ясе бу ышанычны лейтенант Сө лә ймановның эчке монологы уйлануларында кө чле һ ә м лирик тонда бирә. Еракта калган, авылы, ө йгә кайту, килә чә к тур-да уйлый. Фашист тылында ү теп кереп, кү перне шартлаталар. Ф. Кә рим кө чле прозаик булуын кү рсә тә: " Разведчик язмалары", " Язгы кичтә ", Г. Кутуйның " Без сталингрдчылар", " Сагыну" нә серлә ре популяр була. 1941-1943ее кү пчелек очерларны сугыш чорының документаль кө ндә леген сурә тлә гә н ә с-лә р дип бә ялә ргә мө мкин. А. Шамов " Җ ыр тавышы", " Нә фрә т кө че", " Ике дус" очерклары шундыйлардан. К. Нә җ ми" Тупчы Сө лә йман", " Таныш урын" хикә ясе кү псанлы публицистик мә калә һ ә м очеркларда совет халкының героик кө рә ше б/н горурлана, фашизмга кө чле нә фрә т чагылды. К. Нә җ минең сугыш ел-да язган публицистик мә калә лә ренә һ ә м очеркларына тарихилык сыйфатлары хас. БВСее поэзиясенә халыкчанлык, югары патриотизм, яктылык һ ә м романтик дә ртлелек хас. Сугыш чоры поэзиясенең сурә тлә ү обьекты да ү згә рде. Тө п конфликт булып яктылык һ ә м караң гылык, яшә ү һ ә м ү лем арасы, фашизм һ ә м социализм кө члә ре ара-дагы каршылык кү тә релде. Анттемасы М. Җ ә лил " Тупчы анты", Ф. Кә рим " Ант". Изге кө рә шкә китү че кешенең саубуллашу хислә ре сурә тлә ү Ш. Маннур " Саубуллашу җ ыры", Г. Кутуй " Озату җ ыры", Ә. Исхак " Озату" һ. б. 1942-1943ее поэзиясендә фронт вакыйгаларын, тө рле хә ллә рне сурә тлә ү киң колач ала. Ә. Фә йзи " Алдыбызда, дуслар, биеклек" лирик шиг-дә биеклек ө /н барган кызу сугыш эпизодын тө смерлә ргә мө мкин. Лә кин кү п ө леше сугышчының кичерешлә ренә бирелгә н. Г. Хуҗ и фоны конкретлаштырырга, конкрет детальлә р б/н предметлаштырырга, героенконкрет ситуация эченә куярга омтыла. 1943е җ иң ү гә багыш-ган шиг-р кү п. " Без җ иң гә ч" азатлык шатлыгы ал таң килеп җ иткә н саен җ ирнең яктыруы аша сурә тлә нә. Кү пчелек поэмаларда совет кешесенең фронттагы батырлыгын сурә тлә ү гә багышланган: М. Җ ә лил " Вә хшә т", " Ант бә йрә ме", Ф. Кә рим " Ү лем уены", " Тимер һ ә м тимерче". Сугыш чоры авыр б/са да, ә д-т халыкнын патриотизмын чагылдыра. Язучылар иң элек героик хар-га игьтибар итә лә р. Бу тө п обьект була. Татар язучылары ү з иҗ атын " Ватанны саклаучылар" темасына багышладылар. Газетада чыккан шиг-р лозунг шиг-ре булып торалар. Татар прозасының тө п герое гади кеше. Шагыйрьлә р һ ә рвакыт алгы сафта булалар: А. Алиш, Г. Кутуй, М. Җ ә лил. Ф. Кә рим. Язучы-ң кү пчелеге сугышның 1нче кө неннә н ү к фронтка китә лә р. Сугыш вакытында тө рле фронтларда 16 тө рле газета чыга. А. Шамов, Ә. Фә йзи, Р. Ишморат, А. Расих, И. Гази, Г. Ә псә лә мов-актив хә бә рчелә р була. Иң кү п иҗ ат иткә н жанрларның берсе-баллада-романтик образларга бай. М. Җ ә лил " Сандугач һ ә м чишмә ", " Кызыл ромашка", Ф. Кә рим " Тимер һ ә м тимерче",

27. Ф. Кә рим – шагыйрь, прозаик, драматург. “Разведчик язмалары” ә сә ренә анализ. 20-30 нчы еллар иҗ аты: - 20 нче еллар уртасында шигърияткә килеп, яң а тормышка, яшьлә ргә, хезмә ткә дан җ ырлау; комсомол рухы алып килү; - тө рле вакыйгаларга мө нә сә бә тен шигырь аша белдерү, укучыга ниндидер хә бә р җ иткерү формасында язу; - кө рә ш дә рте белә н мавыгу декларатив сө йлә ү гә, коры риторикага, яң а формалар белә н мавыгуга китерү; образлылык кимү, сурә т чаралары ярлылану (“Безнең һ ә йкә л”, “Закон”); - 30 нчы елларда шигъри осталыгы, ә дә би зә выгы ү сү, киң ә ю; шигырьлә рендә лирик җ ылылык, мө лаемлык, табигыйлек арту (“Зә йтү нә ”, “Беренче бала”, “Кемгә сө йлим серлә ремне”); - бу чор иҗ атының тө п тема-мотивлары: социалистик хезмә т, бә хетле килә чә к, совет кешесенең гуманистик сыйфатлары (“Җ иденче мич”, “Тавышлы таң ”); илне саклау (“Чайка башың ны”, “Пулеметчы”, “Аникин”). Тоткынлык чоры иҗ аты (1938-1941): - ә сә рлә рендә тоткынлыкның ачы газабы, рә нҗ етелү хислә ре ө стенлек итү (“Я кө н генә була, я тө н генә... ”); - шигырьлә ренең тө п мотивлары: лирик геройның борчылуы, сыкрануы һ ә м якыннарын, туган җ ирен сагыну хислә ре (“Ант”, “Кө зге яң гырлы тө н”); - ә сә рлә рендә идеология йогынтысы кимү, реалистик сурә тлә ү гә нигезлә нү; - лирик геройның, ялгыз калып, хатыны, балалары турында уйлануы (“Кадрия”, “Сагынып кайтам сине”); - символик образларга, чагыштыру, арттыру, антитеза һ. б. алымнарга иркен мө рә җ ә гать итү е (“Кыр казы”). Сугыш чоры иҗ аты (1941-1945): - җ иң ү гә тирә н ышаныч белә н илен сакларга ант итү (“Ант”); - лирик геройның рухи дө ньясы баю, ул кешелекле, нык ихтыярлы (“Телә к”, “Иптә ш”); - яшә ү һ ә м ү лем турында фә лсә фи уйлануы (“Сө йлә р сү злә р бик кү п алар... ”); - фашизмга нә фрә т, лә гънә т яң гырау (“Бездә яздыр”); - тыл тормышы, фронт һ ә м тыл бердә млеге (“Сагынып кө тә м”, “Аның җ ыры”, “Син еракта”); - туган ягын, якыннарын юксыну (“Исә җ ил”, “Сагындым”, “Газиз ә нкә й”); - поэма һ ә м баллада жанрларында иҗ аты иң югары ноктага җ итү (“Гө лсем”, “Идел егете”, “Кың гыраулы яшел гармун”, “Ү лем уены”, “Партизан хатыны”, “Ө мет йолдызы”, “Тимер һ ә м тимерче”); - поэмаларында тө п тема-мотивлар: а) фашизмның ерткычлыгын ачу (“Гө лсем”, “Партизан хатыны”); ә ) сугышчының хис-кичерешлә рен, кү ң ел дө ньясын лирик планда сурә тлә ү (“Кың гыраулы яшел гармун”); б) халыклар дуслыгын, интернационализмны яклау (“Идел егете”, “Ө мет йолдызы”); - прозада һ ә м драматургиядә сугыш афә тен, совет солдатының батырлыгын кү рсә тү (“Язгы тө ндә ”, “Разведчик язмалары” повестьлары, “Шакир Шигаев” пьесасы).

№ 29 Н. Исә нбә тнең кү пкырлы ә дә би-фә нни эшчә нлеге. Сугыш чоры драматургиясе. “Муса Җ ә лил” драмасына анализ. Узган гасырның соң гы кө ннә рендә туган Н. И. ү зенең тың гысыз һ ә м нә тиҗ ә ле иҗ аты белә н тулы бер гасырны иң ли (1900-1993). Ул - язучы, тел белгече, фольклорчы галим, тарихчы, публицист, драматург, шагыйрь, балалар язучысы, либреттист, ә дә бият тарихчысы, тә рҗ емә че... Шагыйрь буларак: 2 дистә поэмасы, 200дә н артык шигыре басылган. Кайберлә ре җ ырга ә йлә нә: “Син сазың ны уйладың ”, “Бормалы су”, “Туган ил”... “Тү лә к һ ә м Сусылу” опера либреттосы. Балаларга атап язылганннары: “Мырауҗ ан агай хә йлә се”, “Ни ө чен ни булган, яки утыз ялган”, “Куян маҗ аралары”- 100гә якын. Галим буларак та Н. И. кү пкырлы талант иясе. Халык аваз иҗ атын җ ыю һ ә м эшкә ртү ө лкә сендә хезмә т куя: мә каль һ ә м ә йтемнә р, мә зә клә р, табышмаклар, җ ыр, такмазалар, балалар фольклорын җ ентеклә п җ ыя, фә нни эшкә ртә (м-н, “Татар халык мә кальлә ре” җ ыентыгы). Телче-галим буларак Н. И. татар теленең аң латмалы сү злеген, татар теленең фразеологик сү злеген тө зи + татар мифлары, ырымнары һ ә м им-томнары хакында гыйльми хезмә тлә р яза. Иң ә ү вә л Н. И. халыкка драматург буларак таныла. Ул гаҗ ә еп уникаль һ ә м ү зенчә лекле, урыны белә н шактый беркатлы һ ә м идеология ягыннан берьяклы, ә мма тө п асылы белә н бө ек гуманизмга хезмә т иткә н совет ә дә биятын тудыруда зур ө леш керткә н. Драматургиясе 2 юшә лештә ү сә. Беренчесе – сатирик юнә леш. Совет шартларында урын алганда кимчелеклә рне, гарип рухлыкешелә рне сурә тлә ү ө чен 20нче еллардагы мондый ә сә рлә ргә материалны автор НЭП шартларыннан, кө ндә лек вакыйга-хә ллә рдә н ала (“Хуҗ а Насретдин”(1939), “Һ иҗ рә т” (1923) комедиялә ре). Икенчесе – трагедия һ ә м драмалар. Бу ә сә рлә рнең кү пчелеге татар халкының данлы уллары һ ә м кызлары, миллә тебезнең горурлыгы булган шә хеслә р турында. “Гө лҗ амал”(1943) (беренче милли актриса Сә хипҗ амал Гыйззә туллина-Волжская турында), “Мулланур Вахитов”(1946), “Муса Җ ә лил”(1956) трагедиясе. Н. И. иҗ атында Бө ек Ватан сугышы темасы “Муса Җ ә лил” трагедияседә аеруча тирә н чагылыш тапты. Бу ә сә рен язганда ә дипнең максаты Шагыйрь һ ә м Тиран кө рә шен, азатлык авазының җ иң ү ен кү рсә тү була. Драматургның ‘’Муса Жә лил’’ исемле оптимистик трагедиясе бу циклга керә торган ә сә рлә ре арасында аерым урын алып тора. Автор сугышчы шагыйрьнең рухи сыйфатларын, характерының авыр кө рә ш шартларында корычтай чыныга баруын эзлекле рә вештә ачып бирә. Муса Жә лилнен рухи кө че һ ә м мораль яктан ө стенлеге фашизмның тө п идеологы Розенберг белә н очрашу сә хнә сендә аеруча кө чле бирелә. Сюҗ еты: Зә бихулла Альбиковларның гаилә сен тасвирлау. З., аның улы Фердинанд немеө ларның эчкэрэк керә баруына, аларның җ иң ү лә ренә сө енә лә р. Ә билә ре Газизә бук хә бә рне йө рә к ә рнү е б-н кабул итә. Ул туган ягын сагына, кайтып туган нигезен кү рергә тели. М, Җ һ ә м тагын берничә кеше пленга элә гә лә р, конө лагерҗ ларга җ ибә релә лә р. Анда алар яшерен оешма тө зилә р. Тик немеө лар моны белеп алалар, чө нки араларында 1 сатлык җ ан була- Бә кер. Пароле “гө лҗ имеш” була. Ә с. азагында м. җ. һ ә м аның иптә шлә ре атыа ү терелә. Драматург иҗ ат максатын “шагыйрҗ һ. тиран кө рә шен кү рсә тү ”дип куйса да, пҗ еса тагын да киң рә к колач ала. Ул заман проблемалары, халыклар язмышы, идеялә р кө рә ше тур. ә сә р булып ү сә. Н. И. 2 як лагерҗ тормышын капма каршы куя: 1) ерткыч фашизм идеялә ре хө кем сө рә. 2) гуманистик идеаллар б-н коралланган совет кешелә ре гә ү дә лә нә. Трагедиядә геройларның характеры ватанга, халык язмышына мө нә сә бә ттә, илнең хә литкеч кө ннә рендә ачыла. Ә сә рдә эмигрант Алҗ биковлар гаилә сенең кү ң елсез язмышын кү рсә тү гә шактыйурын бирелә. Тиң сез батырлык белә н дан алган трагик геройлардан аермалы буларак, Алҗ биковлар котылгысыз язмышка дучар ителгә н шә хеслә р буларак гә ү д. Фашизм һ ә р җ ирдә кешелк иреген буа, шә хесне рухи гариплә ндерә, гитлерчылар мө хитында Фә рит фашист Фердинанд булып ү сә. Газизә карчык образы да шул конө епө ияне куә тли. Яшлек еллары Сакмар буйларында ү ткә н бу карчык туган халкының бер җ ырын ишетү дә н мә хрү м. Аның соң гы телә ге-туган туфрагына кайтып ү лү. Бә кер – хыянә тче. Халык темасы бу ә сә рдә тирә н интернаө ионалистик рухта хә л ителә. Җ ә лилчелә р б-н бергә фашистларга каршы рус разведчигы Макаров(Гейдель), бельгияле партизан Энгелҗ ман, башкорт Янгир, чуваш Сарманбай бердә м кө рә ш алып баралар. Бу кө рә шчелә р ө чен гомумә н немец халкы тү гл, ә фашизм дошман. Трагедиянең финалы оптимистик рухлы. Муса ихтыяры җ иң еп чыга. Дө ньяны тетрә ткә н зур тарихи вакыйга – Бө ек Ватан сугышы, анда халыклар язмышы хә л ителү, Муса Җ ә лил кебек геройларның мә йданга чыгуы бу ә сә рне бө тендө нья масштабындагы конфликтлы итә. Бер якта – ерткыч фашизм идеялә ре хө кем сө рә. Икенче якта – гуманистик, коммунистик идеаллар белә н коралланган совет кешелә ре гә ү дә лә нә. Конфликт фә лсә фи тирә нлек ала. Муса белә н Розенберг очрашу картинасында аеруча ачык чагыла. Муса, ү лемгә хө кем ителсә дә, идеалы белә н Розебергтан кө чле булуын белеп кө рә шә. (Муса, Ә минә, Чулпан, Алиш, Илстан, Бә кер Хайруллин... ).

30. Сугыштан соң гы татар поэзиясе. С. Хә ким “Курск дугасы” поэмасына анализ. Сугыштан соң гы татар поэзиясе: а) сугыштан кайтмый калганнары юксыну (Ә. Фә йзи “Ач тә рә зә ң ”; С. Хә ким “Кө ткә н идем”; Ш. Галиев “Ә ткә йгә хат”); ә ) сугыш фаҗ игалә рен, кеше батырлыгын, рухи бө еклеген тасвирлау (С. Хә ким “Дала җ ыры”, “Курск дугасы”); б) тыныч тормышка кайткан кичә ге сугышчының рухи халә тен ачу (Ш. Маннур “Казан кызы”); в) тирә н лиризм белә н кешенең хис-кичерешлә рен тасвирлау (Ә. Ерикә й “Бик кү рә сем килә ”; Ш. Маннур “Кичке Идел”). С. Хә кимнең “Курск дугасы” (1948) поэмасында ү ткә н һ ә м бү генге аеруча тыгыз ү релгә н. Биш елдан соң шагыйръгә ү зе азат иткә н җ ирлә рдә н кабат узарга туры килә. Поэма лирик геройның шул турыдагы уйланулары рә вешендә язылган. Сюжет та ике планда ачыла. Бер план – лирик геройның хә зерге кичерешлә ре, бү генге тормыш кү ренешлә ре. Икенчесе – ү ткә н турындагы уйлар, сугыш елларындагы хә ллә р, истә леклә р... Белгородның ак таулары һ аман элеккечә, каберлек тә ү з урынында. Ә мма тормыш дә вам итә: Хә зер инде куе, яшел солы Кү меп киткә н яткан окопны. Элекке землянкалар да юкка чыккан, алар урынында биш почмаклы йортлар кү тә релгә н. Шагыйръ Прохоровка авылының хә зер “кү ге аяз, авыр тө ннә рнең болыты юк”лыгын, Прохоровка белә н бө тен ил, халык кызыксынуын кү рә. Шагыйръ ө чен бу бигрә к истә лекле, якын. Ул аның туган авылы да тү гел, “калган нигез дә юк бабасыннан”. Ә мма тормыш юлында ул тирә н эз калдырган. Шушы авылда, стенасын туплар чуарлаган таза, зур таш кибет янында шагыйръгә партбилет тапшырганнар. Ә ут эчендә партиягә керү не ничек онытырсың. Шагыйръ хә зер Ватан сугышы ераклашкан саен аның бө тен зурлыгы тагы да ныграк ачыла баруын кү рә. Сугышны лирик герой тирә нрә к, киң рә к аң лый хә зер. Прохоровка авылы турында язса да, аның кү рү горизонты киң. Сугыштан соң узган биш ел вакыт һ ә м шул вакыт эчендә эшлә нгә н эшлә р, ү телгә н юллар Ватан сугышының ә һ ә миятен ныграк аң ларга ярдә м итә лә р. Поэманың Белгородны азат итү ө чен кө рә штә һ ә лак булган сугышчыларның каберлә ренә хө рмә т белә н баш июдә н башланып китү е очраклы тү гел. Ә сә рнең бө тен рухы, пафосы ү лгә н сугышчыларның хезмә те “ә рә м китмә ве” турында сө йли. Шагыйръ бу далада алар гомеренең “якты сукмагын” кү рә.