12. Татар реалистик прозасы формалашу. Муса Акъегет, З.Бигиев. 4 страница

17. Г. Ибраһ имовның башлангыч чор иҗ атында романтизм. “Яшь йө рә клә р”. Язучының Октябрьдә н соң гы ә сә рлә рендә шә хес һ ә м җ ә мгыять проблемасы. 1887е Уфа губернасы Эстә рлетамак ө язе Солтанморат ав-да туа. Ә тисе башта мулла була, аннан соң баш тарта. Вә ли мулла мә д-дә укый. 1906е Оренбургтмә др-нә н куыла, Галия мә др-сен ташлый. Казакъ далаларын гизә. Уралда заводта эшли, мө селман студентлары җ ә мгыятендә эшли, аларның Бө тенроссия съездын оештыруда катнаша. Сә яси эшчә нлек алып барганы ө чен кулга алына, азат ителә һ ә м Казанга кайтып” Аң ” ң урналында җ аваплы секретарҗ булып эшли. Уфада “Галия” мә дрә сә сендә укыта. 1нче ә сә ре “Зә ки шә кертнең мә д-дә н куылуы”-чорының ә һ ә миятле мә сьә лә лә рен гә ү дә лә ндерә: шә хес, хатын-кыз азатлыгы ө /н кө рә ш темалары. 1910е-“Яз башы”, 1910-1912ее “Диң гездә ”, ”Сө ю-сә гадә т” ә сә рл. яза. Бу ә сә рлә ре психологик тирә нлек, композиция һ ә м сюжет камиллеге б/н аерылып тора. Г. И. 1нче чор иҗ аты-романтизмга корылган ә с-лә р. Гадә ттә н тыш хар-р иҗ ат итә. Яң а революцион кү тә релеш елларында ә д-та булган идея-эстетик ү згә решлә р аң арда да була. ”Диң гездә ”хикә ясендә кешелә р начар гына кечкенә кө ймә б/н диң гездә чыгалар. Романтизм символы булган давыл образы бар. Давыл башлана, бө тенесе курка, догалар укыйлар, марҗ алар чукыналар. Авторның юлдашы карт ү лә ргә җ ыенып васыятьлә рен ә йтә. Лә кин давыл тына, ярга чыгалар, барысы да шат. Бары авторга гына кү ң елсез, ул тагын диң гезгә чыгарга тели. ”Карт ялчы”яшь байның ү злә рендә гомер буе эшлә гә н карт ялчыга мө нә сә бә те. Бай ялчыны пычрак, яң гырлы тө ндә ерак кырга начар атлар б/н җ ибә рә. Бары авылдашы-яшь егет кенә анны ү лемнә н коткара, аң а ярдә м итә. ”Яз башы”хикә ясендә герой 11 яшьлек малай. Дуслары б/н балыкка тө шә. Шунда яшенле давыл, җ ил-давыл башлана, малайлар бик нык куркалар. Малай егыла һ ә м берничә кө ннә н генә терелеп аякка баса. Романтик образлар: җ ил, давыл. ”Яшь йө рә клә р” романында Мә рьям б/н Зыя бер-берсен яраталар. Лә кин Зыяны ә тисе мулла итә ргә телә сә дә, аның укыйсы килми, мә дрә сә дә н куалар һ ә м ул солдат хезмә тенә алына. Ә тисе моң а бик кайгыра, чө нки олы улы Сабир да укуын ташлап, мө галлимлек итә. Җ ә лә ш мулла эчү гә сабыша, югалып йө ри. Мә рьямны 3туганы Фә тхигә кияү гә бирә лә р. Алар бик начар торалар. Фә тхи башка хатыннар янына йө ри, Мә рьям тур-да начар сү злә р сө йли. Шуның ө /н беркө н Мә рям Фә тхигә лампадан ут кабыза һ ә м ул яна башлый, ө йлә ре дә яна. Фә хри больницада ята, Мә рьямгә булганнарны сө йлә мә скә куша. Фә хри агуланып ү лә һ ә м аның ү лемен Мә рьямгә ягалар. Сабир ө йлә нә һ ә м бик ә йбә т эшли. Җ ә лә ш мулла хаҗ сә фә ренә китә, бу аның соң гы юлы була. Зыя б/н Мә рьямнең мә хә ббә тлә ре чынбарлык б/н конфликтка керә, шунлыктан ә сә р азагы һ ә лакә т б/н тә мамлана. Зыяны паралич суга, Мә рьямны каторгага җ ибә рә лә р. Романда тат. халкының хә ле, миллә т язмышы, аның килә чә ге мә сьә лә се кү тә релгә н. Җ ә лә шнең карашлары б/н Зыяныкы туры килми. Зыяның максаты яшә ү идеалын хө рмә т итү, аны газаплы тормыштан коткару, азатлыкка чыгару. Зыяның язмышы аның мә ктә п фаҗ игасе б/н бергә ү релеп сурә тлә нгә н. Мә рьям-авыл тормышын белми, белергә дә телә ми. Проблема: Яң алык б/н искелек кө рә ше. Идея: Яң алык җ иң ә. Романтизм реализм синтезы. Зыя музыка б/н мавыга. Совет чор иҗ ат эшен җ ә елдереп җ ибә ргә ндә ө лгергә н марксист-буржуаз. 20е. »Яң а кешелә р” драмасын яза. Бу аның бердә н-бер драма ә сә ре. 1921е. кешелә рнең җ анын тетрә ндергә н ачлык була. ”Адә мнә р”повесте чыга. Бу ә сә р ө /н тү лә нгә н акча ачыгучылар ө /н киткә н. Г. И. гомеренең соң гы 10е. Кырым б/н бә йле. Каты авыру аны аяктан ега, татарлардан читтә яшә ргә мә җ бү р итә. Лә кин язучы туган халкы б/н элемтә сен ө зми. Ялтада ә д. иҗ ат эшен туктатмый. Ул биредә “Татар хатыны нилә р кү рми? ”пов-ң һ ә м “Безнең кө ннә р” роман-ң яң а вариантларын яза. Язучының яң а кеше образын иҗ ат итү юлындагы ә дә би-эстетик эзлә нү лә ре 1922е. язылган “Кызыл чә чә клә р” хик-дә дә вам иттерелә. Ә с-дә окт-га кадә рге тат. ә д-ң прогрессив традиц-ре уң ышлы дә вам иттерелә. Бу бигрә к тә авыл тормышын, крестьян кө нкү решен зур осталык б/н сурә тлә ү дә чагыла. Автор социалистик рев-нең яң а кеше тә рбиялә ү дә ге ролен кү рсә тергә тели. Моң а ул балалык еллары, яшьлеклә ре давыллы елларга туры килгә н 5 егетнең тормышын сурә тлә ү аша ирешә. (Вакыйга Зә ң гә р чишмә авыл-да бара, геройлар: Шаһ баз, Солтан, Гыйрфан, Гыйлаҗ и, Гали). ”Кызыл чә чә клә р” хикә ясе образ-ң яң алыгы, кү тә ргә н теманың мө һ имлеге б/н генә тү гел, сә нгатьчә эшлә неш дә рә җ ә се, сюжет-композиция тө зелеше, тел-сурә тлә ү чараларының ү зенчә лекле булуы б/н дә аерылып тора. Бу ә сә р азат кө ннә р ө /н кө рә ш юлында һ ә лак булган иптә шлә ргә багышлана. ”Тирә н тамырлар” романы1928 е. басыла. Ә сә рдә сыйнфыйлык алгы планга чыга. Шул еллардапопуляр тема- халык дошманнары б/н кө рә ш, социализм тө зү кү рсә телә. Ә сә р Фә хрине-авыл хә бә чесен ү тереп ташлау б/н башлана(кендек). Аны элеккеге буржуаз, хә ер совхоз директорыВә ли Хә сә нов ү тертә. Ә сә рдә детектив алымнар да бар-Фә хринең ү терү чесен эзлилә р. Фә хринең дусты Садыйкны кулга алалар. Соң ыннан ү терү челә рне һ ә м гаеплелә рне табалар һ ә м Вә лине атып ү терә лә р, аның җ итә кчелегендә дә кырын эшлә рен табалар. Фә хрине Вә ли, ү зен тә нкыйтьлә п кырын эшлә рен газетага язган ө /н куркытмакчы була-Гыймади картка куша. Ә хми-тиле малайга куркытырга кушалар, ә ул аны ү терә. Садыйк-революционер, аны фабрика директоры итеп куялар. Егерменче еллар башын авылда һ ә м шә һ ә рдә җ ә елгә н кискен сыйнфый кө рә ш картиналарын(“Тирә н тамырлар”романы, 1926)калку итеп сурә тли. Гаилә мө нә сә бә тлә рен дә сурә тли(Гайшә б/н ә нисе ар-дагы мө нә сә бә тлә р).

19. XX йө з татар драматургиясенә гомуми кү зә тү Г. Исхакый " Зө лә йха", М. Фә йзи “Кызганыч”, Г. Колә хмә тов “Яшь гомер” ә сә рлә ренә анализ. Тат. драм-сенең тарихы 19 гас. Азагыннан башлана. Лә кин аның куә тлә неп ү сеп китү е 1905 елгы революциядә н соң башлана. XX гасыр башы драм-н 3 чорга бү леп карыйлар. 1нче чорның 1887-1905 елларга туры килү е. Г. Ильяси, Ф. Халиди, Г. Камал, Г. Исхакый һ. б. иҗ атында яң а тө ргә, аның жанрына нигез салыну. 1нче драма һ ә м комедия-дә мә гърифә тчелек ә дә бияты идеялщренең чагылышы. Драм-ның 2нче чоры (1906-1911). Аның яң а кү тә релеше. Тарихи-мә дә ни сә бә плә ре. Драм-нең ү сешенә милли-профессиональ театр барлыкка килү нең йогынтысы. Рус, Кб. Аурупа, тө рек ә дә б-нан тә рҗ емә лә р. Тат. драм-нең “театрлы” дә верендә Г. Камал, Г. Исхакый, С. Рә миев, Ф. Ә мирх., Г. Колә хм., һ. б. ларның иҗ аты. Пьесада ү з чорының мө һ им, алдынгы мә сьә лә лә ре кү тә релү. Феодаль торгынлыкны, фанатик руханиларны, ә хлаксызлылыкны тә нкыйтьлә ү. Комедия жанрының активлашуы, сатирик комедия, водевиль кебек яң а формалар барлыкка килү. Җ ә мгыять белә н шә хес каршылыгын, социаль, сыйнфый кө рә ш, искелек һ ә м яң алык тартылышларын тасвирлаган инкыйлаби эчтә лекле драмалар иҗ ат ителү (Г. Иск., Ф. Ә мирх. Һ. б. ). Г. Колә хмә тов пьесасында кү зә телгә н идея-эчтә лек һ ә м форма яң алыгы. Бу чор драматургиясенең тә нкыйди реализм принципларын ү злә штерү е, шул ук вакытта мә гърифә тчелек реализмы принципларын да кире какмавы, романтизм методының билгелә ре, сыйфатлары аерым ә сә рлә рдә чагылу. Тат. ә дә б-ң 3нче чорында (1912-1917) иҗ ат иткә н Ф. Ә мирхан, Г. Исхакыйның дө ньяга карашында, ә дә би-эстетик эзлә нү ендә яң арышлар, ү згә решлә р кү зә телү. М. Фә йзи, Сә йфи- Казанлы, К. Тинчурин, Ф. Бурнаш кебек яшь кө члә р килү. Тематик яктан чор драм-ндә берничә юнә леш ассызыклану. Искелекне, бозыклыкны фаш итү, хатын-кыз азатлыгы, шә хес иреге, мә гърифә т кебек мә сьә лә лә рне яклау; татар халкының барлык социаль катлаулары берлә шеп, миллә тнең матди хә лен ныгыту, мә дә ниятен, мә гарифен кү тә рү ө чен барган кө рә шне гә ү дә лә ндерү; татар демократик яшьлә ре хә рә кә тендә ге эчке каршылыклар, идеялә р бә релешен сурә тлә ү һ. б. Гади халык тормышына, аның гореф-гадә тлә ренә, йолаларына, халык җ ырларына йө з белә н борылу (М. Фә йзи, Ф. Бурнаш). 3нче чорда драма жанрының хә литкеч роль уйнавы, аның сатирик, психологик, тарихи романтик, музыкаль драма кебек формалары туу, водевиль, трагикомедиялщр язылу. “Зә лә йха” трагедиясен Чистай тө рмә сендә яза башлый, Истамбулда дә вам иттерә. 1917е соң гына басыла һ ә м сә хнә дә уйнала. ХХ гасыр драм-дщ сирщк очрый торган фаьига ьанрында язылган. Бу ә сә рдә мә җ бү ри чукындыру сә ясә те кү зә телә. Патша хө кү мә те татар халнкын озак. Еллар буйсындыра алмый һ. динен алыштырып, буйсындырмакчы була. Автор Зө лә йха образында татар халкының сынмас рухын тасвирлый. Драма – 1нче музыкаль спектакль була. Зө лә йха ү з иманын саклап кала, кү пме авырлыклар кү рсә дә, динен сатмый. Бу драманың татар иҗ тимагый тормышына йогынтысы зур була. Бу ә сә р бө тен халыкның фаҗ игале язмышын тасвирлаган 1нче сә хнә ә сә ре. 1552е Казан ханлыгы И. Грозный тарафыннан яулап алганнан соң , рус дә ү лә те татарларны мә схә рә ли башлый, кө члә п чукындыра. Г. И. Ничә йө з еллар изелеп яшә п тә, телен, динен, гореф-гадә тлә рен, милли йө зен саклап кала алган татар халкының аяныч хә лен һ ә м берү к вакытта рухи батырлыгын кү з алдына бастыра. Болар барысы гади татар хатыны Зө лә йха язмышы аша гә ү дә лә нә. Кө члә п чукындырылган, моның белә н килешмә гә не ө чен 9ай монастырьда ябып яткырылган, иреннә н, газиз балаларыннан аерып, ирексездә н рус мужигына хатын ителгә н, лә кин рухы б/н татар хатыны булып калган, кяфер ирен ү тереп, 18 ел каторгада интеккә н З-ның язмышы – ул татар халкы кичергә ннә рнең чаткысы гына. “Кызганыч” - (1913)-романтик пьеса. Тө п геройлар: яң а тип бурҗ уазия вә киле Сө лә йман, аның улы Заһ ид, мә дрә сә мө галлимә се Гә ү һ ә р. Заһ ид та, Гә ү һ ә р дә гадә ти егет һ ә м кыз булмаган к/к, мә хә ббә тлә ре дә гадә ти тү гел. Заһ ид-барлык булганын миллә ткә бирергә ә зер торган идеал егет. Гә ү һ ә р-адә м кыяфә тендә ге фә рештә, мө галлимә. Сө лә йман Заһ идне бай кызына ө йлә ндерергә телә п, я мө галлимә дә н баш тартасың, я мирастан колак кагасың, ди. Заһ ид риза булмагач, мирастан мә хрү м итеп ө еннә н куып чыгара. Сө лә йман улын ярата, ул яң алык сө юче дә, берничә мә дрә сә салдырткан кеше дә, ник ул улына карата шулай каты? Егет тә тиз йомшап тө шә. Заһ ид б/н Гә ү һ ә р ү з бә хетлә ре ө /н кө рә шмилә р. Автор пьесаны геройның ү леме б/н тә мамлый. М. Ф. романтизм алымын кулланып эш итә, гадә ти булмаган мә хә ббә т утында янучы геройларын тирә леккә, җ ә мгыятькә каршы куя. Пьеса мелодрама булып тора. Тема: байлыкка корылган җ ә мгыяттә саф мә хә ббә ткә урын юк. Идея: һ ә р кеше бә хеткә, мә хә ббә ткә хокуклы. Ике яшь тә һ ә лак була кавыша алмыйлар. Заһ ит Гә ү һ ә рне ярата, лә кин ә тисе Гали бай кызга ө йлә ндерергә тели. Ә дипнең заманның мө һ им мә сьә лә лә рен чагылдырган Г. Колә хмә товның Яшь гомер” (1908) драмасы. Аның конфликты һ ә м хә л ителешендә ге яң алык. Гали – Зө лә йха – Мостафа тирә сендә барган вакыйгаларда хатын-кыз азатлыгы, мә хә ббә т, никах иреге, кеше бә хете мә сьә лә лә ренең кү тә релү е. Яң а тормыш каһ арманнары эшче – революционер Вә ли, эшче Йосыф, зыялы Галилә рнең ә сә рдә эшлә неше “Яшь гомер” драмасында пролетариат ә д-ты сыйфатларының чагылышы.

20. Г. Камалның кү пкырлы иҗ аты. Драмаларында конфликт ү зенчә леге, образлар системасы (“Бә хетсез егет”, “Ө ч бә дбә хет”). Галиә сгар Камал (1879-1933)- кү пьяклы һ ә м талантлы иҗ атчы, сә лә тле тө рле-тө рле ө лкә лә рне иң лә гә н ә нә шундый олы шә хеслә рнең берсе. Драматург һ ә м тә рҗ емә че, ялкынлы публицист һ ә м журналист, ө лгер трибун-шагыйрь һ ә м рә ссам-карикатурачы, полиграфия остасы һ ә м матбугат-нә шрият җ итә кчесе, актер һ ә м режиссер – боларның һ ә ммә се буенча аның татар культурасы тарихында ү зенчә лекле якты эзе бар, болар аны актив иҗ атчы, киң белемле һ ө нә р иясе, олы җ анлы гражданин итеп характерлыйлар. Галиә сгар Камал 1879 елның 6 январенда Казанда ү з кул кө че белә н кө н кү рү че Галиә кбә р Камалетдинов гаилә сендә туган. Ул 1900нче елга кадә р искечә “Госмания”, аннан “Халидия”, аннан 1893 елдан башлап “Мө хә ммә дия” мә дрә сә сендә һ ә м аның янындагы русский класста укыган. Галиә сгар Камал – “татар драма ә дә биятының атасы, татар сә хнә се ө чен аның башлап тууыннан 16нчы елларгача ү зенең ә сә рлә ре белә н зур байлык бирә килгә н, “Бү лә к ө чен”, “Беренче театр” кебек комедиялә р белә н татар ә дә бияты тарихында мә ң гелек урын алган” язучы. “Беренче театр”, “Бү лә к ө чен”, “Банкрот”, “Безнең шә һ ә рнең серлә ре”- аның ү з иҗ атында гына тү гел, гомумә н татар ә дә бияты тарихында иң бө ек нокталарны билгелә ү че ә сә рлә рдә н санала. Г. Камал иҗ атының тө п идея юнә леше буржуаз чынбарлыкны тә нкыйть итү дә. Шуң а кү рә дә бу мираста иң мө һ им нокта-ә дипнең ү зенчә лекле сатирасы. Иҗ атының башлангыч чорында ук Г. Камал ә дә биятның барлык тө р жанрларында ү зенең кө чен сынап карый. Пьсалар белә н бер ү к вакытта хикә ялә р дә иҗ ат итә. Беренче ә сә ре булган “Бә хетсез егет”тә (1898) Г. Камал яң ача укучы яшьлә рне уң ай геройлар итеп кү рсә тә. Алар, Г. Камалның ү зе кебек ү к, театрга йө реп, заманның культурасы белә н таныша башлаган, сә хнә сә нгатен яклап, аның файдалы якларын башкаларга аң лата торган алдынгы кешелә р. “Минем театрга бару дигә н сү зем бер дә гаеп тү гел, анда никадә р гыйбрә тлә р бар: начар юлда йө ргә н кешелә р ниндә ен эшлә ргә очраганын һ ә м дө ньяда ниндә ен хурлыкларга тө шкә ннә рен кү з алдында кү рсә тә лә р”. Драманың уң ай герое Ә хмә т авызыннан ә йтелгә н бу фикер шул чорда, XIX йө знең соң ында, татар театрын оештыру юлында ясалган беренче адымнар турында рус матбугатында басылган хә бә рлә р һ ә м шул уң ай белә н барган бә хә слә рнең бер чагылышы булып, яшь мә гърифә тченең шушы вакыйгада ү зенчә катнашуы иде. “Ө ч бә дбә хет” драмасында автор ике туганны – укыган Гомә р белә н укымаган Мә хмү дне каршы куеп сурә тли. Гомә р: “Безнең мө селманнар да мә гърифә т тә хсил кылырга тырышырга кирә к иде”, - дип белдерә һ ә м уку-белемнең файдасын мисаллар белә н раслый. Язучы иҗ ат иткә н тискә ре типлар – һ ә рвакыт акча коллары, аларның бө тен максатлары байлык җ ыю. Чө нки “Ө ч бә дбә хет”тә ге Мә хмү д сү зе белә н ә йткә ндә: “Акчаң булса, бар да була, бел, аны ул (яучы) булдырмый, акча булдыра”. Акча темасы, бө тен җ ә мгыятьне кулда тотып, кешелә р арасындагы кешелә рчә мө нә сә бә тлә рне юкка чыгарган шул “сары шайтан” мә сьә лә се Г. Камал ә сә рлә рендә тө п конфликтларның берсе. Г. Камал иҗ атының иң ә һ ә миятле ү зенчә леге аның заман рухы белә н тирә н сугарылган булуында һ ә м халыкчанлыгында. Аның ә сә рлә ренең эчтә леге тормыштан, ү з заманы ө чен типик булган вакыйгалардан алынган. “Бә хетсез егет”тә катнашучылар: Кә рим(Казан бае, иске фикерле), Җ ә милә (Кә римнең хатыны), Закир(Кә римнең улы, тө п образ, тә уфикъсыз), Мансур(Кә римнең агасы), Гали(сә ү дә гә р), Камилә (Кә римнең асравы), Мә гъри(сү з йө ртү че бер карчык), Сә гыйть Сабитов(бер бай, яхшы фикерле), Гайшә (Сә гыйтьнең кызы), Ә хмә т(Сә гыйтьнең улы), Камали(Закирның иптә ш жулигы), Гайни(Закирның мә гъшукасы), жуликлар. “Ө ч бә дбә хет” драмасында катнашучылар: Мө гълифә (карчык), Сә рвиҗ амал, Мә хмү д, Габдерә хим ә фә нде, Гайнетдин(Сә рвиҗ амалның ире), хә зрә т, Гомә р(Мә хмү днең абыйсы).

21. ХХ йознен 20-30 елларында поэзия. Һ. Такташ иҗ аты. " Мә хә ббә т тә ү бә се". Һ. Т. 1901е. Сыркыды ав-да урта хә лле крестьян гаилә сендә туа. Урта Азиядә бер байда эшли. Ә миргә каршы сугышта катнаша. Ә ти-ә нисе икесе дә укый-яза белгә н. Бик тиз хә реф танырга ө йрә нә. Берничә ел авыл мә ктә бендә укый. Пешлә ав-да мә дрә сә гә бирә лә р. Оренбургта, Ташкентта була. Соң гы кө ннә рен Казанда ү ткә рә. 1931е. вафат була. Иҗ атын 2 чорга бү леп карарга мө мкин: 1) Сыркыды-Спасс-Оренбург-Ташкент; 2) Казанга Такташ ә д-ка романтик шагыйрь буларак килде. Анын поэмалары да бар: " Алсу" . " Килә чә ккә хатлар". Такташ ү з ә с-дә ү з заманның актуаль темаларын кү тә рә. Такташ Ташкентта яшә п, институтта укый. Шунда атаклы " Тан кызы" . " Урман кызы" шиг. яза. Азатлыкка омтылу аерым шә хеснең трагик язмышы — " Җ ир уллары" трагедиясе - дини легендага, гыйсьянчылыкка корылган. Җ ир йө зендә ге беренче гаилә дә ге конфликт. Кабил б/н Хабил ара-дагы ү терешү. Атеистик рухта Кабил б/н Хә билнең ү леме трагедия булып тора. Ә сә р бик ү зенчә лекле: җ ә мгыятне дингә, табигатькә бә йлә п, аллегория б/н язылган. Ә сә рнең 20ее. язылуы б/н Һ. Т. халыкның, җ ир халкының коллыкка каршы кө рә шен ә йтергә телә гә н. Ул атеист та булган, лә кин Ходай барга ышына. Кабил б/н Иблис революционерлар итеп бирелә лә р, алар Аллага каршы чыгалар. Такташ кү пьяклы талант иясе. Ул балалар ө /н " Тә ү фыйклы песи" . " Караборыннын дусты'" ә с-рен яза. " Казан" шиг-дә Казанны миллә тчелә р җ ыелган урын дип, аң а сугыш игьлан итә. " Гасырлар һ ә м минутлар" поэмасын Ленин ү леме трагедия итеп бирелә. Ленин һ ә м җ ә мгыять проблемасын куя. " Мә хә ббә т тә ү бә се" поэмасында рев-я мә хә ббә т иреге алып килә, гаилә мө нә сә бә тлә ре дә ү згә рә. Комсомолка Зө бә йдә б/н наборщик Мә хмү тнең мә хә ббә тлә ре нә тиҗ ә сендә Зө бә йдә бала таба. Мә хмү т аны ташлый, Зө бә йдә кайгыра, лә кин баласы тугач, Мә хмү т яң адан гафу сорап килә һ ә м алар бә хетле булалар. Ә сә рдә ә хлак мә сьә лә лә ре кү тә релә, лә кин комсомол кеше һ ә рвакыт уң ай герой, ә сә р азагында ул һ ичшиксез тө зә лә. Ә сә р лиро-эпик поэма җ анрына керә. Поэма-вакыйгалар һ ә м хислә р агышын шигьри формада хикә ялә гә н урта кү лә мле лиро-эпик ә сә р. Димә к, анда вакыйгалар б/н бергә кеше-ң эчке кичерешлә ре, хислә ре бик тыгыз ү релеп бара. Автор Зө бә йдә не бары тик уң ай, егет тарафыннан кыерсытылган кыз итеп тасвирлый. Мә хмү тне исә, кү пмедер дә рә җ ә дә тискә ре сыйфатларга ия кеше буларак сурә тли. " Җ ир уллары" трагед. Кабил-ң аяныч хә ле Ә кьлимә гә булган трагик мә хә ббә те тасвирлана. Сө йгә не ө /н Кабил бө тен нә рсә гә дә ә зер. Камил Аллага мө рә җ ә гатьитә. Каядыр иркен, бә хетле дө нья барлыгына ышана. Ә кьлимә не дә шунда чакыра. Азатлык идеясе киң җ ә елгә н. Шагыйрь искелекнең җ имерелү енә зур ышаныч бирә. Ә с-ң азагында Газраил чыгып тө п фикерне ә йтә. Ул ү лде, л/н. каннары тамган урында кызыл чә чә клә р ү сә р, канлы кө рә ш ә ле башлана гына, дип елый. Азатлыкка, иреклеккә омтылучы образ Кабил. Йө з балалы адә м гаилә се сү зсез генә буйсынып яшә ү че итеп кү рсә телә. " Гасырлар һ ә м минутлар". Шагыйрь Ленинның җ анлы образын, аның гасырлар тудырган халык улы булуын сө йлә ү, аның бө еклеген ачу, Ленин ү лсә дә аның идеалларын, яшә ү чә нлеген кү рсә тә. Ленинның гасырлар тудырган бө ек зат икә нлеге аң ларга булышуын кү рсә телә. Аның ө /н бө тен җ ир шары яш тү гә. Поэма фаҗ игале мотивлар Ленинның ү лү сә бә плә ре б/н башланып китә һ ә м Ленинның кү мү кө не б/н тә мамлана. Гө мә р Вә ли " Һ ади Такташ турында" исемле зур кү лә мле хезмә т яза. Тә нкыйтьче шагыйрь иҗ атына бө тен тулылыгы, каршылыклары б/н тикшерә. Аның чыгар техникасы ө лкә сендә ге эшчә нлеген, иҗ атын югары бә яли.

22. М. Җ ә лилнең 30 еллар ижаты. Фронт лирикасы. “Моабит дэфтэре”. 1906е 15 февр. Оренбург ө лкә се Мостафа авылы гаилә сендә бнчы бала булып туа. 1913е ә тисе Оренбургка кү чә, сә ү дә гә рлек эшен ташлый, тө рле эшлә рдә эшлә п карый. Соң ыннан авылларына кайтып вафат була. Авылда М. Җ. Совет балалары-пионерлар хә рә кә тен башлап җ ибә рү челә ренең берсе була. Ү зе Казанда рабфакны тә мамлый, Мә скә ү Дә ү лә т унив-да укый. МУ тә мамлагач, Мә скә ү дә татар телендә чыга торган " Октябр баласы" җ урң -ның редакторы һ ә м " Коммунист" газетасының ә дә бият-сә нгать бү леге мө дире булып эшли. Рабфакта уку чорында язылган " Бибкә й кыз", " Каз канаты" исемле пьесалары Казан һ ә м Уфа сә хнә лә рендә уң ыш б/н бара. 30ее актив иҗ ат итә. 1934е кү п кенә шиг-рен " Орденлы миллионерлар" исемле җ ыентыкта Пушкинның " Шагыйрьгә ", " Тоткын", " Бакчисарай" ә с-рен тә рҗ емә итә. 1924-1925ее " Ү ткә н юллар" журналында басылган шиг-нен кү пчелеге ирекле хезмә тнең яшьлә ргә шатлык китерү ен сурә тлә ү гә багышланган. М. Җ. иҗ атында яшьлә ренең саф, матур мә хә ббә тлә ре ү з чорына лаеклы чагылыш тапты. Яшьлек лирикасын аеруча матур итеп кү рсә тә алды. " Хат ташучы" поэмасы яшьлек һ ә м иҗ ат, матурлык һ ә м батырлык, мә хә ббә т һ ә м сагышны, яшьлә рнең давыллы хислә рен, изге омтылышларын кү рсә тә. Тимербулат һ ә м Фә йрү зә образларында табигыйлек, кү ң ел сафлыгы чагыла, тормышның матурлыгы, яшә ү шатлыгы, туган илебезнең ямьлелеге, байлыгы сурә тлә нә. Тө п проблема-хезмә ткә намус б/н карау. Тимербулат-хат ташучы. Ул ә сә рдә җ ә мгыятькә тагын да файдалырак булырга тырыша. Фә йрү зә -бригадир кыз. 20-30ее ә д-ка ә хлак, гаилә мө нә с-ре кереп китә. " 'Яң а Никах белә н", " Безнең сө ю" шигыре мә хә ббә т мә сьә лә лә ре б/н идеологик карашка кайтып кала. Кеше чибә рлек е/н генә яратырга тиеш тү гел. Шә хес һ ә м җ ә мгыять ара-да мө нә сә бә т, яна режим кешенең аң ын ү згә ртеп кору идеясе бара, бу тенденциядә н М. Җ. читтә кала алмый " Сә рвә р", " Зә йнә п" поэмаларын иҗ ат итә. БВС чоры иҗ аты 2гә бү леп ө йрә нелә: 1)сугыш башланганнан алып 1942е. кадә р, дошм. ә сирлеккә тө шкә нче; 2) ә сирлеккә тө шкә ч, " Моабит дә фтә рлә ре". БВС М. Җ. иҗ атында ү зе бер этап буларак аерылып тора. Бу чор шагыйрь кичергә н тормыш вакыйгаларының халык һ ә м ил язмышы б/н турыдан-туры бә йле булулары б/н вакытны тарихи мә гьнә лелеген кө чә йтеп җ ибә рә. М. Җ. сугышның 1 нче айларында язган һ ә м совет армиясенә алынгач язылган шиг-ре ү з вакытында җ ө мһ ү рият газета-җ урналларында, фронт газеталарында басылып тора. Шаг-нең бурычы-халыкны кө рә шкә чакыру, бө тен кө чне җ иң ү ө /н туплауга ө ндә ү. Җ ә лилнең шиг-дә җ иң ү гә ышаныч яң гырый. Фашист тоткынлыгында язылган шиг-ре, җ ырлары, аның тормышын, уйларын, туган жирен сагынуы б/н ү зенең иленә тугрылыгы турында. Моабит тө рмә сендә язылган шиг-ре " Моабит" исеме б/н йө ртелә башлый. Шаг-нең тоткынлыктагы батырлыгы иленә булган сү нмә с мә хә ббә те турында 1нче шушы шиг. сө йли. Бу дә фтә ргә тө рле шартларда иҗ ат ителгә н шиг-р теркә лгә н. Шул шартларга бә йле рә вештә аның мотивлары һ ә м темалары ү згә реп тора. Дә фтә рнең 1нче битендә 1942ел дип билгелә нгә н шиг-дә концлагерьдә кичергә н фаҗ игале, аяныч тормыш сурә тлә нә. " Кичер илем", " Ирек", " Кошчык" һ. б. шиг-рен рухи корал итә, фашистларга нә фрә т хисе тә рбияли, кө рә шкә куә т-дә рт уята. 1943е. иҗ ат ителгә н шиг-дә аның рухи сынмавы, азат кеше булып калуы чагыла. Туган илгә аның 2дэфтә ре кайта. 1нче дә фтә р Казанга 1946е. кайта. Дә фтә рне 1944е. алып чыгалар. Фран-гә аны Габбас Шә рипов алып килә. 2нче дә фтә р дә авыр юл ү тә. Анысын фашизмны дошман кү рү че Бельгия патриоты саклап кала. Дә фтә рен Җ ә лил ү зен хө кем итә ргә ярты ай кала Андре Тимерманска биреп жибә рә. Андре шиг-не язучылар союзына җ ибә рә. Дә фтә рдә барысы 94 шиг. була. Лә кин дә фтә рнең читенә 125 шиг. булуы турында язылган. Барлык шиг-р дә эле табылып бетмә гә н. Җ ә лилнең шиг-рен ә сирлә р кулдан кулга кү череп укыйлар. Автор шиг-дә табигать б/н серлә шә, табигать аның сердә шенә ә верелә. " Сандугач һ ә м чишмә ", " Бү релә р" к/к шиг-лә ре " Моабит дә фтә ре" җ ыснты! ынын рухи дө ньясын, харакерларын, фаҗ игале тормышын чагылдыра. " Кошчык" шиг-дә тоткын булып элә ккә н, аяк-куллары богауланган, ә мма рухы ирекле калган шагыйрь, кө рә шче образы. " Дуска", " Батырлык" тур-да к/к лирик шиг-ре шаг-нең кө рә ш рухы б/н сугарылган образы, батырлык фә лсә фә се ачыла. " Җ ырларым" шиг. М. Җ. бө тен иҗ атын йомгаклый торган шиг. итеп саналган. Аның шиг-дә яшә ү кө че, аларның ил һ ә м халык тормышыннан аерылгысыз булуларында. " Бү релә р" шиг-дә ерткыч хайваннар-бү релә р. Фашистларны ул бү релә р б/н чагыштыра. Яралы егеткә бү ре дә тими, ә фашистлар ярым ү ле егетне тө рлечә җ ә залыйлар. М. Җ. шиг-дә ү зенең жир кешесе икә нлеген сиздерә. Аң а мә хә ббә т хислә ре дә хас.

23. XX гасырның 20-30 елларында проза. М. Галә ү нең “Болганчык еллар”, “Мө хә җ ирлә р” дилогиясендә татар халык язмышы. 20-30 еллар ә дә бияты илдә ге социал тө зелешкә актив катнашып ү сә бара. Ә дә биятның тө п проблемасы 20-30 елларның яң а героен тасвирлау, ил тормышындагы социал ү згә решә рне чагылдыру, ә алар образ характерлар аша сү рә тлә нә. Ә сә рлә рдә чор кешесенең рухи тормышына психологик конфликтлрга зуррак урын бирелә башлый. Чынбарлыкны эпик, масса, халык образы аша тасвирлау кү зә телә. 20-30 еллар башында авыл темасы, ү згә решлә р, бу ү згә релә рне яң а алымнар, чорлар б\н ачу омтылышы кө чә я. Крестян, авыл кешесе, психологик ү згә решлә р- бу темага кү плә гә н очерклар языла, ул хикә ялә рдә, повестлә рдә, романнарда, чагылыш таба. Чор прозасының бер ү зенчә леге татар тормышын эпик киң лектә тасвирлау, геройны зур вакыйгалар рухында тасвирлау. Шул ә сә рлә нең берсе Г. Иб “Безнең кө ннә р”романы, ә сә р берничә тапкыр ү згә ртелә. Ә сә р 1905 елгы рев сү рә тлә ү гә багышлана, яң а вариантында тө п идея-рев-ң җ итә кче кеше-эшчелә р сыйныфы һ аның сә яси оешмасы большевиклар партиясе ар-дагы керә ш. Шул ук рухта язылган, автобиографик повесть К. Тинчурин “Мә рҗ ә ннә р”-вакыйга бер образ тирә сендә бара. 30 елларда гражд сугышы чорына Кызыл армиягә игътибар арта: хә рби тематика, илне саклау, россия ө чен актуаль булып кала. М. Ә мир “Клим малайлары”, “Сугыш сере”, “Аяк”, ”Хикмә туллиның маневрда кү ргә ннә ре”- геройлары яшь кызылармеецлар. Г. Бә широв “Сиваш”-ү зе сугышта катнаша, тагын сугыш кырына бара, искә тө шерә, очерк яза. 30 ә д. Тө п герой –ЯҢ А Җ Ә МГЫЯТ, соц җ ә мгыят кешесе: алдынгы колхозчы, аң лы эшче, интеллигент вә киле. Алар ү злә ре ө чен дә, иле ө чен дә хезмә т итә лә р, илгә хезмә т итү аларның тормышларына ә йлә нә. М. Галлә у “Кабулсай”, ”Канны тамгалар”, ”Болганчык еллар”, ”Мө хә җ ирлә р”. М. Г. 1886е сент-дә элекке Казан губ-сы Арча р-ны Ташкичү ав-да туа. 11яшендә Казанга килә, мә д-дә белем ала. Укуны тә мамлагач Ә стерханга китә һ. анда тат. теле укытучысы була. 1907е Оренбургка кү чеп китә типографиядә эшли башлый. Шул ук вакытта мә ктә п-мә дрә сә лә рдә укыту эшен дә вам итә. 1нче сыйныф шә кертлә ренә махсус “Тө рки уку” китабы бастырып чыгара. Оренбургта “Белек ”исемле нә шрият оештыра, китаплар бастыра. 1938е 12ноябрендә фаҗ игале рә вештә гомере ө зелә. М. Г. ныклап рус ә дә биятын ө йрә нә, аерым ә сә рлә рне һ. хезмә тлә рне тә рҗ емә итә. Татарлар да рус телен ө йрә нергә дигә н фикер б/н чыга. Ә сә рлә рендә яң ару, миллә т мә нфә гате, колхоз-совхозларны бастыру, яң а тормыш, вакытлы матбугатлыкны, мә грифә тчелекне ү стерү чагылыш таба. Яң а кеше проблемасы, искелек б/н яң алык кө рә ше, шә һ ә р-авыл мө нә сә бә тлә ре язучының кү п кенә хикә ялә рендә тасвирлана( “Салам тарханнар”, “Каяу”-хикә ялә р җ ыентыгы). М. Г. геройлары беркадә р гадилә штереп хә л итә лә р. Геройларда 1нче планда җ ә мә гатчелек эше, җ ыелышлар, яң алыклар б/н танышып бару, гаилә мә шә катлә ре. Гаилә тормышын кайгыруны мещанлык дип кенә бә ялә ү гаилә нең җ имерелуенә китерә ди. Татар дө нясын, аның картиналарын җ ентеклә п тасвирлаганда М. Г. мондый конкрет ниятне кү здә тота: Октябрь рев-сенә ү зеп җ иткә н сыйнфый кө рә ш татар тормышының ү з җ ирлегендә ничек туа, нинди сә бә плә р, нинди кө члә р ни рә вешле хә рә кә т итә кешенең аң ында, психологиясендә, иҗ тимагый тормыштагы ү згә решлә р ничек чагыла. “Болганчык еллар” татар тормышының ерак тарихына алып китә һ. аны тө рле катламнары аша ү ткә рә. Илдә барган вакыйгалар йомык хә лдә яшә гә н татар авылларына да килеп җ итә лә р һ. авыл халкын уятып кузгатып җ ибә рә лә р. Ә ср тат. авылын тасвирлаудан башланып китә. Рус телен белмә ү, язу танымау, башка миллә т “кяферлә ре” б/н аралашмаудан, бигрә к тә авыл халкы җ афа чигә. Патша самодерҗ авиясенең налоглары рус булмаган халыкларны тө рлечә кысырыклавы ө стенә авылда властне ү з кулларында тоткан мулла-мө ә зиннә р, ярым-йорты грамоталы старосталар да авыл халкының тә нендә слек булып яшилә р. Шуң а риза булып ә леге авыл халкы тыныч кына яши бирә. Л/н бу 1нче карашка гына. Басу капкасыннан авылга керү гә кайгысы-шатлыгы, моң -зары, бө тен гореф-гадә тлә ре, ата-бабадан калган йолалары, ү ткә не һ. бү генгесе б/н кешелә р тормышы ачыла башлый. Ә леге романда 19 гасырның 80нче елдагы ачлык фаҗ игасе алына. Авылда бик ачык аерылып торган ө ч катлау бар: 1нчесе һ. тулы сурә тлә нгә не-югары катлау: Шә мси мулла, хатыны Ә сма, Сабирҗ ан мө ә зин, Фә йзулла староста, Гыймади һ. б. куштаннар. 2нче катлау-урта хә лле крестяннар. Аларның Вафа к/клә ре Куштаннар рә тенә кү тә релү т-да хыяллана: Йосыф, Ә крә м карый, Сә лим һ. б. ү з тормышыннан кә нә гать булып тыныч кына яши бирә. 3нче катлау-ярлы крестяннар-менә шушы ярлы халык б/н авылның сө леклә ре б/н тартыш бара: Ә сма, Сабирҗ ан, Гыймади, Фә йзуллалар бу тартышта байлыкларын тагын да арттыру ө чен бар ә йбергә дә ә зер, тү бә нлеккә тө шә лә р. М. Г. геройлар б/н бик җ ентеклә п таныштыра, аларның гаят катлаулы тормыш юлын, 1-1се б/н мө нә сә бә тлә рен бә йнә -бә йнә кү рсә тә. Һ ә ркайсының ү з йө зе, ү з хар-ры бар. Бу ә срә ндә берничә герой аша бө тен халыкның язмышын ачарга тырыша. Вакыйгалар Мә ү лә Колый ав-да бара. “Болганчык еллар” романы ачлыктан соң исә н чыккан авылның тернә клә неп килү ә н кү рсә тү б/н тә мамлана, л/н бу давыл алдындагы тынлык кына. Ә дип укучыны яң а давылга ә зерли - “Мө хә җ ирлә р”романы халык санын алу вакыйгасыннан башланып китә. Ярлы крестяннар, патшаның халык санын алу турында приказын ү тә ү дә н баш тартып, бунт кү тә рә лә р. Становойны, аның ярдә мчелә рен ү терә лә р, алпавыт утарын талыйлар. Бу бунтны башлап җ ибә рү че Таҗ и б/н Фә хри була. Романда Россиядә н Тө ркиягә кү чү вакыйгаларын сурә тлә гә зур урын бирелгә н. Ярлы халыкның авыр хә леннә н җ ирсезлек, ачлыктан интеккә н крестяннардан оста файдаланалар. Бер ө леш авыл халкы “сө еклек яхшы тормыш мө селман илендә ” вә гъдә итү лә ренә ышанып туган җ ирлә рен ташлап Тө ркиягә кү чеп китә лә р. Авыл байлары форсаттан файдаланып крестяннарның юк кына бә ягә малларын алып калалар. Язучы юлда кү ргә н газапларын, Тө ркиядә ачы язмышларын, эмиграсиядә ге тормышны деталлә п сурә тли. “Болганчык еллар”-Саҗ идә -ң гаилә се т-да сү з бара, гаилә дә 6 кыз-иң кечесе Саҗ идә ү зе ябышып Сафага кияү гә чыга. Патый-ә шә ке, Сафа-ң ә нисе каршы була. Ө йдә н чыгып китә лә р. Вафа б/н Сафа читкә китеп эшлилә р, Ә крә м байның баеп китү е сурә тлә нә. Вафа байларга ияреп, баеп китә. “Мө хә җ ирлә р”-кө члә п чукындыру башлана һ. Сафа б/н Саҗ идә (авыл кешелә ре б/н) бә хет эзлә п Тө ркиягә чыгып китә лә р. Саҗ идә бала таба алмый, 2нче хатыны Хатирә, бик тату яшилә р. Хатирә авырлы, авылда кала. Тө ркиядә Саҗ идә чирли һ. ү леп китә. Сафа авылына кайта, капка тө бендә Хатирә танымый каршы ала һ. бергә калалар.