12. Татар реалистик прозасы формалашу. Муса Акъегет, З.Бигиев. 3 страница

9. ХIХ йө знең икенче яртысы татар мә гърифә тчелек хә рә кә тендә К. Насыйриның урыны. Ә дә би-тә рҗ емә эшчә нлеге (“Ә бү галисина кыйссасы”, “Кырык бакча”, “Кырык вә зир кыйссасы” һ. б. ) Каюм Насыйриның эшчә нлеге, крепостной строй яшә гә н вакытларда башланып, Россиядә капитализм ү скә н чакларга туры килә. Аның беренче ә сә рлә реннә н “Мә җ мә гыл-ә хбар” (“Хә бә рлә р җ ыентыгы”) 1859 елда языла. Басылып чыккан беренче ә сә ре – “Кыскача нә хү китабы”. Бу китап, русча ө йрә нү че татарларны кү здә тотып, рус телендә языла, “Краткая татарская грамматика” исемендә 1860 елда басыла. Балаларга һ ә м башлангыч белем алучыларга табигать кү ренешлә ре турында кыскача мә гълү мат биргә н “Буш вакыт” ә сә ре дә шул ук елда басыла. Ул татар телендә язылган ә дә би-фә нни популяр ә сә рлә рнең беренчесе. 1868 елда К. Насыйри “Буш вакыт”ның икенче вариантын бастыра. 1860 елгы басма 12 битле генә булса, икенчесе 87 биткә җ итә. К. Насыйри 1871 елда ярым журнал характерында, “Казан календаре” исемендә, еллык ө стә л календаре чыгара башлый. Газета вазифасын ө лешчә ә нә шул календарьлар ү ти. Аның егерме дү рт ел дә вамында чыгып килгә н календарьларында, ел саен кабатлана торган гадә ти материалларында фә нни һ ә м ә дә би мә калә лә р урнаштырыла. Насыйри татарлардан беренче журналист-энциклопедист та булган. К. Насыйриның матур ә дә бият ө лкә сендә ге хезмә те “Кырык вә зир кыйссасы” исемле мә шһ ү р ә сә рне татар телендә эшлә п, 1868 елда бастырып чыгаруы белә н башлана. Эчтә леге, сә нгатьлелеге ягыннан укучыларны кызыксындырырлык бу ә сә р халык арасында тиз тарала, сигез тапкыр басыла. Ә сә ргә кергә н хикә ятлә рнең кү пчелеге гаделлек, намуслылык, батырлык идеялә рен яклауга юнә лдерелгә н. Ә сә рнең уң ай образлары – тугрылыклы, хыянә тсез кешелә р. Насыйри аларның җ иң еп чыгуларын кү рсә тә. Ялганчы, башкаларга яла ягарга омтылучы, мә керле кешелә р ү злә ре казыган базга тө шеп һ ә лак булалар. Хикә ятлә р, эчтә леге белә н бер-берсеннә н аерылып торса да, “Мең дә бер кичә ”дә гечә бер тө п идеяне ү стерү гә, чишү гә хезмә т итә лә р. 1874 елда Насыйри “Ә бү галисина кыйссасы”н татарчалаштыра. Халыкның бай хыялларын гә ү дә лә ндергә н, югары художество кө ченә ия булган, дө ньяның кү п теллә ренә тә рҗ емә ителгә н бу ә сә р героеның прототибы – Урта Азиядә яшә гә н бө ек галиме – философ, юрист һ ә м врач Ибне-Сина (980-1037) була. Легендар сюжетларны К. Насыйри очраклы тә рҗ емә итми. Ул аның мә гърифә тчел телә клә ренә, фә нни карашларына җ авап бирә. Ә сә рнең баш герое Ә бү галисинаның патшалардан акыллы, белемле булуы аркасында аларны җ иң ү че итеп бирелү е укучыларның игътибарын тарткан. Ә сә р фантастик планда язылган, нечкә иронияле, кыска диалоглар, ү ткен сү злә р, аерым персонажларның ү зенчә лекле сө йлә мнә ре, хатлары ә сә рнең художество кө чен ү стерә лә р, идея эчтә леген отышлы ачалар. 1879 елда К. Насыйри аеруча зур кү лә мле “Фә вакиһ ел-җ ө лә са фил-ә дә бият” (“Ә дә бият турындагы мә җ леслә рнең җ имеше”) исемле хезмә тен яза башлый. Аның кыскартылган вариантын, “Кырык бакча” исеме белә н, 1880 елда бастыра. Бу ә сә рдә ө йрә нелергә һ ә м сакланырга тиешле гадә тлә р турында сө йлә нелә, гыйбрә тле мисаллар китерелә. Аларның бер ө леше заманның социаль җ итешсезлеклә рен тә нкыйть итү гә, укучыларның аң ын, культурасын кү тә рү гә юнә лтелгә н. “Кырык бакча” китабында мә ң гелек афоризмнар, хикмә тле сү злә р, фикерлә р байтак. Мә сә лә н: “Кеше ү зен-ү зе таныса, камил, акыллы икә не шуннан беленер”. “Ә гә р берә ү гә гыйлем ү грә тергә телә сә ң, ә ү вә л ү зең не-ү зең ү грә т”. 1884 елда К. Насыйриның “Фә вә киһ ел-җ ө лә са фил-ә дә бият” исемле, 609 битле ә сә ре Казан университеты типографиясендә басылып чыга. Тел белеме хезмә тлә рендә ге кебек, монда да искедә н яң ага омтыла, схаластик ә дә бияттан арыну, халык аваз иҗ атына игътибар итү кирә к дигә н принципны ү ткә рә. Халык ә киятлә ре стилендә язылган “Патша белә н карт” хикә ясендә ге патшаны, чиновникларны ә дип иң явыз кешелә р итеп сурә тли, халыкны җ ә берлә ү лә рен фаш итә. Ә сә рнең тө п идеясе – ерткыч патшаларга һ ә м шул чордагы җ ә бер-золымнарына нә фрә т белдерү. К. Насыйриның балалар ә дә биятына кергә н “Тә рбия турында”, “Этика турында”, “Кырык бакча”, “Кабуснамә ” һ. б. китаплары дидактик стильдә язылган. “Ә дә бият буенча ә ң гә мә дә шлә ргә китап” (1884), хрестоматия рә вешендә ө лкә ннә ргә атап язылса да, аны балалар да уң ышлы файдаланган. Халык шагыйре Г. Тукай да 8-9 яшьлек вакытында бу ә сә рне авыл кешелә ренә укуын искә тө шереп язган. К. Насыйриның “Җ ә вә һ ирел хикә ят” китабы халык зирә клегенә, тапкырлыгына нигезлә нгә н, анда кү птө рле мә сә ллә р һ ә м хикә ялә р тупланган (“Эт һ ә м сө як”, “Ана һ ә м бала”, “Челә н һ ә м чыпчык” һ. б. ) К. Насыйриның халыкка аң лаешлы ә сә рлә рен яратканнар, кулдан кулга йө ртеп укыганнар. Мә дрә сә лә рдә рө хсә т ителмә сә дә, шә кертлә ргә дә ә леге китаплар таныш булган.

12. Татар реалистик прозасы формалашу. Муса Акъегет, З. Бигиев.

19 йө знең 2нче яртысында татар реалистик прозасы формалаша, беренче реалистик ә сә рлә р рус-европа ә дә бияты йоынтысында языла. монда мә гърифә тчелек ә дә биятының тө п сызыклары һ ә м сыйфатлары гә ү дә лә нә: Ә дә бият реаль тормыштагы дө ньяви мә сьә лә лә рне хә л итә ргә омтыла. Бу жанр ү згә рү гә дә китерә, чө нки яң а заман тудырган идеялә рне сә нгатьчә яктырту ө чен һ ә м халыкка җ иткерү ө чен иң ү темлесе проза ә сә ре була. 80-нче еллар уртасыннан мә гърифә тчелек реализмы-тө п иҗ ат методы. Реализм романтизм элементлары белә н дә аралаша. Мондый синтез ә диплә рнең мә гърифә тчел идеалларын сурә тлә гә ндә кү ренә. Тө п җ анрлар: хикә я, повест, роман, сә яхә тнамә. Тел сурә тлә ү чараларының баюы, камиллә шү е, юмор-сатираның киң ә юе, пейзаҗ, портрет характ-рына иркен мө рә җ. итү, психологизмның тирә нә юе кү зә телә.

М. Акъегетнең (башта татарча, аннан русча укый, франө уз телен ө йрә нә, ә дә б. б-н кызыксына, Европа ә дипл-ң ә сә рлә рен укый, ә дә б. б-н кызыксына. Казан, мә скә ү гә укырга керергә тели, кабул ителми. Иҗ аты шуннан башлана) " Хисаметдин Менла" повесте, 1нче булып, ү з заманының реаль тормышын чагырдыра. М. А. 1864е. 3 дек. Пенза губернасы Чембар шә һ ә рендә урта дә рә җ ә ле чиновник гаилә сендә туа. Бабасы дворян була. Рус мә ктә бендә укый, чит теллә рне ө йрә нә. Мә скә ү һ ә м Казан унив-на керә алмагач, ә д-т эшенә чума. " Хисаметдин Менла" ә сә ре 1886е. Казан типограф-дә басыла. Кырымга китә, Бакчасарайда " Тә рҗ еман" газ-да эшли. " Хисаметдин Менла" татар мә гърифә тчелек реализмының беренче чә чмә ә сә ре. Шуң а кү рә дә вакыйгаларны, ә дә би образларны, кү ренешлә рне тудырган ә сә рнең идея-проблематикасын билгелә гә ндә автор мә гьрифә тчелек идеялә реннә н чыгып эш итә. Ә сә рдә кү тә релгә н тө п проблема-шә хес иреге, бу ирекнең тигез хокуктан мә хә бә ттә һ ә м гаилә дә чагылышы. Бу проблема нигездә нә кь менә мә гьрифә тчелек кү злегеннә н чишелә. Ә сә рнең эчтә леге тү бә ннә н гыйбарә т. Идел елгасыннан ерак тү гел бер " Н" татар авылында йорт җ ирлә ренең пө хтә леге б/н кү згә бә релеп торган 1 йорт бар. Анда мә рхү м Ә хмә тҗ ан мулланың улы Хисаметдин менла ә нисе Зө лхая б/н яши. Ул яң а гына Истамбулдан укып кайткан, ү з йортының бер бү лмә сендә 2-3 ел балалар укыта. Шул кыска вакыт эчендә авыл халкы яратырга ө лгерә. Ә авылның мулласы Бикбулат аң а теш кайрап йө ри. Кө ннә рдә н беркө нне Хисаметдин шә һ ә ргә китә һ ә м Габбас абзый мосафирханә сендә туктала. Хуҗ аның гү зә л кызы Хә нифә гә гашыйк була. Мә хә ббә тен белдерү юлында шактый тырыша, сагалап очраша, хат язып бакчадагы 25нче казык астындагы таш астына куя, сатучы кара венгр кыяфә тендә ө енә килеп очраша. Кыз да ана гашыйк була. Бикбулат мулла беркө нне Хә нифә гә атаклы Гали бай Җ ә ватов улы Сибгатулладан яучы булып килә. Туйга ризалашалар. Лә кин Хә нифә нең вә гьдә лә шкә н егетенә генә чыгасы килә (Хисаметдин менла алтын йө зек биргә н була). Лә кин Хис-ң вакыты булмый. Туй кө нне Сибгатулла кызны алырга килә, л-н аң а кызны качырганнар дилә р. Габбас бн Гали бай сү згә килә лә р. Ә Хә нифә Гайниҗ. -га кача. Хисаметдин б/н Хә нифә нең туена Бикбулатов мулла никах укырга мә җ бү р була. Туйга дусларыннан Ә бү зә р Дә ү лә тгильдиев килгә н була. Алар татар китаплары бастыру б/н шө гыльлә нә башлыйлар. Хис-н мә дрә сә салдыра. Мә гьрифә тчелек идеялә ре ә сә рнең һ ә рбер урынында чагыла: 1) образларның укымышлылыгы: Хисаметдин Истамбулда укыган, яң а метод б/н укытып 2 елдан балаларны укырга-язарга ө йрә ткә н, шушы ук вакыт арасында Бикбулат мулла исә хә реф танырга гына ө йрә ткә н; 2) ә сә рнең 1 нче битлә реннә н ү к образларның портретына (25 яшьлек, зә ң гә р кү зле, озын буйлы егет) ягымлы, сө йлә менә игьтибар итә сең. Алар итагатьле, шә фкатьле, тышкы һ ә м эчке матурлыкларына сокланырлык; 3) миллә т язмышы ө /н җ ан ату. Ә сә р башында без Хисаметдинның китап укып утырганын һ ә м кү злә ренә яшьлә р агып торган чакта кү рә без; 4) миллә т ө /н халык ө /н хезмә т итү (Хисаметдин б/н Ә бү зә р татарлар арасында китап тараталар); 5) хатын-кыз ү зенең тө п проблемасын мә гьрифә тчелә ргә чишә. Хә нифә Сибгатуллага кияү гә чыгудан кача; 6) ә сә р азагы бә хетле тормыш б/н бетә. " Хисаметдин менла" милли роман яки хикә я дип атала.

З. Бигиев мулла гаилә сендә туа. башта ә тисеннә н укый, аннан рус мә ктә бендә белем ала, рус т-н һ. ә дә б. ө йрә нп ү сә. Ә тисе ү лгә чаны татар мә дрә сә сенә бирә лә р. гарә п, фарсы т-н ө йрә нә. яштә н ү к матур ә д-ят б-н кызыксына(рус, фр., тө рек). шулар урнэгендә ү зе дә 15-16 яштә ә сә рлә р яза. мә дрә сә не тә мамлап, ростов-донга кайта һ. Мулла була, ш. ук кү п вакытын китапханә дә укып уткә рә. Бохара, ССә мә рканд якларында була, 2, 5 ай сә яхә т итә, кү ргә ннә рен “Мавә раэннеһ ердә сә яхә т” очеркларын җ ыя. Бу сә яхә ттә н кү п ө метлә ре җ имерелеп, тө шенке тойгыларына бирелеп кайта. . " Ө лү ф. яки гү зә л кыз Хә дичә " (1887) . Муса-Казандагы 1 бай улы. Петербургта унив. тә мамлаган. Атасы ү лгә ч, сә ү дә һ ә м фабрика эшлә ре б/н шө гыльлә нә. 25-26 яшь. Укымышлы, туры сү зле, " нечкә адә м, озын буйлы, ак йө зле". Ул байлык артыннан куу б/н авырый. Зө лә йханы яратса да, 100 сум кө меш акчасы б/н Хә дичә гә ө йлә нү не ө стенрә к кү рә. Габденнасыйр-Мусага капма-каршы образ. Казандагы бай улы, университет тә мамланган, 24 яшьлә рдә. Мосафирханә дә тора. Начар кү ң елле, астыртын, кө нчел. Мусага Зө лә йханы ү терде дип яла яга. Ә чынлыкта, З. ү зен-ү зе ү терә. Ул язган аң лату хатын Гад-сый яшерә. Лә кин Шубин барысын да ачыклый. Мондый финал б/н автор акларга тели-тә ү бә итү, оят к/к хислә ренең ү леп бетмә гә нең кү рсә тә. Зө лә йха-морза кызы. Укымышлы, гимназия тә мамлаган, белемне рус телендә алган, кыю. Муса б/н кавышу ө /н ө еннә н, ә нисеннә н качып китә. " Сә фә рем хә ерле булмады" ди. Ислам динен яхшы белә. Ү з-ү зен атып ү терә. Хә дичә -гади сә ү дә гә р кызы. Чибә р, искечә тә рбиялә нгә н. Кияү булачак кешене дә такта ярыгы аша гына кү рә. Габденнасыйрга бирә чә клә рен белгә ч, кайгыра, ата-ана телә генә каршы бара алмый. Сө йгә не б/н кавышып бә хетле була. Казанда ул шә һ ә р тормышы, иске тип мә дрә сә тә ртиплә ре белә н таныша. Шул мә дрә сә лә р тормышын һ ә м казан байлары арасындагы бозык һ. җ инаятл хә ллә рне сурә тлә п " Зур гө наһ лар" (1890), романын яза - мә гьрифә тчелек карашлары иске тип мә дрә сә гә һ ә м байлар арасындагы тө рле җ инаятьлә ргә тә нкыйте активлаша. Ә сә рдә катнашканнарның кү бесе гө наһ лы бә ндә лә р. Роман янә шә барган 2 сюжет сызыгыннан гыйбарә т. 1се-автордан килгә н Габделгафурның, иске мә дрә сә дә бозылып, тормыш тө бенә тә гә рә ве. 2се-сә ү дә гә р хатыны Маһ руйның иренә хыянә т итеп, бозыклык юлына басуы. Тә рбия һ ә м тирә лекнең шә хескә йогынтысы-икесендә дә ү зә ккә куела. Маһ руй Агиева-" почетный гражданин" хатыны. Тә рбияле семьяда ү сә, " ай йө зле". Яраткан кешесенә кияү гә чыга. Иренә хыянә т итә. Бозык бай Якуб Галиев б/н йори, аны ү терә һ ә м тө рмә гә ябыла. Кешелек сыйфатлары да кү рсә телә. Баласын коткарып качырга тели. Ү лмә кче була, ә мма автор фаҗ игале финатга юл куймый. 2 бертуган-тире сә ү дә гә рлә ре: Якуб Галиев-27 яшьлек, ө йлә нмә гә н. Намуссыз буржуа, бала тә рбиясенә акча бирү дә н дә баш тарта. Ибраһ им Галиев-" олуг юрист" мыскыл итеп кенә бирелә. Учителҗ Ахмерский б/н ү зен эре генә тотып сө йлә шә, лә кин " прогресс", " просвещение" к/к сү злә рне дә аң ламый. Бө тен эшендә акчага таяна. Якубның баласын да, хезмә тче Ә хмә дине дә акча ярдә мендә ү тертә. Җ иһ ангир-кешелекле, олы җ анлы. Себердә эшли, ә мма ул реаль шә хес тү гел, ә хыялый зат. Габделгафур-романның ү зә к герое. Ә тисе Нә кә с мулла, ә хлаксыз, кешелексез. Мә дрә сә дә тә рбия эше б/н бө тенлә й алып барылмый, куып чыгарыла. Мә мә т йогынтысына элә гә, кеше ү тереп, җ ынаятьчегә ә верелә. Аның гыйлемгә омтылышы җ итми. Мә мә т-шомарган җ инаятьче.

13. ХХ г. б. татар поэзиясенэ кузэту. С. Рэмиев, Дэрдмэнд. XX йө з башында ә дә биятның, шул исә птә н шигъриятнең ү сеп китү е, ә лбә ттә, илдә ге халык азатлыгы хә рә кә тенең уң ай йогынтысы нә тиҗ ә сендә дә булды. Шул елларда азмы-кү пме матбугат һ ә м иҗ ат иреге яулану калә м ә һ еллә ре кү ң елен канатландырып җ ибә рде. Г. Тукай, М. Гафури, С. Рә миев, Дә рдемә нд, Н. Думави, Ш. Бабич, С. Сү нчә лә й иде. Шагыйрьлә р инкыйлабның шигъри кө ндә лген язып баралар. Бу чор шигъриятендә хатын-кызлардан талантлы калә м ә һ еллә ренең пә йда булды. Милли азатлык, һ ә р миллә тнең тигез хокуклары ө чен кө рә ш дулкынында татар хатын-кызларының да шигъри аваз бирү е табигый дип саналырга тиеш. Газизә Сә митова, мә сә лә н, аларның кү ренеклелә реннә н иде, хатын-кыз калә ме шигърияткә эчке кичерешлә рнең тирә нлеген, нә фислеген ө сти, тормыш кырыслыгын лирик тө смерлә рдә ачу юнә лешен барлыкка китерә. Маһ руй Мозаффария исә хатын-кызларыбызның, гаилә диварларыннан чыгып, киң рә к мә йданда хә рә кә т итү лә рен кү рергә телә де. Заһ идә Бурнашева да (Гыйффә т туташ) кызларның җ ә мгыятьтә ү злә ренә лаеклы урын алырга тиешлегенә нык ышана («Ә ниемә хат», «Сә бат»2, «Ө миткә », «Эзлим» шигырьлә ре). шигърияткә тормыш кү ренешлә ре һ ә м мә сьә лә лә ре ү зеннә н-ү зе килеп керә, ә сә рлә рдә публицистик рух (җ ә мгыятьтә барган вакыйгаларга аваздашлык) арта. Шагыйрьлә р чынбарлык белә н бә йлә нешле уй-тойгыларын, кичерешлә рен ачыграк итеп ү ткә рә башлыйлар Гражданлык белә н мә гърифә тчелекнең бергә табигый ү релү е XX йө з башы татар шигъриятенең бер ү зенчә леге булды. Инкыйлаб кү ренешлә рен образлы гә ү дә лә ндерү ө чен яң а символик сурә тлә р файдаланылды. Аны дулкынланган океан, диң гез белә н тиң лә штерү шигъриятьтә дә урын алды. Боларның һ ә ммә се шигърияттә азатлык хислә ре белә н илһ амланган романтик герой тууга китерде. Бу геройның кү ң ел дө ньясы, җ ә мгыятьтә бара торган вакыйгаларга карап, ү згә реп торды. 1905 — 1906 елларда, ягъни инкыйлаб ү зенең иң югары дә рә җ ә сенә җ иткә ндә, ул — алга омтылышлы, ү зү зенә, халкына ышаныч белә н караучы. Инде, инкыйлаб җ иң елә барып, кара кө члә р ө скә калка башлагач, ә леге кешелә рнең кү ң елендә тө шенкелек авазлары сызланды. Г. Тукайның лирик герое: «Минем гомерем караң гы тө н. Кояшым һ ә м аем тугъмас», — дип ә рни {«Кү ң ел йолдызы». Болар арасында Г. Тукай белә н М. Гафури аеруча аерылып тордылар. «Сә рлә ү хә сез2», «Эштә н чыгарылган татар кызына», «Алтынга каршы», «Яхшы хә бә рлә р», «Яратырга ярый», «Сайфия», «Кө зге җ иллә р», «Золым» (Г. Тукай), «Татар хатыны», «Бай һ ә м хезмә тче», «Байлар алдында», «Кызганам», «Хә ерче», «Ярлы» (М. Гафури) кебек шигырьлә р чын мә гънә сендә халык гаме белә н сугарылганнар. Шунысы кыйммә тле: шагыйрьлә р бу ә сә рлә рдә кеше кү ң еленең тү рендә яткан хис-кичерешлә ргә игътибар иттелә р, лирик геройларның авыр шартларны тирә н кичерү лә рен тасвирлауга ө стенлек бирделә р. Г. Тукайның: Бу еллар шигъриятендә романтизм да ү зен нык сиздерде. Моны С. Рә миев, Дә рдемә нд кебек башка сү з сә нгате осталары иҗ атында да кү рергә мө мкин С. Рә миев 1909 елда А. Пушкинның «Пә йгамбә р» ә сә ренә ияреп шул исемдә ге шигырь иҗ ат итте. Бу шигырьнең ә һ ә мияте шунда: шагыйрь татар ә дә биятына хас гыйсъянчы (баш кү тә рү че) романтик образын тудырды. Бу геройга хислә рнең артык кайнарлыгы, шул сә бә пле аның һ ә ммә нә рсә не инкарь итү юлына басуы хас иде. Аның: Бизә м шунда тә мам чын-чын кү ң елдә н Бу дө ньяның бө тен җ ир һ ә м кү геннә н, — диюе моны раслап тора. Ялгызак горурлык — романтик геройның тө п билгесеС. Рә миевнең лирик герое, романтик шә хес буларак, хисне ярым-йорты гына кичерә алмый. Кү ң еле тө шенке икә н, «мин ү лә м» диярлек хә лгә тө шә. Моң а ә дә бият галиме Габдрахман Сә гъди дә игътибар итә: «Шагыйрь ү зендә бер-бере белә н алышынып тора торган «караң гы-яктылы» ике халә т, ике тө рле настроение кү рсә тә. Гаять бай хыял, матурлыкка ашкынган кү ң ел һ ә м ү зен чолгап алган шыксыз, ү тә тү бә н тормыш. Менә шушы ике каршылык романтик герой кү ң елендә ө ермә, хис давылы тудыра, шулар аның эш-хә рә кә тлә рен билгели. Г. Тукайның «... гә (Ядкяр)» шигырендә (1908) романтик шагыйрь образы аеруча ачык итеп сурә тлә нгә н. Романтик шагыйрьлә рне тулырак аң лау ө чен, аларның халыкка мө нә сә бә тен ачыклау мө һ им. Ул ялгызлык горурлыгы дигә н хискә ия була. Ә лбә ттә, бу соң гысы ү зен ө стен катлаулардан бә йсез итеп кү рергә телә ү дә н дә килә. Шулай булмаса ул бө тен дө ньяга нә фрә т белә н чыга алмас иде. Бу ә йтелгә ннә р С. Рә миев иҗ атына да хас булды. Менә аның «Бә йрә м» исемле шигыре. Ул С. Рә миевнең 1909 елда язылган «Нә җ метдин агай бә йрә ме» дигә н хикә ясе эчендә бирелгә н. Бә йрә м кө н. Ураза гаете. Халык шат. Бер-берсенең хә лен белешә лә р, елмаешалар, кө лешә лә р. Лә кин, ди лирик герой, болар «чын тү гел, битлек кенә дер». Кешелә р икейө злелә нә лә р, дип уйлый ул. Кайбер шигырьлә реннә н кү ң елдә моң сулык, ямансулык рухы кала. Ә мма кешенең кан-кардә шлек, милли рух ягыннан булган бердә млеге нинди шартларда да сакланып кала. Дә рдемә нд моны бер шагыйрьдә дә очрамаганча ү зенә генә хас кыскалык һ ә м фикер тирә нлеге белә н ә йтеп бирде. Дә рдемә нд тә килә чә ккә булган ө метен ү лгә нчегә кадә р ө змә де. Дә рдемә нд—киная остасы. Уткер фикерлә рен тотып ала белергә кирә к. «Яз чә чә ге» шигыре (1906 марты) беренче карашка табигать, аның матур чә чә ге умырзая турында кебек. Умырзая - язның башында ук чә чә к ата да, башка ү семлеклә рдә н алда матурлыгын җ уя. Димә к, Дә р-д- романтик шагыйрь. М. Гафуриның «Бә хет эзлә ү » ә сә рендә дә романтик герой тудырылды. С. Сү нчә лә й, Ш. Бабичларны да һ ә м реалист, һ ә м романтик шагыйрь дип атый алабыз. Шул рә вешле, XX йө з башы татар шигърияте ү з заманының мә нфә гатьлә рен кайгыртты, халык гаменең чагылышы булды. Дө нья ә дә бияты ү сеше кануннары аның ө чен дә ят булмады. Иҗ атта тө рле юнә лешлә р, алымнар эзлә ү, кыю тә җ рибә лә р ясау кү зә телде. Татар шигърияте һ ә м ө лгергә н мә сьә лә лә рне яктырту, һ ә м сә нгатьчә камиллек ягыннан югары ү сешкә иреште. Г. Тукай исеме ү зә ктә торган бу еллар лаеклы рә вештә сү з сә нгатенең икенче Яң арыш чоры дип аталды.

14. Г. Тукай Татар халык шагыйре, бө ек классигыбыз, ә дә би тә нкыйтьче, публицист, яң а заман татар ә дә биятына нигез салучы Габдулла Тукай(Габдулла Мө хә ммә тгариф улы Тукаев)1886 елның 26 апрелендә элекке Казан губернпсы Мә ң гә р волосте(хә зеоге Татарстан Республикасының Арча районы)Кушлавыч авылында дө ньяга килә. Кечкенә дә н ятим калган Габдулла, кулдан-кулга йө реп, балачагын Сасна, Ө чиле, Кырлай авыллырында уздыра. Башлангыч белемне Кырлай авылы мә дрә сендә ала. 1895 ел башыннан булачак шагыйрь Җ аек(хә зерге Уральск)шә һ ә рендә яшә ү че туганнары гайлә сендә тә рбиялә нә. Биредә ул “Мотыйгия”мә дрә сә сендә укый. Татар халык иҗ атын һ ә м язма ә дә биятын җ ентеклә п ө йрә нә. Гарә п, фарсы, тө рек, рус һ. б. халыкларның ә дә биятлары белә н таныша. Рус теле аркылы Кө нбатыш классик ә дә бияты казанышларын ү злә штерә. Ү зе дә беренче шигырьлә рен иҗ ат итә. Типографиядә, газета-журнал редакциялә рендә эшли. Җ аектагы ә дә би-мә дә ни хә рә кә т Тукай тормышында хә литкеч роль уйный. 1905 елгы революция дулкыны белә н ә дә биятка килеп кергә н ә дип монда җ ә мә гатҗ эшлеклесе, журналист, тә рҗ емә че һ ә м шагыйрь буларак формалаша. 1907 елның кө зендә Тукай Казанга кайта. ”Яшен”, ”Ялт-йолт” журналларын чыгаруда катнаша. Киеренке, җ анлы иҗ ади-рухи тормыш эчендә кайнау бө ек талант һ ә м олы шә хес иясе булган шагыйрьгә татар халкы тормышын бө тен тулылыгында гә ү дә лә ндерү мө мкинлеге бирә шигьрияте ХХ йө з башы татар поэзиясен моң арчы кү релмә гә н тизлек һ ә м сә нгати камиллек белә н яң е юнә лештә ү стереп җ ибә рә. Реалистик һ ә м романтик рухтагы киң сулышлы шигырьлә рендә Тукай шагырьнең җ ә мгыяттә ге ролен бик югары бә яли(“И, калә м! ”, 1906; “Мө хә рриргә ”, 1907), туган телгә, туган җ иргә мә дхия укый(“Шү рә ле”, 1907; “Пар ат”, 1907; Туган тел. 1909 һ. б. ), хатын-кызларның хокукларын яклап чыга(“Татар кызларына”, 1907; “Хатыннар хө ррияте”, 1909), социаль һ ә м милли изелү дә н азат булган җ ә мгыять турындагы фикерлә рен белдерә (“Хө ррият хакында”, 1905; “Китмибез! ”, 1907). Дә ү лә т думасының 1907ел май аенда булган мә җ лестә Уфа губернасыннан сайланып килгә н депутат кә лимулла хә сә нов мө селман мә ктә плә ренең хә ле начарлыгыннан зарланып сө йли. Суллар кул чабалар, ә уң нар урыннарыннан сикереп торып, йодрык тө йнә п, ораторга ташланалар: ”тө ркиягә китегез”дип кычкыралар. “китмибез! ” шигыре шул уң ай белә н иҗ ат ителгә н. Шигырҗ дә Россия һ ә м Тө ркиядә ге диспотизм фаш ителә, азат Россия идеясе яклап чыгарыла. Татар халкының бә хетле язмышы ү з туган ягына гына бә йле икә нен курсә тә. Риторик сораулар (“Без юлә рме, ү зебезне утка илтеп ник терик? ”), риторик ө ндә ү лә р: (“Тиз генә кузгалмыйбыз без, и гө рү һ е русияһ! ”). XX гасыр башында тормыш Россиядә ге һ ә м дө ньядагы гаять зур вакыйгалар йогынтысында кү п ү згә решлә р кичерде. Ә леге ү згә решлә р гаҗ ә еп зур дә ү лә тнең иң ерак почмакларына да барып җ итте. Казахстан читендә ге кечкенә генә ярымтатар Уральск шә һ ә рендә яшь шагыйрь хезмә ттә шлек иткә н газета һ ә м журналлар чыга башлый - " Фикер", " Ә л-гасрел-җ ә дид", " Уклар". Нә къ менә шушы елларда язучының ү ткен һ ә м тө гә л теле формалашты, нечкә шагыйрь, ү ткен сатирик, гадә ти булмаган импровизатор уянды. Ул татарлар ө чен барысы да булды — фаш итү че, алдан хә бә р бирү че, яклаучы, ә йдә п баручы, ө мет... Ул шушы елларда рус ә дә бияты белә н танышты һ ә м аны ө йрә нде. Пушкин шигърияте аны шаккатырды, ул ү з миссиясен дә интуитив рә вештә тойды. Синеке дип исә плә сә лә р — бә хетле мин; Игелекле шагыйрең булырга ниятлимен. Кү ң елем «милли» дигә н сү зне сө я — белмим, нидә н? Миллә тем, мине «милли» ит — миң а шатлык бү лә к ит. (" Миллә ткә ", 1906) Шагыйрь “Сарыкортларга”(1906). ”Мә дрә сә дә н чыккан шә кертлә р ни дияр”(1907), ”Печә н базары, яхуд Яң а Кисекбаш”(1908) кебек сатирик ә сә рлә рендә һ ә м публицистикасында самодержавиене, феодаль-патриархаль яшә ешне, яшә ештә ге һ ә ртө рле искелек калдыкларын, иске тип мә дрә сә лә рне һ ә м кадимчелә рне, ә хлаксызлык кү ренешлә рен тә нкыйтьли; ”Сайфия”(1911), ”Ә хлаксызлык”(1912) шигырьлә рендә байлык һ ә м хә ерчелек арасындагы социаль каршылыкларны кү рсә тә. Тукай татар реалистик тә нкыйтенә нигез сала (“Тә нкыйть кирә кле шә йдер”, 1907). И. Крылов мә сә ллә рен, Байрон, Гете, Гейне, Шиллер, А. Пушкин, М. Лермонтов шигырьлә рен ирекле тә рҗ емә итә һ ә м назыйрә лә р яза. Ул шулай УК татар балалар ә дә биятына нигез салучыларның берсе. Тукай татар һ ә м тө рки телле халыклар ә дә биятларында Европа тибындагы реализм һ ә м романтизм ысулларын ү злә штерү гә ү зеннә н зур ө леш кертә. Ә дип татар халкының сө екле шагыйренә ә верелә. Тормышы һ ә м иҗ аты бө тен татар ә дә бияты ү сешенә бү ген дә ү зенең шифалы йогынтысын ясап тора. Габдулла Тукай 1913 елның 15 апрелендә Казанда ү пкә авыруыннан вафат була, Яң а бистә зиратында җ ирлә нә. Кушлавыч- сасна(ә нисе ү лә )- ө чиле(Зиннә тулла бабасы)- казан(базар)- ө чиле-кушлавыч(Сә гди)- уралҗ ский(тетясы)- казан(1907).

15. 20 йоз башы прозасы Г. Исхакый Ул хикә я, повест. р, комедия, драма жанр. эшли. Ә с-дә кеше тасвирлауның мә гър. ры фә н-лек реализм принцип-на мө рә җ -ть итә. Саф ә хлаклы, тә рбияле һ ә м гыйлемле кеше тә рбиялә ү идеясен ү т. Тө п тема һ ә м мә сә -р: уку, гыйлем, тә рбия, шә хес иреге, хатын-кыз азатлыгы, кү пхатынлылык. Ә сә рлә ре ү зә генә миллә т язмышы б-н турыдан туры бә ййлә нгә н, кү п гасырлар буена тө рле яклап мә рхә мә тсез рә вештә изелгә н, шул ук вакытта ү з ирегенә ө злексез омтылган татар х-кызының шул чордагы язмышы куела. Иҗ аты 2 чор: 1)20 г. башы иҗ (1897-1918), (мә грифә тчелек чоры (до 1904 Тә галлә мдә сә гадә т-Фатыйма, ире, улы Хэлим, Фэхри, Галия), Таң чылык чоры – газета “Таң йолдызы чыг., ”Зиндан”хик, Татртышу, Алдым-бирдем, Мө галлим, Телә нче кызы (Сә гадә т, Габдулла, Мансурх-кыз мә сә лә се киң рә к идея-эстетик җ ирлектә карый, соө иал-психологк роман иҗ. итә. Л. Толстой белә н аваздаш-кешенең кылган гамә ллә ре ө чен җ аваплы булырга, гаебенә кү рә тиешле җ ә засын алырга тиешлеген кү рсә тү, фахишә лек), (до 1910), Миллә тчелек чоры- “ИЛ” газ-да эшли, мулла бабай, остазбикә, мө галлимә (до 1918). 2) мө һ ә җ ирлек чоры- “МИЛЛИ ЯҢ АРЫШ”газ. чыгара, Ө йгә таба, кө з, җ ан баевич. “Кә лә пү шче кыз” хикэясе (1898) Феодаль бурң уаз җ ә м-ге ә хлакый бозыклыкны мә грифә т-чә фаш итү. Ә нисе Кә римә, кызы Камә р. Ә тисе ү лгә ннә н соң, кә римә кияү гә чыгарга тели. Улын интернатка бирә. Тө п мә сә лә - кем гаепле? Г. И. турыдан-туры ә йтә: Кыз-ң бозыклык гамә ленә кертү приказчик кыз Зө һ рә не гаепли. ә мма Камә р ү зе дә гаепле ди. Васфикамал образы Камә р образына капма-каршы куела. Васфикамалның тормышын ү рнә к итеп кү рсә тә. Фә хишә лекнең героиняны ахырда фаҗ игагә -һ ә лакә ткә китерү е чагылдырыла, мондый финалны ә дип К-ң балачактан ук тиешле тә рбия алмавы белә н бә йлә п аң лата. Фатих Ә мирхан. Ул талантлы прозаик һ ә м драмг, ү ткен телле сатирик һ ә м юмор остасы, нечкә зә выклы ә дә би тә нкыйтьче һ ә м ялкынлы публицист булып танылды. Ф. Ә мирханның “Хә ят” повесте (1911)(Хә ят, Лиза, Михаил, Гали Арсланов, Салих Фатихов) – психологик кичерешлә ргә иң бай ә сә рлә рнең берсе. Чынбар-ң романтик сурә т-р белә н оста итеп ү релеп баруы, ягъни реаль тормыш белә н хыялый дө ньяның янә шә яшә ве һ ә м бә релешү е – болар бар да сюжетны мавыктыргыч итеп тө зергә ярдә м иткә н. «Хә ят» (1910) повесте кү лә ме ягыннан гына тү гел, сә нгатьчә дә рә җ ә се ягыннан да Ф. Ә мир-ң х-кызлар хә ленә багыш-н ә сә рлә ре арасында аерым урын тота. Чынлап та, Хә ят бик ү к типик булмаган татар кызы, һ ә м ул бик ү к типик булмаган шартлар эчендә кү рсә телә. Ө стә венә, ә дип кызны кү пмедер дә рә җ ә дә идеал-ра, образга романтизм буяулары куша. Югарыда кү реп ү ткә небезчә, Хә ятның һ ә р адымы, һ ә р гамә ле һ ә м фикер-карашлары тирә лек белә н, ә хлакый-гаилә ви һ ә м социаль-экономик мө нә сә бә тлә р белә н билгелә нә. Аның бик ү к типик булмаган обстановкага куелуы, беркадә р идеал-уы исә барлык татар х-кызлары ө чен типик хә лне тагын да калкытыбрак кү рсә тү гә хезмә т итә, ягъни ә сә рнең реализмын тагын да баета, тирә нә йтә тө шә. Хә ят кебек чагыш-ча хө р ү скә н һ ә м яң а тә рбия алган кызлар да ахыр чиктә кара кө ч корбаны бул-р икә н, мең лә гә н бү тә н татар кызлары турында ә йтеп тә торасы юк. Х-кызларны чын мә гънә сендә ирекле һ ә м бә хетле итү ө чен кара кө чне юк итә ргә, ягъни феодаль-буржуаз җ ә мгыятьне тамырыннан ү згә ртергә кирә к, ди безгә ә сә р. Ф. Ә мирхан иҗ атында шундый бер ү зенчә лек бар: хатын-кыз образлары анда, ничектер, ирлә р образына караганда тулы канлырак, җ анлырак. Хатын-кыз образлары арасында «урталыкта» торучылар юк диярлек: я алар татаркадими тормышы белә н изелгә ннә р. «Хә ят» повесте да Фатих Ә мирханча кү тә ренке стильдә протест белә н тә мамлана: Хә ят ү зенең язмышына риза була һ ә м кияве Салихны хыялында европача тә рбиялә нгә н бер егет дип кү з алдына китергә ч (моның хыял гына икә нен Хә ят белә инде, бичара), «мендә ренә барып капланды да: — Илаһ и, мә хә ббә т бир! Илаһ и, гомерлек мә хә ббә т бир инде! — диенде. Бу телә к кызлык вакытының иң ахыргы вә шуның белә н бергә иң куә тле телә ге иде». Телә к, ә лбә ттә, кабул булмаячак. Хә ят язмышының иң югары ноктасын язучы ә нә шулай соң гы абзацка кү чергә н. М. Гафури. 1906-1910 елларда М. Гафури проза жанрларына да шактый еш мө рә җ ә гать итте. Боларда инде гади халык вә киллә ренең образлары турыдан-туры, эпик чаралар белә н, ягъни хикә ялә п бирелә ала. Һ ә м бу шулай булды да. Мисалга «Ярлылар, яки Ө йдә ш хатын» повестен (1909) кү рсә тергә мө мкин. Исеменнә н ү к ачык кү ренә: ә сә рдә гә ү дә лә нгә н образлар - яшә ешнең иң тү бә н дә рә җ ә сендә гомер кичерү челә р. Ә мма гаилә башлыгы Шә риф, аның хатыны Бә дри, аеруча Җ ә милә авыр тормыш шартларында кө н уздыруга мә җ бү р булып та, матур кешелек сыйфатларын саклап калганнар, бер-берсен хө рмә т итә лә р, ярдә мчеллә р. Чын мә гънә сендә реалистик ә сә р бу. Юкка гына ул гасыр башы татар классик прозасының иң яхшы ү рнә клә ре арасында йө ртелми. Шунысы да мө һ им: аның бу еллар шигырьлә рендә, ө ч мә ртә бә басылган «Кызларга махсус милли шигырьлә рем» китабында һ ә м прозасында татар хатын-кызы образлары ү зә к урынны алды. М. Гафури, хатын-кызның авыр язмышын сурә тлә ү белә н бергә, аның кү ң еле матурлыгын да кү рсә тергә тырышты, ү з язмышына ү зе хуҗ а булу омтылышы чаткыларын чагылдырырды, кыз балаларны да гыйлем эстә ргә, укудан ямь табарга чакырды. Мә җ ит Гафуриның 10 нчы еллар поэзиясе ә дип иҗ аты эволюциясендә иң югары нокта рә вешендә бә ялә нергә тиешле. Ә ү вә лдә чагылып торган дидактика, ү гет-нә сихә тчелектә н котыла барып, тормышчан эчтә лекле, уй-фикер сурә тле чаралар аша гә ү дә лә нгә н шигырьлә р иҗ ат итте ул. Лирик герой кичерешлә ре катлаулана тө ште, ә сә рлә ренә фә лсә фи уйлар дө ньясы да килеп керде, укучыларга мә хә ббә т хислә рен, табигать кү ренешлә рен романтик рухта гә ү дә лә ндергә н матур-матур шигырьлә рен тә къдим итте. Фатих Ә мирхан. Ул талантлы прозаик һ ә м драматург, ү ткен телле сатирик һ ә м юмор остасы, нечкә зә выклы ә дә би тә нкыйтьче һ ә м ялкынлы публицист булып танылды. Ф. Ә мирханның “Хә ят” повесте (1911) – психологик кичерешлә ргә иң бай ә сә рлә рнең берсе. Чынбарлыкның романтик сурә тлә ү лә р белә н оста итеп ү релеп баруы, ягъни реаль тормыш белә н хыялый дө ньяның янә шә яшә ве һ ә м бә релешү е – болар бар да сюжетны мавыктыргыч итеп тө зергә ярдә м иткә н. «Хә ят» (1910) повесте кү лә ме ягыннан гына тү гел, сә нгатьчә дә рә җ ә се ягыннан да Ф. Ә мирханның хатын-кызлар хә ленә багышланган ә сә рлә ре арасында аерым урын тота. Чынлап та, Хә ят бик ү к типик булмаган татар кызы, һ ә м ул бик ү к типик булмаган шартлар эчендә кү рсә телә. Ө стә венә, ә дип кызны кү пмедер дә рә җ ә дә идеаллаштыра, образга романтизм буяулары куша. Югарыда кү реп ү ткә небезчә, Хә ятның һ ә р адымы, һ ә р гамә ле һ ә м фикер-карашлары тирә лек белә н, ә хлакый-гаилә ви һ ә м социаль-экономик мө нә сә бә тлә р белә н билгелә нә. Аның бик ү к типик булмаган обстановкага куелуы, беркадә р идеаллаштырылуы исә барлык татар хатын-кызлары ө чен типик хә лне тагын да калкытыбрак кү рсә тү гә хезмә т итә, ягъни ә сә рнең реализмын тагын да баета, тирә нә йтә тө шә. Хә ят кебек чагыштырмача хө р ү скә н һ ә м яң а тә рбия алган кызлар да ахыр чиктә кара кө ч корбаны булалар икә н, мең лә гә н бү тә н татар кызлары турында ә йтеп тә торасы юк. Хатын-кызларны чын мә гънә сендә ирекле һ ә м бә хетле итү ө чен кара кө чне юк итә ргә, ягъни феодаль-буржуаз җ ә мгыятьне тамырыннан

15. ү згә ртергә кирә к, ди безгә ә сә р.

Ф. Ә мирхан иҗ атында шундый бер ү зенчә лек бар: хатын-кыз образлары анда, ничектер, ирлә р образына караганда тулы канлырак, җ анлырак. Хатын-кыз образлары арасында «урталыкта» торучылар юк диярлек: я алар татар кадими тормышы белә н изелгә ннә р («Татар кызы», «Яшьлә р»дә Хә ерниса, «Рә хә т кө н»дә Гайниҗ амал), яки алар яң алыкка омтылганнар, русның һ ә м Европаның прогрессив идеялә рен ү злә штергә ннә р («Танымаганлыктан таныштык»та Разия, «Хә ят» повестенда Хә ят, «Кадерле минутлар»да Хө ршит һ. б. ), лә кин татар тормышы аларның бу матур омтылышларын богаулап тора. Хатын-кыз азатлыгы, богауланган мә хә ббә т турындагы ә сә рлә ренең тә мамлануы да гадә ттә н тыш ү зенчә лекле: «Татар кызы» нә серендә ге бичара җ анлы курчакны Биктимергә кө члә п кияү гә биргә ч, символик кара кө ч ихахайлап кө лә: «— Ха, ха, ха! Татар кызын терелә й кү мделә р бит! » Шул урында Ф. Ә мирхан бө тен мө селманлык кануннарына, патриархаль тормыш нигезлә ренә протест белдерә. Кыямә т кө нендә бу кызның җ аны кубарылгач сорарлар: ни ө чен терелә й кү мелдең? Ә безнең җ анлы курчагыбызның бер гө наһ ысы да юк иде, аны җ иде яшенә җ иткә ч ү к дү рт дивар эченә биклә гә ннә р иде. Шулай да аны «терелә й кү мделә р». Аны Биктимернең йортына китереп дү рт дивар эченә биклә п, аның ө стеннә н хахылдап кара кө ч кө лгә ндә... Хә ер, Ф. Ә мирханны тың лыйк: «Бу вакытта Мисырның Җ амигъ ә л-Ә зһ ә рендә талиблә р... Айә -суфия җ амигында сухтә лә р, Сә рә ндиб атасында, дарчин агачлары арасында һ инд мө селманнары, Курса мә дрә сә сендә суфыйлар, шә һ ре Болгар хә рабә лә ре арасында сә йях мө селманнар һ ә м Кә гъбә туллада бө тен җ ир йө зеннә н җ ыелган хаҗ илар Коръә н укыйлар, һ ә ммә се дә... » «Вә иза ә л-мә ү ә ө дә тө сө эилә т би ә ййи зә нбин катилә т» аятен тә крарлыйлар: — Терелә й кү мелгә н кыз баладан ни гө наһ ы ө чен ү терелгә нлеген сорау кө не — кыямә т кө недер, — дилә р иде... Бу аятьнең шә рехен Ф. Ә мирхан ә сә рлә ренең яң а басмасында болай аң латалар: гарә плә рдә мә җ ү силек вакытында артык кыз бала туса, аны тере килеш кайнар комга кү меп ү терү йоласы булган. Гарә плә р ислам дине кабул иткә ннә н соң, Мө хә ммә д пә йгамбә р ә леге аятьлә ре белә н бу йоланы тыйган. Ф. Ә мирхан, хикә ясен язганда, шушы йоланы кү здә тоткан. Моннан кү ренгә нчә, Ф. Ә мирхан бер татар кызы язмышы турында гына сү з алып бармый, аның ә сә рендә бө тен Шә рекъ хатын-кызларының фаҗ игале язмышы тасвирлана. «Хә ят» повесте да Фатих Ә мирханча кү тә ренке стильдә протест белә н тә мамлана: Хә ят ү зенең язмышына риза була һ ә м кияве Салихны хыялында европача тә рбиялә нгә н бер егет дип кү з алдына китергә ч (моның хыял гына икә нен Хә ят белә инде, бичара), «мендә ренә барып капланды да: — Илаһ и, мә хә ббә т бир! Илаһ и, гомерлек мә хә ббә т бир инде! — диенде. Бу телә к кызлык вакытының иң ахыргы вә шуның белә н бергә иң куә тле телә ге иде». Телә к, ә лбә ттә, кабул булмаячак. Хә ят язмышының иң югары ноктасын язучы ә нә шулай соң гы абзацка кү чергә н.

М. Гафури. 1906-1910 елларда М. Гафури проза жанрларына да шактый еш мө рә җ ә гать итте. Боларда инде гади халык вә киллә ренең образлары турыдан-туры, эпик чаралар белә н, ягъни хикә ялә п бирелә ала. Һ ә м бу шулай булды да. Мисалга «Ярлылар, яки Ө йдә ш хатын» повестен (1909) кү рсә тергә мө мкин. Исеменнә н ү к ачык кү ренә: ә сә рдә гә ү дә лә нгә н образлар - яшә ешнең иң тү бә н дә рә җ ә сендә гомер кичерү челә р. Ә мма гаилә башлыгы Шә риф, аның хатыны Бә дри, аеруча Җ ә милә авыр тормыш шартларында кө н уздыруга мә җ бү р булып та, матур кешелек сыйфатларын саклап калганнар, бер-берсен хө рмә т итә лә р, ярдә мчеллә р. Чын мә гънә сендә реалистик ә сә р бу. Юкка гына ул гасыр башы татар классик прозасының иң яхшы ү рнә клә ре арасында йө ртелми. Шунысы да мө һ им: аның бу еллар шигырьлә рендә, ө ч мә ртә бә басылган «Кызларга махсус милли шигырьлә рем» китабында һ ә м прозасында татар хатын-кызы образлары ү зә к урынны алды. М. Гафури, хатын-кызның авыр язмышын сурә тлә ү белә н бергә, аның кү ң еле матурлыгын да кү рсә тергә тырышты, ү з язмышына ү зе хуҗ а булу омтылышы чаткыларын чагылдырырды, кыз балаларны да гыйлем эстә ргә, укудан ямь табарга чакырды. Мә җ ит Гафуриның 10 нчы еллар поэзиясе ә дип иҗ аты эволюциясендә иң югары нокта рә вешендә бә ялә нергә тиешле. Ә ү вә лдә чагылып торган дидактика, ү гет-нә сихә тчелектә н котыла барып, тормышчан эчтә лекле, уй-фикер сурә тле чаралар аша гә ү дә лә нгә н шигырьлә р иҗ ат итте ул. Лирик герой кичерешлә ре катлаулана тө ште, ә сә рлә ренә фә лсә фи уйлар дө ньясы да килеп керде, укучыларга мә хә ббә т хислә рен, табигать кү ренешлә рен романтик рухта гә ү дә лә ндергә н матур-матур шигырьлә рен тә къдим итте.