| 7. 19гас. 1ярт. тат. поэзиясе (Ә. Каргалый, Һ. Салихов, Ш. Зә ки-Суфый). 19гас. 1ярт. шигьри ә с-дә дини, дө ньяви мотивларның торган саен ныграк аерымлана баруы кү ренә. Бу чорда язылган шиг-дә шагыйрь яшә гә н тө бә к географик тирә лек, аның ү зенчә леклә ре калкурак чагылыш таба, шыгыйрь ү з ә с-нә биографик моментны ешрак алып керә. Аерым ә с-р реаль тормыштан алынган тә эсирлә р нигезендә язылалар. Болар барысы 19гас. 1ярт. поэзиясе ә кренлә п булса да дө ньяви эчтә лек ала башлый дигә н сү з. Бу чорда шаг-лә р кү брә к мә дхия, мә рсия, касыйдә, дини эчтә лектә ге тезмә ә сә р жанрында, китап стилендә калын гарә п-фарсы сү злә ре б/н аралаштырып язганнар. Мә рсияне шагыйрь Утыз Имә ни, Ә. Каргалый, Һ. Салихов, Ш. Зә ки һ. б. кулланган. Ә белмә них Каргалый Оренбург янындагы Каргалы ав-да туган. Яшү смер чакта Бохарага барып укый, 1816е. ул Бохара ә мире Мө хә ммә т Йосыфның илчелегенә юлдаш һ ә м аның язучысы булып Тө ркиягә бара'. ЗОкө н торгач, ул ү зе генә хаҗ кылу ө /н Гарә бстанга китә. Юл уң аенда Мисырга туктый, хаҗ дан соң Истамбулга кире кайта, тик бераздан туган җ ире Сә гыйть бистә сенә кайта. 1826е. вафат була. Ә. К. татә д-наяна мотив-Россия гражданлыгы мотивын алып керә. Аның шиг-ре 2 китап буенча билгеле: 1) " Ө мми Камал" исемле җ ыентыкка. Бу китапта Ө. К. ә с-ре б/н беррә ттә н Ә. К. да Юшигыре теркә лгә н; 2) " Тә рҗ емә и хаҗ и Ә белмә них ә л-бистә ви ә с-Сә гыйди" -бу китапта Ә. К. гарә п телендә прозада язылган тө рле хикә ятлә рнең шигьри һ ә м ирекле тә рҗ емә се бирелгә н. Бу 10 хикә яттә кү ренекле суфыйлар тормышыннан кызыклы вакыйгалар бә ян ителә. Ә. К. лирик шиг-р авторы да. " Җ иһ анның шаһ ы" дигә н лирик ә -дә ү з эчке дө ньясын яктырта. Барлык суфыйлар к/к ул да ү з-ү зеннә н риза тү гел, җ аны тынгысыз, кү ң елендә бетмә с гамь. Нә фесен жинә алмау, Аллаһ б/н кавыша алмау шаг-лә р ә д-на писсимистик рух ө сти. " Галә м ә йванида" дип башланган шигьри парчасында шагыйрь туган як табигатенә соклана. Авторның эпистоляр җ анрда язылган шигьри хат, эпиграмма рә вешендә язылган ә с-ре дә бар. Аларны конкрет шә хеслә ргә багышлаган. Һ ибә тулла Салихов Оренбургтан ерак тү гел Чебешле ав-да мулла гаилә сендә туа. Һ. С. ә с-ре 3 китапта билгеле: 1) " Мә җ мә гьә л-ә дә б" (" Ә дә п җ ыентыгы" ); 2) " Тө хфә т ә л-ә ү ляд" (" Балаларга бү лә к" ); 3) " Дө рре кә лям" (" Сү з энҗ елә ре" ). Һ. С. ү з заманында шактый билгеле булган суфый ишан Вә лид Каргалыйдан тә рбия кү реп ишан дә рә җ ә сенә кү тә релгә н. Шуң а кү рә суфый шаг-р " Мә җ мә гь ә л-ә дә б" китабында ә хлак мә сьә лә лә ре тур-да сү з йө ртә, фикерлә ренә иллюстрация рә вешендә кайбер хикә ялә р дә китерә. Һ. С. атаклы шигыре-" Тә ндә җ аным". Ул элекке мә дрә сә дә шә кертлә р гимны булып йө ргә н. Шә кертлә р аны яттан белгә ннә р. Дө ньяның фанилыгы, дө нья эшенең файдасызлыгы тур-да яза. Ү зенең бик гө наһ лы, Алла каршында гө наһ лары ө /н тә ү бә кылмавын ачынып яза. Шә мсетдин Зә ки Суфый Оренбург ө язе Зә к суы буенда урнашкан Ишмә т ав-да туа. Ул сукыр шагыйрь, аның 53 шиг-ре табыла. 46сы татарча, 6сы гарә пчә, 1се фарсы телендә. Ул ә с-нә яң а образ-" карчыга" образы кертә, сә ламә тлек тур-да, чиста кү ң елле булу тур-да яза. Ш. З. философ галимнә ргә, акыл иялә ренә югары бә я бирә, гомумә н, миллә тен укымышлы булырга чакыра.
| 8. ХIХ йө знең II яртысында мә гърифә тчелек ә дә бияты формалашу. Кү ренекле мә гърифә тчелә р.
Ә дә би хә рә кә т ү зенчә леклә ре:
- иҗ тимагый-тарихи, мә дә ни вакыйгалар һ ә м мә гърифә тчелек хә рә кә те тә эсирендә ә дә бият, ү сеә -ү згә реш кичереп, яң а тө рлә р һ ә м жанрлар белә н байый; гасырның соң гы чирегендә реалистик проза мә йданга чыга, драматургия беренче адымнарын ясый;
- ә дә биятның иҗ тимагый роле арта, газета-журналлар булмаган чорда ә дә би ә сә рлә р мә гърифә тчелек идеялә рен таратуда, пропагандалауда, гомумә н, халыкка җ иткерү дә мө һ им чара булып тора;
- ә дә биятның Яң арыш чорына аяк басуын белдереп, мә гърифә тчелек реализмы формалаша, һ ә м ул мондый идея-эстетик карашларга, иҗ ат принципларына нигезлә нә:
а) кешене реаль тормыш белә н тыгыз мө нә сә бә ттә бирү, ягъни “табигый кеше” образын мә йданга чыгару;
ә ) миллә тнең бү генгесен һ ә м килә чә ген кайгырту, аны алдынгы миллә тлә р белә н бер сафка чыгаруны ахыр максат итеп кую;
б) сыйнфый каршылыкларны инкарь итеп, миллә тне бербө тен итеп карау, еш кына миллә т тө шенчә сен киң планда, ягъни мө селманлыкка бә йлә п аң лату;
в) халык тормышын яхшыртуны гыйлемгә, ә хлакый сыйфатларга, тә рбиягә һ ә м ә йлә нә -тирә гә мө нә сә бә ттә карау;
г) конфликтның яң алык белә н искелек кө рә шенә нигезлә нү е һ ә м аның ә хлакый яссылыкта хә л ителү е;
д) геройларны я уң ай, я тискә ре итеп сурә тлә ү һ ә м каршылык беренчелә рнең җ иң ү е, икенчелә рнең хурлыкка калуы белә н чишелү;
е) идеал кеше образы тудырылу, аның тышкы кыяфә те генә тү гел, рухи дө ньясы да кү ркә м итеп бирелү.
Поэзия:
- поэзия, традициялә ргә таянган хә лдә, чынбарлыкка, халыкны борчыган мә сьә лә лә ргә якынаю рә вешендә ү сә;
- гасырныд 1 яртысындагы суфичыл, дини-ә хлакый, дө ньяви юнә лешлә р саклана, ә мма аларның ү зара мө нә сә бә те җ итди ү згә решлә р кичерә;
- суфичылыкка хас идея-эстетик карашлар Г. Чокрый, Б. Вә исов һ. б. иҗ атында урын алса да, кешене Аллаһ ы колы итеп санау, фани дө ньядагы табигый ихтыяҗ ларны кире кагу һ. б. сыйфатлар кими, акрынлап чынбарлык мә сьә лә лә ренә йө з белә н борылу сизелә;
- дини-ә хлакый карашлар камил шә хес тә рбиялә ү, ә хлакый кыйммә тлә рне яклау һ ә м саклау фикерлә ре белә н кушылып китә, Аллаһ ы кушканнарга нигезлә неп яшә гә н кешенең кө нкү рештә дә башкаларга ү рнә к булуы танылган шә хеслә рнең ә дә би образлары аша сурә тлә нә (М. Акмулла “Дамелла Шиһ абеддин хә зрә тнең мә рсиясе);
- дө ньяви юнә леш, мә гърифә тчелек идеялә ре белә н кушылып, алгы планга чыга, ул тема-мотивларның артуында, сурә т чаралары баюда, поэзиянең чынбарлыкка якынаюында, яшь авторлар килү дә һ. б. чагыла;
- шигърияттә халыкның ү ткә ненә, кү ренекле шә хеслә ргә мө рә җ ә гать итү арта (Г. Чокрый “Мә дхе Казан”);
- ә сә рлә рдә белемлелек, ә хлакый сыйфатлар мактала, наданлык, ә хлаксызлык кискен тә нкыйтьлә нә;
- тә рбия, ә хлак, гаилә мә сьә лә лә ренә игътибар арта, бу аеруча хатын-кызлар иҗ атында киң чагылыш таба (Г. Сә митова);
- шигъриятнең аерым вә киллә ре, яң а традициялә р эзлә п, рус поэзиясенә мө рә җ ә гать итә (Я. Емельянов);
- романтик сюжетлы дастаннар популяр булып кала (Ә. У. -Кормаши);
- тө п жанрлар: мә дхия, мә рсия, газә л, сә яхә тнамә, дастан-кыйсса, шигъри хат, мө нә җ ә т, табигать лирикасы һ. б.
Проза:
- ә дә биятның реализм юлына чыгуын, заман талә плә ренә йө з белә н борылуын билгелә ү че фактор буларак, мә гърифә тчелек прозасы мә йданга чыга;
- беренче реалистик ә сә рлә р рус-Европа ә дә бияты йогынтысында языла (М. Акъегет, З. Бигиев романнары);
- мә гърифә тчелек прозасында мондый идея-эстетик сыйфатлар кү зә телә:
а) чынбарлык вакыйгаларына мө рә җ ә гать итеп, еш кына аларның кайда һ ә м кайчан баруын кү рсә тү;
ә ) укучыга якынрак булу максатында, ә дипнең ә ледә н-ә ле аң а мө рә җ ә гать итү е яисә хикә ялә ү гә катнашып китү е;
б) автор идеалының белемле, ә дә пле геройда чагылуы, аның шә хес иреген яклаучы, миллә т мә нфә гатен кайгыртучы итеп бирелү е;
в) ә сә рлә рдә гаилә тә рбиясенә һ ә м мә ктә п-мә дрә сә лә рдә укыту-тә рбия эшенең куелышына зур игътибар бирелү, кешенең ә йлә нә -тирә йогынтысында формалашуын кү рсә тү;
г) хатын-кыз азатлыгы мә сьә лә сенең җ итди проблема итеп куелуы;
д) тел-сурә т чараларының баюы, камиллә шү е, юмор-сатира алымнарының киң ә юе, пейзаж, портрет характеристикаларына иркен мө рә җ ә гать итү, психологизмның тирә нә юе;
е) тө п жанрлар: хикә я, повесть, роман, сә яхә тнамә һ. б.
Драматургия: - ХIX йө знең соң гы чирегендә драматургиянең беренче адымнар ясавына тә эсир иткә н шартлар:
а) ерак тамырлары белә н халык авыз иҗ атына барып тоташуы;
ә ) Казанда актив эшлә п килү че рус театрының тә эсире, укымышлы яшьлә рнең рус, тө рек һ ә м алар аша Европа язучыларының пьесалары белә н танышуы, ү рнә к алуы;
б) иҗ тимагый-мә дә ни тормыштагы яң арыш һ ә м ә дә бияттагы эчке сыйфат ү згә решлә ре нә тиҗ ә сендә яң а ә дә би тө рнең мә йданга килү ен тизлә тү;
- беренче драма ә сә рлә ре гаилә -кө нкү реш вакыйгаларына нигезлә неп (Г. Ильяси “Бичара кыз”, Ф. Халиди “Рә дде бичара кыз”, Г. Камал “Бә хетсез егет”, Г. Исхакый “Ө ч хатын берлә н тормыш” һ. б. ), аларда шә хес иреге, хатын-кыз азатлыгы, гаилә кору мә сьә лә лә ре кү тә релү;
- бә хет мә сьә лә сен, байлыктан бигрә к, шә фкатьле, акыллы, укымышлы булу белә н бә йлә п карау. “Яхшылыкка – бә хет, начарлыкка – җ ә за” концепциясенең тормышка ашырылуы;
- мә гърифә тчелек идеологиясенә бә йле конфликтның искелек белә н яң алык каршылыгына нигезлә нү е;
- пьесаларда яң арышка комачаулаучы һ ә ртө р искелек-артталыкка, наданлык-ә хлаксызлыкка каршы тә нкыйтьчел эчтә лекнең ө стенлек итү е;
- ә сә рлә рнең сә нгати яктан йомшаклыгы: сө йлә п аң лату ө стенлек итү, монологлар кү п булу, конфликтның җ иң ел хә л ителү е, образларның тулысынча эшлә неп җ итмә ве һ. б.
Халыкка якынрак булу ө чен ә диплә р чынбарлыктагы реаль кү ренешлә ргә активрак мө рә җ ә гать итә лә р. Бу исә реализмның торган саен киң рә к урын алуына китерә. Шул рә вешле, кешене кө нкү реш-яшә еш белә н тыгыз мө нә сә бә ттә һ ә м белем-тә рбиягә нисбә тле сурә тлә ү гә нигезлә нгә н мә гърифә тчелек реализмы мә йданга чыга. Аның мө һ им сыйфатлары булып чынбарлыкка мө рә җ ә гать итү, «табигый кеше»не (Руссо) ү зә ккә алу, халык тормышын яхшыртуны гыйлемгә, ә хлак тә рбиясенә һ ә м тирә лек шартларына бә йлә п карау, искелек һ ә м яң алык кө рә шен чагылдыру, рационализмга нигезлә нү һ. б. тора. Мә гърифә тчелек реализмы XX йө з башы ә дә биятында да саклана, ә мма иң зур казанышлар тә нкыйди реализмга, Ауропа тибындагы романтизмга ияреп язылган ә сә рлә р белә н бә йле.
Реализм нигезендә татар прозасы мә гърифә тчелек идеялә ре белә н сугарылган, татар тормышына заман куйган мә сьә лә лә ргә йө з белә н борыла. Мә гърифә тче язучылар иҗ атында зур кү лә мле жанрларга игътибар арта. Матур ә дә биятның ү зә гендә җ ир кешесе, миллә т язмышы тора, халыкны агарту, миллә тне мә гърифә тле, мә дә ниятле итү мә сьә лә се ә дә би ә сә р ү зә генә куела. Реализм принципларын ү злә штерү барган ә дә бият яң а тасвирый алымнар, чараларга мө рә җ ә гать итә: җ анлы сө йлә м, тасвирлап язу, пейзаж кү ренешлә ре, портрет, образ-кү ренеш, сатирик чаралардан ирония h. б.
МУСА АКЪЕГЕТ - реалистик прозага нигез салучыларның берсе. Татар миллә тен мә гърифә тле итү, алга җ ибә рү идеялә ре белә н сугарылган " Хисаметдин менла" романын иҗ ат итә. Гимназист Ә бү зә р Дә ү лә тгилдиев, мастерской хуҗ асы Гайса Зурколаков, Мохтар образлары аша язучы миллә тне алга илтү юлларын гә ү дә лә ндерә; мә гърифә тчелек, капитал туплау; кө ч, хезмә т куеп табылган байлыкны миллә т файдасына тоту идеясен алга сө рә.
РИЗА ФӘ ХРЕТДИНОВ " Ә сма (яки гамә л вә жә за)" романында ү зә к героиня Ә сманың маҗ аралы язмышы ярдә мендә яхшылык һ ә м явызлык, укымышлылык һ ә м наданлык, ә дә плелек һ ә м ә дә псезлекнең бә релешен кү рсә тә.
Мә гърифә тчелек ә дә биятын ү стерү гә Ф. КӘ РИМИ зур ө леш кертә. " Җ иһ ангир мә хдү мнең авыл мә ктә бендә укуы" хикә ясендә иске тип мә ктә п-мә дрә сә лә р тә ртибен, дө ньяви ихтыяҗ ларга җ авап бирмә гә н уку программаларын, укыту алымнарын кире кага. " Салих бабайның ө йлә нү е", " Мирза кызы Фатыйма" хикә ялә рендә мә хә ббә т һ ә м гаилә мә сьә лә лә рен гуманлы ноктадан торып яклый. Геройларның ү з бә хетлә ре ө чен кө рештә ныклыгын хуплый.
Ә дип һ ә м педагог ЗАКИР Һ АДИ " Бә хетле кыз", " Бә хетсез кыз" повестьларында хатын кыз бә хете мә сьә лә сен гаилә ви һ ә м тә рбияви тирә лек, мохиткә бә йлә п xә л итә. " Җ иһ анша хә зрә т" повестенда кешене, аның яшә ү рә вешен тә нкыйди планда тасвирлый. Шә хес һ ә м тирә лек мә сьә лә сен тагын да киң рә к хә л итә. Җ иһ анша хә зрә т образы аркылы халык җ илкә сендә яшә ү че сорыкорт ишаннарның җ итлегү процессын кү рсә тә.
| 10. Р. Фә хретдинов " Сә лимә, яки гыйффә т", " Ә сма, яки гамә л вә җ ә за". Бө гелмә ө язе Кичү чат ав-да мулла гаилә сендә туа. Кү пкырлы эшчә нлек алып барган галим һ ә м мә гьрифә тче. Рационалист галим. Аның тө п гыйльми хезмә те 18томлык " 'Асар" (" Ә сә рлә р яки эзлә р" ) биобиблиографик ә сә рлә р. 18 томның 15томы басылган 3 томы кульязма хә лендә. " Асар" да һ ә р укымышлының мө мкин кадә р тулы биогафиясе, шә җ ә рә се, балалары, укытучылары, шә кертлә ре, хезмә тлә ре тур-да киң мә гьлү мат бирелә. Монда Югас. алып, 20йө з башына кадә р яшә гә н барлык татар укымышлылары хакында информ. табарга була. Шуң а кү рә " Асар" ны татар культурасының тарихы энциклопедия дип атарга мө мкин. Р. Ф. бу хезмә тендә кайбер тарихи, ә дә би мә сь-гә карата ү зенең ү зенең тә нкыйть фикерлә рен дә яза. Галим буларак икенче зур хезмә те " Мә шһ ү р ирлә р" сериясендә чыккан китаплар. Монда Р. Ф. кө нч. иллә рдә яшә п, зур ә дә би һ ә м тормышы тур-да яза. Ө ченче зур хезмә те 1903е басылган 445 биттә н торган " Мә шһ ү р хатыннар". Бу китапта кү ренекле мө селман тө рки хатын-кызлары тур-да материаллар бирелә. Ә дип. 2 зур ә сә ре: " Сә лимә яки гыйффә т" (1899), " Ә сма яки гамә л вә җ аза" (1903). Журналист. 1 нче рус револ-нә н сон газета-җ урнал чыгару, мә калә лә р язу эшенә керешә. " Шура" җ урн-ның баш редакторы. Педагог. Мә дрә сә лә рдә укыта, педагогик максатларда рисалә лә р, трактатлар яза: " Кыз балаларга нә сихә т", " Ир балаларга нә сихә т". Зур дин галиме һ ә м рухани. Окт. револ-нә н соң ул мө фти була, диния нә зарә тендә җ итә кчелек итә. Уфадагы диния нә зарә тендә казый була. Тарихчы. " Алтын Урда ханнары", " Болгар Һ ә м Казан тө реклә ре" дигә н китаплары бар. 2ә сә ре дә мә гьрифә тчелек рухында язылган. 1 нче ә сә ре-ясалма сюҗ етка нигез-гә н, кү лә ме зур булса да, ә сә рнең вакыйгалары аз. Пароходта танышып киткә н егет б/н кыз сә яхә т вакытында бер-берсенә гашыйк булып ө йлә нешергә булалар. Примитив сюжет, лә кин Р. Ф. ү з ә сә ренә кү п гыйльми һ ә м педагогик материаллар туплап бирә. Һ ә р бү лектә укучыга тарихи-этнографик, лингвистик, сә яси, мә дә ни мә гьлү матлар бирелә. Сә лимә -Иран баеның кызы, идеал, ү рнә к хатын-кыз итеп бирелә. Ул Фә хран унив-да укып дө ньяви һ ә м дини гыйлемнә р ү злә штергә н. Ә тисе ү лгә ч, ә нисе б/н ә тисенең сә ү дә эшен дә вам итә лә р. Р. Ф. сафлык, чисталык к/к сыйфат-ны татар хатын-кызларында кү рергә тели. Ә сә р 1 заттан, шә керт исеменнә н языла. Шә керт яхшы гына белем алган, ә ти-ә нисе яхшы кешелә р. Мә дрә сә не тә мамлагач, чит илгә китеп укуын дә вам итә ргә уйлый. Егет Сә лимә б/н уртак тел таба, Самарада тө шеп торалар. Сә лимә 1 кыз б/н сө йлә шә, ул кыз 4 кыш укыган, укый-яза белми, ысулы кадим б/н укыган. Бакуда егет Исмә гыйль Гаспралының " Тә рҗ еман" газетасын алып укый. Шә керт һ ә м Сә лимә бергә калалар. 2нче ә сә ре-сюҗ еты катлаулырак. Ә сма исемле кыз һ ә м ә тисе Габбас мулланың баштан кичкә ннә ре тасвирлана. Тө п идеясе-ни чә чсә ң, шуны урырсың, явызлыкның җ ә засы, яхшылыкның бү лә ге бар дигә н лейтмотив. Габбас-алдынгы фикерле мулла, балаларны җ ә дитчелеккә ө йрә тә, хатыны Гаишә ада ә йбә т. Кызлары Ә смага яхшы тә рбия бирергә омтылалар. Хикмә т хаҗ и Габбаска ачу тота, ул аны ү зенең кияве итмә кче була, ә Габбас аның кызына ө йлә нми. Акча җ ыю вакытында Муса исемле кеше акчасын югалта, моны Габбас муллага сылтыйлар. Габбас хажга дип авылдан чыгып китә. Ул ү лде дигә н хә бә р тарала. Ә сма ә нисе б/н кала, соң рак ә нисе дә ү лә, ө йлә ре яна. Ә сма кымызчы бабай янында яши башлый. Ул 1 шә керт егет б/н дуслаша. Бабай ө енә Хә мидә исемле 1 хатын керә. Ул Ә смага ә ниең б/н дус идем ди. 1 атнага аны кунакка алып китә. Ә сманың тифтан ү лү е тур-да хә бә р килә, лә кин ул ү лмә гә н була. Хә мидә кызлар б/н сату итү че хатын, фә хешханә тотучы Зә йнү ш абыстайга Зә йнә п исеме б/н Ә сманы сата. Ә сма хә змә тче к/к яши, егылып аягын сындыра, анда 1 хатын б/н таныша. Ул хатын Ә сманы ү зендә калдыра, мә дрә сә гә бирә. Ә сма яхшы укый, мө галлимә булып китә. 2егет килә, 1се бай, 2нчесе ярлы. Ә сма ярлыны сайлый. Бай егетнең ачуы килә, ул кызның документлары да юк, аның яше җ итмидер ди. Документлар мә сьә лә сен мә дрә сә дә хуҗ асы хә л итә. Ул 1 авылдан Госман хә зрә тне алып килә. Ә сма хә зрә ткә башыннан кичергә ннә рне сө йли, бу хә зрә т аның ә тисе булып чыга. Габбас мулла хаҗ га киткә ч, аларны талыйлар. Ул ү лмә гә н була. Аң а хатының да, кызың да ү лде дилә р. Ә сма фә кыйрь егеткә кияү гә чыга. Хә мидә дә, Зә йнү ш абыстай да фә кыйрь хә лдә калапар. Хикмә т хажи да бө лгенлеккә тө шә. Яхшылыкның нә тиҗ ә се-бә хет, мә кер һ ә м явызлыкның жә засы-тү бә нлек, хурлык дигә н идея ята.
11. 19гас. 2ярт. тат. поэзиясе. М. Акмулла иҗ аты. “Дамелла Шиһ абетдин хә зрә тнең мә рсиясе”. Бу чорда иҗ тимагый-тарихи, мә дә ни вакыйгалар һ. мә грифә тчелек ә рә кә те тә эсирендә ә д-т, ү еш-ү згә реш кичереп, яң а тө рлә р һ. жанрлар б/н байый; гас-ң соң гы чирегнд реалистик проза мә йданга чыгы, драматургия 1нче адымнарын ясый; ә д-ң иҗ тимагый роле арта, газет-журнллар булмаган чорда ә д. ә сә рлә р мә гърифә тчелек идеялә рен таратуда, пропагандалауда, гомумә н, халыкка җ иткерү дә мө һ им чара булып тора; ә д-ң яң арыш чорына аяк басуын белдереп, мә гърифә тчелек реализмы формалаша, һ. ул мондый идея-эстетик карашларга, иҗ ат принципларына нигезлә нә: -кешене реаль тормыш б/н тыгыз мө нә сә бә ттә бирү, “табигый кеше”образын мә йданга чыгару, -миллә тнең бү генгесен һ. килә чә ген кайгырту, аны алдынгы миллә тлә р б/ 1 сафка чыгару ахыр максат итеп кую, -сыйнфый каршылыкларны инкарь итеп карау, еш кына миллә ттө шенчә сен киң планда(мө селманлыкка бә йлә п) аң лату, -халык тормышын яхшыртуны гыйлемгә, ә хлакый сыйфатларга, тә рбиягә һ ә йлә нә -тирә гә мө нә сә бә ттә карау, -конфликтның яң аык б/н искелек кө рә шенә нигезлә нү е һ. аның ә хлакый яссылыкта хә л ителү е, -геройларны я уң ай, я тискә ре итеп сурә тлә ү һ. каршылык 1нчелә рнең җ ң ү е, 2нчелә рнең хурлыкка калуы б/н чишелү, -идеал кеше образы тудырылу, аның тышкы кыяфә те генә тү гел, рухи дө ньясы да кү ркә м итеп бирелү. 19йө з 2ярт поэзия ө лкә сендә актив шө гыльлә нү челә р: Г. Чокрый 1нче ә сә рен ә нисенең вафатына мә рсия рә вешендә язган, мә рсиялә р язу б/н шө гыльлә нә. Мә рсиялә р җ ыентыгы: " Шә мгь-эз-зыя" (" Шә м яктысы" ). Г. Ч. ү зе исә н вакытта китапларын бастырып чыгару бә хетенә ирешкә н шагыйрь. 1нче китабы 1860е " Тэҗ вид китабы" (" Кө рьә н уку кагыйдә лә ре" ). Соң рак " Заммы нә зыйр" исемле китабы чыга. 1870е Хаҗ сә фә ренә бара, " Хаҗ намә " ә сә рен яза. Г. Ч. Россиядә барган фә н һ ә м техника казанышларына сө енү ен белдерә. Г. Ч. поэзиягә автобиографик моментлар алып керә. Ул ү зенең балачагын сурә тли. Беренчедә н булып пейзаж шиг-рен иҗ ат итә. Уфа һ ә м азан шә һ ә р-нә багышланган " Мә дхе Уфа", " Мә дхе Казан" шиг-рен яза. Чуар телдә яза. Ә хмә т Уразаев-Кормаши мә хә ббә т дастаннары б/н мавыга һ ә м ү зенең 2 ә сә рен " Кыйссаи Бү з егет" һ ә м " Таһ ир илә Зө һ рә " дастаннарын иҗ ат итә. Ә. У. кө нч. халыклары ә д-тын бик ярата, дастаннар укып илһ амлана. Ә с-нең 2се дә бик кү п басыла. " Кыйссаи Бү з егет" 2гашыйкның мә хә ббә те кичерешлә ре һ ә м трагед-нә багышланган романтик поэма. 2 яшь йө рә кнең бер-берсенә тө штә кү реп гашыйк булулары б/н башланып китә. Һ ә нү зә һ ә м Бү з егет кавышалар. Ә сә р чә чмә һ ә м шигырь катнаштырып маҗ аралы итеп иҗ ат ителгә н. Ә сә р трагик тә мамлана, хә йлә юлы б/н Тахмас хан барыбер егетне кулга тө шерә һ ә м ү тертә. Һ ә нү зә дә ү зенә алмаз пычак кадый. " Таһ ир илә Зө һ рә " кыйссасы " Дастан Бабахан" ә сә ре б/н аваздаш. Ә. У. тат. халык аваз иҗ атыннан гына тү гел, бә лки казах фольклорыннан да киң файдалана, татар халык җ ырлары б/н беррә ттә н казах җ ырларын " яр-яр" к/к йола җ ырларын куллана. Яков Емельянов 1879е " Стихи на крещено-татарском языке" дигә н шиг. җ ыентыгы Казанда басыла.
|
