12. Татар реалистик прозасы формалашу. Муса Акъегет, З.Бигиев. 1 страница

1. Гомумтө рки ә д-т. Рун, уйгур, гарә п язуындагы истә леклә р. М. Кашгарый " Диване лө гать эт-тө рек", Й. Баласагуни " Котадгу белег". Гө мумтө рки ә д-т бө тен тө рки халыклар ө /н уртак тарих. Тө рки телнең 1 нче эзлә ре булып фә ндә майя кабилә се истә леклә ре билгеле. Бу Ү зек Америкадагы индеецларның бер зур тө ркеме. Америка материгына безнең кешелә р б. э. к. 40-20мең еллар ара-да Азиядә н кү чеп килгә ннә р. Майя кабилә се югары культурага ирешкә н. Майя культурасы испаннар басып алгач юкка чыгарыла. Тарихта билгеле булган 1 нче тө рки кабилә лә р-һ уннар дип атала. Б. э. к. 3-2гас. Ү зә к Азиядә һ уннарның 1нче кабилә союзы тө зелә, ул барлыгы 24 кабилә не берлә штерә. Гуннарның 1нче җ итә кчелә ре Модэ Кытайга каршы поход ясый, аларны җ иң еп, ясак сата. Кытайлар һ ө җ ү ме нә тиҗ ә сендә кабилә 2гә -тө ньяк, кө ньяк гуннарга бү ленә. Кө ньяк-кытайларга кушыла, тө ньяк-кө нбатышка хә рә кә т итә, берничә гасырга сузыла. Б. э. 3-4гас. һ уннар Урта Азия, һ индстан, Кө нб. Европага бә реп керә лә р, Тө ньяк Кавказны кулга тө шерә лә р. Атилла ү лгә ч, һ уннар союзы таркала. Б. э. бгас. Урта Азиядә тө рки телле кабилә лә рнең 1 зур дә ү лә те-Тө рки каганлык тө зелә. 552е Бумын ү зен хан дип игьлан итә һ. б. кабилә лә рне дә буйсындыра. Дә ү лә тнең башкаласы хә зерге Монголия территориясендә ге Архон елгасы буенда тө зелә. Территориясен зурайта һ ә м Кытайдан Һ индстанга бара торган Бө ек Ефә к юлын кулга тө шерә. Кырымнар һ ө җ ү м итеп торалар => 603-618ее ара-да Тө рки каганлык 2гә бү ленә: кө нб. һ ә м кө нч. каганатка. Кө нч. тө рки каганатның башкаласы Архон елгасы буенда кала һ ә м дә ү лә т 734е кадә р яши. Кө нб. тө рки каганатның башкаласы Алтайда Суяб шә һ ә рендә билгели, 740е кадә р яши. Кытайлар һ ө җ ү ме аркасында җ имерелә. Шушы кө ннә н язма истә леклә р сакланып калган. Нинди шрифт б/н язылуларына карап, 3 тө ркемгә бү ленә: 1) рун яки чө й; 2) уйгур; 3) гарә п язулы истә леклә ре. Руник язулы истә леклә р (Архон-Енисей истә леклә ре), чө нки алар Архон һ ә м Енисей елгалары буенда табылган. Алар аерым каганнар истә легенә куелган каберташ язмалары. 1нче булып Дания галиме Томсон таба, 1нче булып Радлов 1894е укый. 20лә п рун истә леклә ре табылган, фә н ө /н рун язулы истә л-дә н аеруча Зсе кадерле: 1)Кү лтә гин(ташъязма, некролог, К-ң ү зен мактавын, тө рки кабилә лә рнең яу чабуларын, батырларын һ ә м батырлыкларын мактауны ү з эченә ала, К-ң таркау тө рки кабилә лә рне берлә шергә чакыруы бирелә ); 2)Тө ньюкук3) Билге каган истә леклә ре. Кү лтә гиннен героик батырлыклары сурә тлә нә. Стиле эпос стиленә якын. Тө ньюкук полководец исеме, ул каганлыкта советник хезмә тен ү тә гә н. Билге каган-хө кемдар. Рун язуында «юрау китабы» дигә н истә лек бар. 9гас ахырында-Х гас. башында4юллык шигырь формасында. кзгаггә язылган, 65 бү лекчә дә н тора. Тө рле мифологик ышануларны, борынгы гореф-гадә тлә рне ү з эченә ала. Уйгур язуындагы истә леклә р: 745е уйгур каганлыгы тө зелә һ ә м 840е кадә р яши. Уйгурлар согуд ә лифбасы нигезендә ү з ә лифбасын тө зилә р. Алар тө рле диннә р тотканнар (шаманчылык, будда, манихей, христиан). Бу диннә рнең барысы да уйгур язма истә лек-дә чагылыш тапкан. 1) “Манихейларның тә ү бә догасы “ (5 гасыр), тө зү чесе- -Бө термиш тархан( кә газдә, догалык, дини кануннар, Аллалар, яхшы һ ә м начар гадә тлә р хакында мә глү мат бирелә. 2) Алтун Ярук (Алтын балкыш, 10 гасыр)- ( кә газдә, кытай теленнә н борынгы торки шә һ ә р Бишбалыкта яшә ү че тә рҗ. иткә н., будда дине, аны тоту кагыйдә лә ре, дә валау ысуллары хакында сө йлә нә. Ү гет нә сыйхә т бирелә ). Гарә п язулы ист-р: 1. М. Кашгарый “Диване лө гатет-тө рк” (11гасыр) – тө рки теллә р сү злеге, мә каллә р, ә йтемнә р, й ола җ ырлары, эпик поэзия ү рнә клә ре бар, ү гет-нә сихә т, уң ай һ ә м тискә ре гадә тлә р, йола-кагыйдә лә р китерелә. 2) Й. Баласагунлы “Котадгу белег” (“Бә хетле булу белеме” 1069-1070 елларда Кашгар шә һ ә рендә иҗ ат ителә, уйгыр ханы Кара Бограга багышланна) – поэма, сюҗ етлы: Кө нтугды патша ү зенең вә зире Айтулды һ ә м улы Ү гделмешнең гадел, акыллы-зирә к идарә итү лә ре тур. Тө зелеше ягыннан 4 кисә к: пә йгамбә рлә рдә н соң идарә иткә н 4 хә лифә мактала. Керештә мө селманнарның пә йгамбә рлә ренә дан җ ырлана. Идарә челә р арасында хат язышу, фикер алышу формасында. Гаделлек, идарә, акыл һ ә м саклык дигә н 4 сыйфат хакында сү з алып барыла, киң ә шлә р, ү гет бирелә.

2. Болгар чоры тат. яд. (легендалар). К. Гали " Кыйссаи Йосыф. 10 гас. 2яр. (1236) Идел буенда Болгар дә ү лә те барлыкка килә. Югас. азагында аның тотрыклы территориясе билгелә нә. Ул тө ньяктан (хә з. Пермь ө лкә се) алып кө ньякка-Каспий диң гезенә кадә р, кө нб. Сура елгасына, кө нч. Урал тау итә клә ренә кадә р сузыла. Идел буе Болгар дә ү лә тендә тө рле кабилә лә р яши. Кү пчелек кабилә лә р тө рки телдә сө йлә шә лә р. Башкаласы 10-11гас. Болгар шә һ ә ре, 12гас. Сувар, 12-13гас. Билә р була. Болгарда культура һ ә м ә д-тзур ү сешкә ирешә. 920е. алып Болгар дә ү лә тендә тимер акча сугыла башлый. 11гас. болгарлар Европада 1нче буларак биналарны ү зә ктә н җ ылыту системасын кулланалар. Болгар халкы корыч кою, игенчелек, терлекчелек, һ ө нә рчелек, сунарчылык б/н шө гыльлә нә лә р. Болгарда фә н гарә п телендә, ә д-т тө рки телдә иҗ ат ителгә н. Тарихи документлар Болгар дә ү лә тендә Якуб ибне Ногман исемле зур галим яшә гә нлеген ә йтә. Аның " Болгар тарихы" исемле китабы булуы билгеле. Болгар чорына караган ә д. ядкарьлә р итеп без Урта Азия якларыннан Идел буена килеп чыккан ә с-не кү рсә тә алабыз. Болгар ярында яшә гә н Хуҗ а Ә хмә т Ясә винең " Диване хикмә т" ә с. билгеле. Бу китапта мооаль проблемалар кү тә релә. Ә хмә д Югнә ки " һ ибә тел хакаикь" (" Хакыйкать бү лә ге" ) китабы. Риваять һ ә м легендалар Болгар тө зелү гә, ислам дине таралу мә сьә лә сенә багышланганнар. Легендалар-" Изге кеше" (Болгарга изге кеше килә, Болгарның падишаһ ы белә н хатыны авырыйлар, изге кеше минем динне кабул итсә гез дә валыйм ди. Шулай эшлилә р. Моны Хә зә р падишасы ишетә һ ә м сугыш башлый, изге кеше сугыш башларга куша, һ ә м алар Хә зә рне җ иң ә лә р, Хә зә р падишасы ниндидер атка атланган кешелә р кү рә, алар минем гаскә рне ү терделә р ди. Бу кешелә р – изге кеше тарафыннан җ ибә релгә н гаскә рлә р. Изге кешенең исеме Белар була, шуны ү згә ртеп Болгар дилә р). " Хан кызының фалиҗ авыруыннан терелү е" (Айдар хан кызы туйбикә авырый, табибларга курсә тә лә р, дә валанмый. Вә зире 3 гарә пне чакырырга киң ә ш итә, тегелә р килә, каен себеркесе кирә к була, лә кин искесе була, гарә п таякны ң иргң ә кадап каен ү стерә, шуның себеркесе белә н чабалар, кыз мунчадан йө гереп кайта. Моны кү реп болгар ханы ислам кабул итә, башкалар да иярә, гарә пнең берсе кызга ө йлә нә ) һ. б. Риваятьлә р-" Сө йлә йман хуҗ а", '" Туйбикә мә дрә сә се" һ. б. К. Галинең " Кыйссаи Йосыф" ә с. (1212-1236ее фараз ителә ). Иосыф-Зө лә йха сюжеты К. Галигә кадә р дө нья ә д-да билгеле булган. Хә тта галимнә р ә леге сюжетның аерма элементларын б. э. к. яшә гә н борынгы финикиялелә р, ассиро-вавилон, сириялелә р ара-да таралган мифларда табалар. М-н, бор. Мисыр җ ирендә бик популяр булган Осирис-Исида тур-гы миф кү пмедер Иосыф-Зө лә йха сюң етына охшаган. Соң рак бу миф яһ ү длә рнең изге китабы Библиягә килеп керә. Библиядә н христианнарның изге китабы Ветхий Заветка кү чә. Аннан Йосыф сү рә се астында Кө рьә нгә килеп керә һ ә м кө нч. ә д-да ә леге сюжетка кү псанлы ә с-р иҗ ат ителә. К. Гали дө ньяви проблемаларны алгы планга куя. Поэманың сюҗ ет нигезендә ата б/н улның 1 -1 сенэ тугрылыгы ята. Йосыф б/н Зө лә йха мә хә ббә те ярдә мче рольлә рне генә уйный. Ә с-нен тө п идеясе гадел, хө кемдар Йосыф тә хеткә килгә нче бик кү п авырлыклар кичерә, кардә шлә ренең хыянә те, кол итеп сатылу, зинданнарда утыру Йосыфка тормышның мә гьнә сен, гади халыкның михнә тле тормышын аң ларга ярдә м итә. Тә хеткә утырган Йосыф халык мә нфә гатьлә рен кайгыртып яши. Аның мә млә кә тендә сыйнфый тигезсезлек юк, кешелә р ү зара дус. Котычкыч ачлык килгә ч, Йосыф амбарларын ачып, ашлык тарата. Йосыф б/н Зө лә йха образларында язучы кешелекнең 2 яртысы ө /н идеаллары формалаштырып килә. Йосыф ир-атлар ө /н идеал, ул җ ә мгыяви шә хес, халыкка, Аллага хезмә т итү эшен ул ү з мә нфә гатьлә реннә н ө стен куя. Ул акыл б/н эш итә. Зө лә йха хатын-кызлар символы, ул хис-тойгы б/н яши.

3. Алтын Урда чоры ә д-ты. Котб " Хө срә ү вә Ширин". С. Сараи “Гө лстан бит тө рки ә сә ре”. Болгар дә ү лә те тормышы монгол яулап алулары нә тиҗ ә сендә бозыла. 13гас. 1нче ярт. монголлар бө тен дө нья кү лә мендә 1 империя булдыру максатыннан чыгып, ү злә ренең террит-н киң ә йтә башлыйлар һ. кү рше тирә халыкларны буйсындыра-р. 1220е Урта Азия һ ә м Иранны басып алалар һ. 1223е Кавказ аркылы чыгып Урал-Идел буйларына юнә лә лә р, 1223е монголлар рус кенә злеклә рен тар-мар итә лә р һ ә м Идел буе Болгар дә ү лә тенә ташланалар, лә кин болгарлар монголларны тар-мар итә лә р. 1236е Билә р шә һ ә рен алалар. Монголлар бик кү п территорияне басып алалар һ. зур дә ү лә т барлыкка китерә лә р. Батый хан Болгар шә һ ә ренең зурлыгына хә йран кала һ. Алтын Урданың башкаласы дип Болгарны йө ртә башлый. Берничә елдан соң гына ү зенә махсус атап Сарай-Бату дигә н башкала тө зетеп шунда кү ченә. Алтын Урда чорына караган риваятьлә р һ ә м легендалар: " Хан кызы Алтынчә ч", " Янмый торган кыз легендасы", " 40 кыз" (Кызлар зираты” – 40 кыз кү мелгә н), " Аксак Тимер" һ. б. (Суфыйчылык ә д-ты-2нче исеме тә савыйф, ислам динендә ге мистик-фә лсә фи юнә леш, нигезендә аскетизм һ. мистицизм ята. 4 баскычы бар, 1нче кү ренекле суфыйчылар: Рә бига Гә дә вия, Хә сә н Басрый). Котб " Хө срә ү вә Ширин" (1342) Поэманың кулъязмасы 1913 е. Парижның милли китапханә сендә табыла. Ә сә р ахырында автор ү з ә сә рен Алтын Урда ханы Тынибә к һ. хатыны Мә ликә гә багышлавын хә бә р итә. Ә сә рдә н тыш шагыйрь шә хесе турында мә гьлү мат юк. Ү збә к галимнә ре Котбны Харезмда яшә гә н дилә р һ. Котб Харә зми дип йө ртә лә р, л/н бу фараз исбатланмаган. Татар галимнә ре Котбны Идел буенда яшә гә н шагыйрь дилә р. Котб ү з поэмасына сюжет итеп Шә рыкь ә д-да популяр булган Ширин Фә рһ ад Хө срә ү мә хә ббә т ө члегенә корылган сюжетны ала. Бу сюжетка кү ренекле фарсы-гарә п тө рки язучылар кү п санлы ә сә рлә р язганнар. Котб ү зенә чыганак итеп атаклы фарсы телле азә рбайҗ ан шагыйре Низами Ганҗ ә ви " Хө срә ү вә Ширин" поэмасына алган. Аның бу поэмасына ияреп барлыгы 40 ә сә р язылган Билгеле 1 ә сә ргә ияреп, анын б/н ә дә би осталыкта ярышып язылган 2нче ә сә р нә зирә дип атала Котб һ. Низами поэмалары ара-да шактый гына аерма бар. Бу бигрә к тә кереш ө лештә кү ренә. Низами Тогрул Арысланга багышланган, ә Котб Алтын Урда ханы Танибә ккә багышлаган. Ә сә рнең кереш һ ә м бетем ө лешлә рен Котб ү зенчә язган, ә ә с-нең сюжеты нигездә Низамидагыча калган, бары кайбер детальлә р генә ү згә ргә н. Котб бигрә к тә хис-кичерешлә рне, фә лсә фи уйлануларны, тө рле тасвирларны биргә ндә мө ст-ль иҗ ат итә Низами ә сә ре Котб ө /н илһ ам чыганагы булып тора Котб Низами поэмасын ү зе яшә гә н чорга, ү зе яшә гә н җ ирлеккә яраклаштыра. Ш. к. Котб ә сә рен ярым-нә зирә, ярым-оригиналь ә сә р дилә р. Ә с-нең ү зә гендә мә хә ббә т темасы тора. Ул геройларның эчке кичерешлә ре, ү зара мө нә сә бә тлә ре, авторның уйланулары, лирик чигенешлә ре аркылы ачыла. Тө п геройлар Ширин б/н Хө срә ү. Ширин тышкы яктан да, эчке сыйфатлары б/н дә матур, кү ркә м холыклы олы җ анлы итеп бирелгә н. Аң а гуманистик сыйфатлар-тугрылык, рухи сафлык, кыюлык, гаделлек, намуслылык хас. Хө срә ү Ширинне ярата, ә /а аның мә хә ббә те эгоистик хар-да. Ү з телә клә ре, мә нфә гатьлә ре тур-да гына уйлаган Хө срә ү Шириннең эчке кичереш-ре тур-да уйлап та карамый. Ә сә р башында мә хә ббә ткә җ иң ел караучы Хө срә ү Шириннең тугрылыгы, хислә ре йогынтысында яхшы якка ү згә рә, л/н Фә рһ адның ү леме аның намусында кала. Хө срә ү б/н Фә рһ ад конфликты аның гади ташчы егет каршында тү бә нлеген, ә хлакый кө чсезлеген кү рсә тә. Эгоистик мә хә ббә тнең чын мә хә ббә т тү геллеген һ ә м була да алмаячагын ассызыклый. Язучы мә хә ббә ткә тирә н фә лсә фи һ. социаль мә гьнә сала. Аның карашың ча, сө ю хислә ре бар кешенең дә кү ң елен пакьлә ндерә, начарлыктан арындыра, чын мә хә ббә т булган җ ирдә бернинди социаль золымга урын юк. Бу исә Урта гасырларда барлык кө нч. ә д-да киң таралган гуманизм кү ренешлә рнең бер чагылышы. Ә с-дә гадел патша идеясе аркылы автор җ ә мгыятьне бә хетле итә ргә тырыша. Аның ча, ә гә р патша-р гадел идарә итсә, җ ә мгыять тә матур яшә р иде Фә рһ ад коедан егылып тө шеп ү лә. Сә иф Сараи – Алтын урда чорының кү ренекле язучысы. 2 кулязма буенча билгеле. “Гө лестан бит тө рки” (Тө рки теллә р дө ньясы”) – ә сә рнең бердә н-бер кулязмасы бү генге кө ндә Голландия-ң Лейден университеты китапханә -дә саклана. Аның тур. беренче тапкыр голландия галиме Р. Дози яза, тасвирлама тө зи. шуннан бө тендоня ө йрә нә башлый(татарлардан: Хатип Госман, Х. Миң негулов). Бу С. Сараиның тә рҗ емә и эшчә нлеге. Фарсы шагыйре Сә гди Ширазинең “Гө лестан” ә сә рен тө рки телгә т. итә. Тема ягыннан 8 бү леккә -бабка бү ленгә н, анда 182 хикә ят бар. С, С. Шуларның 178-н турыдан-туры тә рҗ емә итә, калганнарына ү згә решлә р кертә. Аеруча кереш һ ә м бетем ө лешлә ренә ү згә решлә р кертә. Кереш бераз кыска, аерым кисә клә рнең урынын алыштырган һ ә м с. с. ү зе иҗ ат иткә н багышлау бар. Тә рҗ. вакытына С. С. 2 ә дә би алым куллана: 1) нә зирә - шагыйр ә сә рен алып, шул ук сюҗ етка, темага яҗ а ә сә р язу. 2) контоминация – нә зирә нең бер формасы. Бер шаг-ң юлларын алып, андагы эчтә леккә бә йлә п ү з юлларың ны ялгап иҗ ат итү, фикерне тагын да ү стереп җ ибә рү (фикерне арттырып бирү ).

4. Казан ханлыгы чоры эдэбияты. Казан ханлыгы чорына караган риваятьлэр хэм легендалар. Мохэммэдьяр ижаты. «тохвэи мэрдан» поэмасы. 15 йө знең 1ярт. Алтын Урда дә ү лә те акрынлап таркала башлый, аның составына кергә н кайбер халык-р, ү злә рендә аерым ханлыклар тө зеп, мө ст-ль дә ү лә т булып яши башлыйлар(ү збә к, кырым, ә стерхан, себер, казан ханлыклары). Бу дә ү лә тлә рнең һ ә рберсендә экономика, эд-т һ ә м культура мө стә кыйльлеккә омтылыш кү рсә тә. Моң а кадә р гомуми культура булып килгә н тө рки культура һ ә м ә д-т аерым халык-ң культурасы булып ә верелә. 1430-40е Идел буенда Казан ханлыгы барлыкка килә, башкаласы Казан шә һ ә ре. Казан ханлыгы элеккеге Болгар дә ү лә те җ ирлегендә Болгар дә ү лә те ирешкә н икьтисади һ ә м мә дә ни казанышлар нигезендә барлыкка килгә н феодаль дә ү лә т. 1431 е. Булат Тимур Болгар шә һ ә ренә һ ө җ ү м ясап тар-мар итә. Шушыннан соң Болгар шә һ ә ре аякка басмый. Болгар территориясендә яшә гә н халыклар Идел буенча югары кү тә релеп Казан шә һ ә рен тө зилә р. 1438е. Алтын Урда ханнарының берсе Олуг Мө хә ммә д Казанга килеп тә хеткә утыра. Шушы елдан башлап Казан ханлыгы мө ст-ль дә ү лә т булып яши башлый. Кб. һ ә м кч. иллә ре арасында элеккеге гас. Болгар шә һ ә ре нинди урын тотса, Казан да шундый рольне уйный башлый. Казан янында ел саен ярминкә оештырыла. Анда Ираннан, һ индстаннан сә ү дә гә рлә р җ ыела. Ш. и. Казан шә һ ә ре Европа һ ә м Азия иллә ренең бик кү бесе б/н сә ү дә мө нә сә бә тлә ре урнаштыра. Бу аның культурасы, фә не ү сешенә уң ай йогынты ясый. Казан ханлыгы чорыннан кү п кенә каберташ язмалары, рә сми документлар, фольклор ә с-ре сакланып калган. Алар ара-да аеруча Сә хип Гә рә й хан ярлыгы игьтибарга лаек. Ул 1523е. Казанда язылган. Ярлык-ул хан тарафыннан ү зенең якын кешесенә бирелә торган рә сми документ, тарханлык таныклыгы. Легендалар: «Туйбикә казаны”(монгол ханы хантимер болгарны туздыра, шунда аның тезенә ук кадала-шуң а Аксак тимер, Туйбикә исемле хатын 15лэп кешене идел буена алып китә, ү зе белә н алган казанны җ иргә кү меп куя – муллык китерсен дип, шул урында казан шә һ ә рен тө зилә р), “Утсыз кайный торган казан”(), “Угым кая тө шсә, каланы шунда салам”. Шагыйрьлә р: 1) Ө мми Камал-15гас. яшә гә н, 15йө з урт. иҗ ат иткә н. Шаг-ң биографиясе ә с-нә н генә аң лашыла. " Мө нә җ ә те зә гыйфь" (" Мескен кеше җ ыры" ) шиг-дә ул ү зе турында хә бә р итә. Ул Идел буенда яшә гә н, соң ыннан Кырым һ ә м Тө ркия якларына киткә н. Тормышы фаҗ игалә р б/н тулы. Матди яктан мохтаҗ лык кичергә н. Аның улы ү лә, кызы да бә хетсезлеккә очрый. Ул ү зе дә авыру була. 19гас. " 'Ө мми Камал китабы" исеме астында аның шиг-р җ ыентыгы берничә тапкыр басылып чыга. 2) Мө хә ммә д Ә мин-тарихи шә хес. 1487-1519ее ара-да берничә тапкыр Казан ханы булган. Иҗ аты тур-да аз билгеле. Безнең кө ннә ргә бердә н-бер “Гыйкаб” (“Уч алу”) килеп җ иткә н. Монда ул Идел буенда зур җ имерү лә р алып барган Аксак Тимер һ ә м халыкның аң а нә фрә те тур-да яза. 3) Гариббә к-16гас. урт. Казанда яшә гә н. Аның Болгар дә ү лә тенең җ имерелү е, соң ыннан Казан ханлыгының Мә скә ү дә ү лә тенә кушылуы турында шиг-ре бар. 4) Кол Шә риф-16гас. урт. яшә гә н, Хан мә четенең имамы булган. Аның безнең кө ннә ргә 4 газә ле һ ә м " Кыйссаи Хө бби Хуҗ а" исемле поэмасы билгеле. Поэмасы 12гас. Урта Азиядә Сө лә йман Бакырганый (Хә ким ата-суфыйчылыктагы исеме) һ ә м Знче улы Хө бби Хуҗ а ара-дагы мө нә сә бә тлә ре кү рсә телә. Мө хә ммә дьяр иҗ аты. Казан ханлыгының кү ренекле акыл иясе, шагыйре. Борынгы мә гълү матлардан кү ренгә нчә 1497е. Ык елгасы буенда Нугай Урдасы билә мә лә рендә татар суфыйлары гаилә сендә туа. Безнең кө ннә ргә аның 3 ә сә ре килеп җ иткә н: 1) 'Тө хфә и мэрдан" (" Ир-егетлә р бү лә ге" )-1539-1540е Казанда иҗ ат ителгә н, бу поэма аерым парча хикә ятлә рдә н тора. Бу хикә ятлә рдә тормыш һ ә м табигать кү ренешлә ре турында сү з алып барыла, авторның эчке кичерешлә ре сурә тлә нә, ә хлакый һ ә м фә лсә фи карашлары чагыла. Шушы карашларга иллюстрация рә вешендә сюҗ етлы хикә ятлә р китерелә. (Шаһ Харун, Заһ ид тур-да хикә ят, игелекле кыз һ ә м саран ата хикә яте Һ. 6. ) 2) " Нуры содур" (" Кү ң еллә р нуры" ) поэмасы 1542е. Казан шә һ ә ре тирә сендә языла. Мө хә ммә дьяр аны Урта Азия шагыйре Лотфиның " Гө л вә Нә ү рү з" исемле поэмасыннан файдаланып язган.. Поэма Кырымнан килеп, Казан ханы булып торучы Сә хипгә рә йгә багышланган, 11 бабка бү ленгә н. Ул бү леклә рдә гаделлек, рә хим-шә фкать, юмартлык, сабырлык, туры сү злелек, гафу итү челек тур-да языла. 3) " Нә сихә т" шигыре-символик образлар б/н язылган тирә н эчтә лекле ә сә р. Шагыйрь кеше кү ң елен бакча б/н чагыштыра, анда изге сыйфатлар, изге хыяллар кү п икә н.

5. 17йө з ә д-ты. Мә ү лә Колый. Тә хет ө /н кө рә шлә р нә тиҗ ә сендә Казан ханлыгы ә кренлә п ү зенең кө чен югалта. Тө рле сә бә плә р нә тиҗ ә -дә 552е. Казан ханлыгын явыз Иван гаскә ре басып ала һ ә м Казан ханлыгы Рус дә ү лә те эчендә кала. Ү зә клә штерелгә н Мә скә ү патшалыгына кушылганнан соң, Казан ханлыгы ү зенең икьтисади һ ә м сә яси кө чен югалта. Рус булмаган халыкларга карата милли колониаль изү политикасы ү ткә релә, Мә скә ү патшалары вак дә ү лә тлә рнең ү сешен тоткарладылар, христиан булмаган халыкларны кө члә п чукындыру һ ә м руслаштыру политикасы ү ткә релде. Гасырлар буе ислам динен тоткан татар халкы, иманын саклап калу максатыннан мө селманлыкка һ ә м суфичылыкка тагын да ныграк сыендылар, фә н, ә хлак, мә гариф эшлә ре барысы да дин кү злегеннә н карала, ә дә би ә с-нең дә эчтә легенә ислам дине кө чле йогынты ясый. Язучы-р, ә диплә р ү з ә с-дә тө п максат итеп Аллага буйсындыруны куялар, сабырлыкка ө ндилә р. Пә йгамбә рлә рнең, изге кешелә рнең газап чигеп тә сабыр итү лә ре тур-да кү псанлы кыйссалар, хикә ятлә р языла. Петр 1 ү ткә ргә н реформалар нә тиҗ ә сендә Россия тормышы бик ү згә рә, ул империягә ә верелә, сә ү дә һ ә м промыш-ть ү сә, Россия б/н Европаның мө нә сә бә тлә ре яхшыра. Мә ү лә Колый иҗ аты. М. К. ә с-ре безнең ә д-та 20йө з 20ел билгеле булды. Аның кульязма текстын тапкан ә д-т белгече Фазыл Тү йкә 1926е. бу турыда язып чыкты. Шуннан соң М. К. иҗ атын ө йрә нү фә нни нигезгә салына. Бу эшкә профессор Г. Сә гъди алына. Шагыйрь иҗ аты 30-40ее мә ктә п һ ә м ВУЗ программаларына кертелә башлый, лә кин совет хө кү мә те тарафыннан реакцион шагыйрь дип билгелә неп, мә ктә п програм-нан тө шереп калдыралар. 1971е Камил Дә ү лә тшин М. К. хикмә тлә ре б/ча кандидатлык диссертац. яклый. 1996е Рә иф Мә рданов М. К. моң а кадә р билгеле булмаган 2 поэмасы (" Береккә ннә р сыйфаты", " Хә л эш ризык сыйфаты" ) табылу тур-да " Казан утлары" журналында хә бә р итә һ ә м ә сә р текстларын да урнаштыра. М. К. суфый шагыйрь. Иҗ аты тулысынча диярлек Аллага булган мә хә ббә т, аскетизм идеялә ре б/н сугарылган (аскетлык-дө нья рә хә тлеклә реннә н ваз кичеп яшә ү ). Хуҗ а Ә хмә т Ясә ви һ ә м Сө лә йман Бакырганын традициялә рен тат. ә д-да ү стереп, М. К. хикмә т жанрында иҗ ат итә. Хикмә т – дидактик фә лсә фи характердагы, афористик яң гырашлы лирик җ анр(“Нә чә кусаң, ү ткә н гомер янә булмас”, ”Атам-анам турында”, “Карендә шлек турында”). Кү п кенә хикмә тлә ренә писсимистик рух хас, шагыйрь ү зенең гамьсез узган гомере ө /н уфтана, ү лем ә җ ә ле турында борчулы сү злә р яза, шулай ук рухи остазы Мелла Мамайны мактап, аның галимлегенә сокланып яза, ү з укучыларын дө нья малына кызыкмаска, бу дө ньяга игьтибар бирмә скә, теге дө нья тур-да гына уйлап, гыйбадә т кылып яшә ргә ө нди. М. К. ү зенең бу дө ньяда кү п гө наһ кылган кеше итеп тасвирлаган, нә фесенең җ иң елмә с бер дошман булуйн ә йтә һ ә м Алладан гө наһ ларын ярлыкавын сорый. М. К. дө нья мә шә катьлә реннә н ваз кичергә, дө нья малы артыннан кумаска чакыра. Аның иҗ атына дө ньяви темалар да чит тү гел. Ул игенче хезмә тенә дан җ ырлый. Игенче ул кешелә рне, хайваннарны туйдыручы, аның кулы-аягы тузанга батып беткә н булса да, кешелә р каршында аның йө зе ак, ди. М. К. ялган суфыйларны ү з хикмә тлә рендә кө чле тә нкыйтькә тота. Аның иҗ атында ү лем темасы гаять киң эшлә нгә н. Ул шаг-р суфый буларак ул Аллага мә хә ббә т хислә рен белдерткә н дистә лә гә н газә ллә р язып калдыра. “Ата-ана турында” – безне ата-ана тудырды, хэллэрен ихтирам Б-н сорарга кирэк. “Карендә шлек турында” – карендә шлә рең синең б-н булса, дошман куркыр. “Гариблек турында” – Хак бирмә сен беркемгә дә гариблек, гариблек һ ичкемгә кылмас тугрылык. 6 хикмә т – сабырлык турында. Сабырлыкка чакыра, һ ә р адымны алла б-н киң ә шлә шеп ясарга сорый.

6. 18 йө здә ә дә бият ү сеше. Г. Утыз Имә нинең тормышы, кү пкырлы эшчә нлеге. Ә дә би иҗ атына идея-эстетик анализ. Авыр чор-чукындыру кө чә я. 1730 елларга кадә р керә шен татарлары саны 811 кешегә арта. Петр 1 вафатыннан соң Анна Иоановна кө чле чукындыру оешмасы тө зи. Мә четлә р юкка чыгарыла. Петербург тө з-дә 5000артык татар катнаша, кү бесе ү лә авырулардан. Сә ү дә гә рлек кө чә я. Татар мә дә ни тормышта да җ анлану кү зә телә (2нче ярт). Патша хакимияте казан гимназиясендә оренбургта татар телен ө йрә нү оештыра. 1923 елда тат. китап бастырыла башл. Сә яхә тнамә лә р активлаша: “Исмә гыйл”, авторы Исмә гыйл бик Мө хә ммә д улы. Эчтә леге авторның истамбулда булган вакытында кү ргә н, кичергә ннә рне тә шкил итә. Аның кү зә тү чә н булуы кү ренә, корабта йө зү лә р, пиратлар б-н сугыш мавыктыргыч итеп тасвирлана. Хат формасында язылган ә сә рлә р: ”Батырша хаты”-халыкның кү тә релешкә килү сә бә плә рен аң латкан елязма. Хикә ятлә р(киң таралган җ анр, вакыйгалылык хас, чә чмә формада, ү зә гендә кешенең эш-гамә ле кү рсә телә ). Бә етлә р бар, лириклык хас, кү бесе 2 юллык строфалардан тора. Мә дхия, мә рсия актив. тө п максатлары-мактау. Габдессалә м-рухани, мө галлим, шагыйрь. Лирик ә сә рлә р авторы. Ә хмә дбик – шигырлә ре дини-суфыйчыл характерда. Ү зен Болгари дип атый. Таҗ етдин Ялчыгол – табиб, шагыйр, галим. 15 китабы бар. “Рисалә и Газизә ”-кызы газизә хө рмә тенә атый, дини –сыф. ә сә р, кешелә рнең эшчә нлеге, ә хлагы тасв. Наданлыык һ ә м суф-ны тә нк. Габдерахим Утыз Имә ни- чиремшә н районы авылында туа. яшли ә ти-ә нисез кала, җ иң гә се тә рбияли. кү п вакытын мә дрә сә дә ү ткә рә. Тиз уйлаучан, шаян, зирә к. Аны укымый торган бала дилә рОренбургта мә дрә сә дә укый. Урта Азиядә була. Хатыны ү лгә ч Мә рсиялә р яза. Азиядә н кайткач укыта башл., авылда мә дрә сә салдыра. Татар, гарә п, фарсы, таҗ ик, ү збә к, тө рек теллә рен белә. Шигырлә рен тө рле теллә рдә яза. Мирасынның яртысын сү злеклә р алып тора. Тә рҗ емә че дә була. Кү ренекле кешелә р тур. белешмә лә р тө зи. Астрономия, иктисад, гигиенадан хезмә тлә ре бар. Шагыйр: “Читтә йө рү че гариплә ргә бү лә к”, “Бурыч-дуслыкны кисү качысы”. Поэмалары(унау-аның иҗ ат йө зе, иҗ тимагый карашы ачык чагыла), мә дхия, мә рсиялә ре бар. Гыйлемле булуга зур игтибар бирә. Сө йлә шә белү тур. кү п яза. 120 хезмә те мә глү м. Тө п мотив – мә грифә тле булу мә сә лә се. “Мө һ иммә т-ез-заман” поэмасы-ә хлак мә сә лә лә ренә багышл. тормыш-кө нкү реш мә сә лә лә рен кү тә рә, замандашларын илгә хезмә т итеп, белемле булырга ө нди. Чә чмә ә сә рлә р дә язган(30дан артык), кү бесе гарә п, фарсы телендә, фә нни характерда: шә ригат мә сә лә лә ре яктырта: “Сә еф-ес-сарим”, ”Рисалә и мө һ иммә ”... Китаплар кү череп яза(Сә гдинең “Гө лестан”). Борынгы мифларны фә нни ө йрә нү гә нигез салган. Аның тур. 1нче мә глү мат бирү челә р: К. Насыйри, Ш. Мә рҗ ани, Р. Фә хретдин(“Асар”). Зур кү лә мле хезмә т: Ү лмә с Беляева тараф. языла. (1948 елларда.