48. Атмосфераның, гидросфераның топырақ жамылғысының ластану көздері

Атмосфераның ауасын ластайтын негізгі антропогендік кө здер қ атарына ө неркә сіп орындарының кейбір салалары, автокө лік, жә не жылу энергетикасы жатады. Қ азақ станда тұ рақ ты ө неркә сіп орындарының кө здерінен атмосферағ а жыл сайын (1995 ж – 3, 1млн. г, 1997 ж – 2, 37; 1998 ж – 2, 33) зиянды заттар шығ ады атмосферағ а кететін зиянды қ осындылардың жартысына жуығ ын энергетика, ал тү сті металдар – 22, 7%, қ ара металдар – 15, 7% береді.

Атмосферағ а зиянды заттарды шығ аруда автокө ліктер ү лкен орын алады.

Атмосфералық ауаның ластануынан пайда болатын қ ауіп:

• Смог

• Қ ышқ ыл жаң быры

• Парниктік эффект

• Озон қ абатының бұ зылуы

Дү ниежү зілік су қ орларының ластануы бү кіл адамзат қ ауымын алаң датып отыр. Бұ л мә селе Қ азақ станғ а да тә н. Судың ластануы кө п тү рлі ә рі ең соң ында су экожү йесін бү лдірумен аяқ талады.

Су айдындарының ластануын былайша топтайды:

• биологиялық ластану: ө сімдік, жануар, микроорганизмдер жә не аш бейімді заттар

• химиялық ластану: уытты жә не су ортасының табиғ и қ ұ рамын бү лдіретіндер

• физикалық ластану: жылу-қ ызу, электр-магнитті ө ріс, радиоактивті заттар

Судың сапасы, ластану дең гейі ү немі бақ ылауғ а алынып отырады. Судың қ ұ рамындағ ы химиялық қ оспалар, тұ здық қ ұ рамы, еріген бө лшектер, температура ә р тү рлі болуы мү мкін.

Дү ниежү зілік денсаулық сақ тау ұ йымы ауыз судың 100-ден астам сапалық кө рсеткішін ұ сынғ ан. Ал Қ азақ станда ауыз су сапасы МемСТ 287482 бойынша 30 міндетті кө рсеткішпен анық талады. Су бассейнінің ластануының негізгі себептері — тазартылмағ ан ағ ын суларды ө зен-кө лдерге жіберу. Бұ ғ ан жол беретіндері:

• тұ рғ ын-ү й коммуналдық шаруашылық тар;

• ө неркә сіп орындары;

• ауыл шаруашылығ ын химияландыру:

• халық шаруашылығ ының басқ а да салалары.

Топырақ тың ластануы (Загрязнение почвы) — топырақ та, ә детте, оғ ан тә н емес физикалық, химиялық немесе биологиялық агенттердің пайда болуы жә не енуі немесе аталғ ан агенттердің концентрациясының қ аралғ ан мезгілде табиғ и орташа жылдық дең гейінен асып тү суі. Топырақ тың ластануының кө птеген тү рлері, соның ішінде радиоактивтік, микробтық жә не тағ ы басқ а тү рлері сараланады Топырақ тың ластануы топырақ тү зілу процесінің барысын ө згертеді (кейде оны тежейді), тү сімді бірден азайтады, ө сімдіктерде ластағ ыштардың (мысалы, ауыр металдардың ) қ орлануына себеп болады. Бұ л ластағ ыштар адам организміне тікелей немесе жанама тү рде тү седі (ө сімдіктекті немесе жануартекті азық тар арқ ылы). Топырақ тың ластануы топырақ тың ауру тудыратын жә не де басқ а жағ ымсыз микроорганизмдерден ө зін-ө зі тазалауын тө мендетуге ә келіп соғ ады. Мұ ның бә рі ауру қ ауіптілігін жә не микробиологиялық ластануды туғ ызады. Мысалы, ластанбағ ан топырақ та дизентерия, сү зек жә не қ ылау қ оздырғ ыштары 2—3 тә улік бойына сақ талса, ластағ ыштармен ә лсіреген топырақ тың ө зін-ө зі тазалай алмайтын кезінде дизентерия қ оздырғ ыштары бірнеше ай, сү зек пен қ ылау қ оздырғ ыштары бір жарым жылғ а дейін сақ талады. Топырақ тың ластануы кейде ә р дә уір аумақ қ а жайылады