47. Топырақ сынамасын алудың әдістемесі.

Топырақ жай-кү йіне бақ ылаулар 20 ө неркә сіптік қ алаларда жү ргізіледі.

Сынамалар жылына екі рет бес белгілі бір нү ктелердегі қ алалар шетінен жә не ө неркә сіп орталық тарынан одан ә рі ауыр металдардың (қ орғ асын, мырыш, кадмий, жез, хром) бар болуын анық таумен алынады.

Беткі сулардың сапалы жай-кү йі ү шін мониторинг.

Қ ұ рлық тың беткі суларының ластануы ү шін бақ ылау пунктерінің кө бі гидрологиялық стансалар жә не бекетттермен біріктірілген. Бұ л ретте, тек қ ана гидрохимиялық емес, сондай-ақ гидрологиялық сипаттамаларды (су ө тімі мен дең гейінің, ағ ыстың орташа жылдамдығ ын) анық тау міндетті болып табылады.

Беткі сулар жай-кү йі ү шін бақ ылау желісі 81 су объектінде 192 тұ стаманы, оның ішінде 57 ө зенді, 9 кө лді, 12 су қ оймасын, 3 арнаны қ амтиды.

Алынатын су сынамаларындағ ы қ ұ рлық тың беткі суларының ластануын зерделеген кезд, су сапасының 40-тан астам физикалық -химиялық кө рсеткіштерін(аммонийлі азот, жү збе заттар, гидрокарбонаттар, сульфаттар, хлоридтер, кальций, қ аттылық, магний, натрий, калий, жалпы темір, кремний қ ос тотығ ы, марганец, жез, мұ най ө німдері, нитраттар, нитриттер, сутегі кө рсеткіші, ерітілген оттегі, иіс, оттегінің биохимиялық тұ тынуы (ОБТ5), оттегінің химиялық тұ тынуы (ОХТ), фенолдар, жалпы фосфор, меншікті электр ө ткізгіштік, фторидтер, синтетикалық беткі-белсенді заттар(СББЗ), роданидтер, цианидтер, мырыш, хром жә не т. б. ) анық тайды. Бір ластаушы кө зі бар аймақ тарды зерттеу кезінде, 25 шаршы м аудандағ ы екі учаске таң дап алынады: біреуі ластану кө зіне жақ ын (тә жірибелік), екіншісі алысырақ (бақ ылау) жерден. Топырақ сынамасын алу 5 нү ктеде («гигиеналық конвертң ) немесе 25 шаршы метр ауданды учаскесінен диагоналы бойынша 3 нү ктеден алынады. Белгіленген орындардан ә р тү рлі терең дікте топырақ ү лгілерін алу ү шін тегіс қ абырғ аларымен шурф (тіке қ азу) қ азады. Шурфтың мө лшері: қ азылғ ан орны 1, 5: 1, 0 м, терең дігі 1, 0-1, 5 м. Негізінен шурфты грунт суына жеткенге дейін қ азады.

Ә рбір шурфтан біріншілік сынамалар алғ ашқ ы топырақ тың беткей бө лігінен 10-20 см терең дікте, ал одан кейін бірінші қ абаттан 50 см қ ашық тық та, сосын шурфтың терең дігіне жеткенше ә рбір 50 см сайын алынады. Грунт суы болғ ан жағ дайда, оны химиялық зерттеу ү шін, таза шө лмекке қ ұ йып алады.

Топырақ тың біріншілік сынамасын қ азып алу келесі тү рде жү ргізіледі. Белгілі-бір горизонттағ ы шурфтың ә рбір қ абырғ асының 4 жерінен (таза кү рекпен немесе жалпақ пышақ пен) 16 біріншілік сынама алады. Бұ л горизонттың басқ а шурфтарынан да ү лгілерді дә л осы тә сілмен алады.

Сол горизонттың барлық шурфтарынан алынғ ан біріншілік сынамаларынан зерттелген жер учаскесінің горизонтының орташа сынамасын алады. Орташа сынама сол терең діктегі топырақ қ ұ рамына максималды тү рде тура сә йкес болуы қ ажет.

Горизонттың орташа сынамасын алу ү шін, топырақ тың біріншілік сынамасын брезентке немесе фанер бетіне тө геді, кем дегенде 5 рет ә бден араластырады, содан кейін тік бұ рыш сияқ ты етіп, жинап-тегістеп, диагоналы бойынша ү шбұ рыш тә різді етіп 4 бө лікке бө леді. Топырақ тың екі қ арама-қ арсы бө лігін алып тастайды, ал қ алғ ан екі бө лігін тағ ы да қ айта араластырады жә не жинап, тегістейді, сосын тағ ы да екі бө лігін алып тастайды. Зертханалық зерттеу ү шін қ ажетті орташа сынаманың салмағ ы 2-3 кг болғ анша осы тә сілді қ айталай береді.

Басқ а горизонт бойынша топырақ тың орташа сынамаларын осындай тә сілмен алады. Топырақ тың орташа сынамасын таза бидонғ а (сү т қ ұ йғ ыш секілді) салады, нө мірлеп, мө рлейді жә не зерханағ а жібереді. Кө мекші қ ұ жатында сынама алынғ ан кү ні, кім алғ андығ ы, ауа-райының жағ дайы, сынама алынғ ан терең дік жә не басқ а да мә ліметтер жазылады.

Қ оқ ыс тастайтын грунттан сынаманы қ азып алу ү шін барлық қ оқ ыс тастайтын ауданды 800-1000 шаршы м шамада жеке учаскелерге бө леді. Ә р учаскенің ортасынан 1, 5х1, 0 шамадағ ы қ алдық тардың барлық қ алың дығ ы бойынша шурф қ азады. Қ алыпты грунқ а жеткеннен кейін, шурфты грунт суына жеткенге дейін қ аза береді. Грунт суы тө мен орналасқ ан жағ дайда, 0, 5-1, 0 м терең дік жеткілікті болып табылады. Шурфтың ә рбір 4 қ абырғ асынан бір-бірден біріншілік сынама алады, бірінші 10-20 см терең дікте, ал кейін материктік грунтқ а дейін 50 см сайын алып отырады. Сынамаларды 20-25 кг салмақ мө лшерде алады.

Шурфтың ә рбір горизонтынан біріншілік сынамаларды ә бден араластырады жә не бө ліктерге бө леді, одан кейін 30-40 кг салмақ тағ ы берілген шурф горизонтынан қ оқ ыс тө гетін грунттың орташа сынамасын алады. Осындай тә сілмен қ алғ ан барлық горизонттың ә рбір шурфымен орташа қ алдық сынамаларының ү лгілерін алады, сондай-ақ материктік топырақ тан горизонт бойынша ә рбір шурфынан жә не сонымен қ атар материктік топпырақ тан горизонт бойынша ү ш дең гейдегі терең діктен алады: 0, 10-0, 20 м, 0, 50-0, 60 м жә не 1, 0-1, 1 м. Бұ дан басқ а ә рбір шурфтың грунт суынан сынама алады.

Барлық жоғ арыда айтылғ ан зерттеулер кезінде таза орындардан алынғ ан сынамалармен бақ ылау жә не салыстыру ү шін аналогиялық топырақ ү лгілерін қ атар алып отырады.