36) Стационарлы постарда ауа сынамаларын алу ерекшеліктері (құрал-жабдықтар, жұмыстың кезеңділігі, жазбаларды жүргізу).

Ауалы ортаның санитарлы – химиялық зерттеулерінің негізгі сатысы, улы қ оспалардың микроқ осылыстар қ ұ рамын анық тау ү шін ауа сынамаларын алу болып табылады. Атмосфералық ауаны санитарлы – химиялық бақ ылау максималды – бір реттік жә не орта тә уліктік сынамаларды алуды қ арастырады. Максималды бір реттік сынамаларды алуды шығ арынды факеліндегі максималды ластанғ ан аймақ тарда немесе зерттеу жоспарымен белгіленген ə р тү рлі қ ашық тық тардағ ы, бірақ міндетті тү рде факельді қ армап алумен аймақ тар қ атарында жү ргізіледі. Сынаманы алу 20 мин ішінде жү ргізіледі. Ə р бір нү ктеде, бірнеше кү н ішінде жерден 1, 5 м дең гейде, 25-тен кем емес сынама алады. Бө лек жағ дайларда, 30 мин ішінде 1, 5 м дең гейде (тə уліктің ертең гі кешкі сағ аттарында, ластанудың max кезінде) факельді есепке алмай жылжымалы немесе стационарлы нү ктелерде сынамаларды алады. Ортатə уліктік сынамаларды алуды стационарлы жылжымалы нү ктелерде, адамның демалу аймағ ында, ашық алаң дарда, қ ұ рылыстардан қ ашық жə не кө рінетін шаң ы жоқ жерлерде жү ргізіледі. Сынамаларды, атмосферағ а шығ арылатын ластану шарттары бойынша бір тə улік ішінде ауаның жоғ ары ластану периодына алады. Бұ л сезонда 10-15 кем емес орта тə уліктік сынамаларды алу қ ажет. *Ауа сынамасын алу негізінен 2 ә діспен – аспирационды жә не бір кезең ді шектелген сыйымдылық ты ыдыстарғ а алумен іске асырылады. Бірінші ә діс, ауаның салыстырмалы аз кө лемдегі зерттейтін заттарды анық таудың жоғ ары сезімталдық ты ә діс болмағ ан жағ дайда қ олданылады. Екіншісі, жоғ ары ә сер болғ ан жағ дайда, сонымен қ атар қ ысқ а мезгілді технологиялық процесстер кезінде қ олданылады. Ауа сынамасын шыны ыдыстар жә не пластмассалық қ аптарғ а, сұ йық тық тар, сорбенттер жә не сү згіш материалдарғ а алынады. Ауа сынамасын алуғ а арналғ ан қ ұ ралдар мен аппараттар келесі аспирациялық қ ондырғ ылар болып табылады: электрлі аспираторлар, шаң сорғ ыштар жә не басқ а шығ ын кө зі жә не шығ ын ө лшегіш қ ондырғ ылары бар қ ондырғ ылар.

Алынғ ан ауа сынамасын талдау ү шін ә ртү рлі ә дістер қ олданылады:

1. Фотометрлік.

2. Газды хромотография.

3. Жұ қ а қ абатты хромотография.

4. Қ ағ азды хромотография.

5. Полярография.

6. Экспресс ә дістер.

7. Стандартты шкалалар бойынша ерітіндінің колориметриясы.

8. Реактивті қ ағ аз қ олданылатын колориметрия.

9. Индикаторлы тү тікшелер қ олданылатн сызық ты колориметрлік ә діс.

Одан басқ а бү гінгі кү нде ауаны талдау ү шін атомды-абсорбциялық спектрофотометрия, хромато-массопектрометрия, нейтронды-активациялық, флюоресцентті, лазерлік жә не басқ а ә дістер қ олданылады. (http: //vikidalka. ru/3-24825. html)

*** Ауадан сынама іріктеу мемлекеттік ветеринариялық -санитариялық бақ ылау жә не қ адағ алау нысандарынан сору қ ұ ралы арқ ылы ауаны нақ ты бір жылдамдық пен жіберіп отырып немесе шектеулі қ ұ тыны толтыру арқ ылы алады. Орташа тә уліктік шаманы алудың тиімді тә сілі ауа сынамасын 24 сағ ат бойы ү здіксіз алу болып табылады. Ауадан сынама іріктеу ү шін электроаспираторлар, шаң сорғ ыштар мен басқ а да ауа ө ткізетін қ ондырғ ылар, сонымен қ атар, ө ткізілетін ауаны тіркеуші қ ұ ралдар (реометрлер, ротаметрлер басқ а да шығ ыс ө лшегіштер) пайдаланылады.

37) Суқ оймаларда судың сапасын бақ ылау желілерін қ алыптастыру ( бақ ылаудың тү рлері). Судың сапасы шаруашылық – ауызсуғ а, мә дени-тұ рмыстық, балық шаруашылығ ы жә не техникалық мақ саттарғ а пайдалануғ а мү мкіндігін анық тайтын судың қ асиеті мен қ ұ рамын кө рсетеді.

Ауыз су сапасына ең алғ ашқ ы стандарт 1937 жылы бекітілген. Қ азіргі кезде республикада ауыз судың сапасын МемСТ 2874-82 белгілейді. Барлық судың қ ұ рамында еріген заттар болады. Ондағ ы ең кө п кездесетін элементтерге Сa, Mg, Na, Cl, жә не K жатады.

Судың тұ здылығ ы онда еріген химиялық заттардың жалпы мө лшерімен немесе судағ ы қ ұ рғ ақ заттардың қ алдығ ымен (г/л) анық талады:

Тұ щы су – 1 г/л-ге дейін;

Тұ здылау – 1-3 г/л;

Тұ здылығ ы шамалы – 3-10 г/л;

Тұ зды немесе ө те тұ зды – 10-50 г/л. Тең із суында орташа шамамен 35 г/л тұ з (3, 5% немесе 35%о – промилле) болады. Судың қ ұ рамында органикалық заттар мен ә р тү рлі жү згіндер, ауру тарататын патогенді микроағ залар да болады.

Пайдалану мақ сатына қ арай су: ауыз су, техникалық мақ саттар ү шін, ауыл шаруашылық қ ажеттілігі ү шін жә не т. б. болып жіктеледі Су мониторингі жү йесінің шегінде жер ү сті су кө здерінің сапасын бақ ылаудың тө мендегі тү рлерін келтіруге боладт -жер ү сті суларының ластану дең гейін физикалық, химиялық,

-гидрологиялық жә не гидробиологиялық кө рсеткіштері бойынша бақ ылау;

- арнайы міндеттерді шешу ү шін арналғ ан бақ ылау.

Осы бақ ылаулардың ә рқ айсысы келесі қ ызметтердің нә тижесінде жү зеге асады: су нысандарында немесе олардың бө ліктерінде алдын-ала бақ ылау жә не зерттеу жү ргізу; алдын-ала таң далып алынғ ан тіректердегі су нысандарына жү йелі тү рде бақ ылау жү ргізу, яғ ни, су сапасы туралы мә ліметтерді жекелеген бө ліктерден жү йелі алу жә не белгілі бір мезгіл немесе кең істікте алынғ ан мә ліметтер; шаруашылық ұ йымдарды, сонымен қ атар, қ ызығ ушылығ ы бар мекемелерді жү йелі ақ параттармен жә не су кө здеріндегі немесе суаттардағ ы су сапасы, гидрохимиялық режимнің ө згеріс болжамымен таныстырып, су ластануының тез ө згерісі туралы тө тенше ақ параттармен қ амтамасыз ету.

Ә рбір нақ ты жағ дайда анық талатын судың сапасы арнайы заң дылық тар мен зерттеулерден тұ рады:

-ө зін-ө зі тазарту процессінің негізгі заң дылық тарын бекіту;

-су тү бінде жиналғ ан ластаушы заттардың су сапасына тигізетін ә серін анық тау;

-суаттардағ ы химиялық заттардың балансын қ ұ растыру;

-коллекторлы –дренажды сулар арқ ылы химиялық заттардың шығ арылуын бағ алау жә не т. б. Су сапасын бақ ылау қ ұ рал-жабдық ты база жә не бақ ылау жү ргізу ү шін арнайы участокты таң даудан басталады. Су сапасын бақ ылаудың мақ саты - алғ ашқ ылық мә ліметтердің аса жоғ ары стандартын қ амтамасыз ету. Бақ ылаудың жақ сы сапасын қ амтамасыз ету ү шін суды жинау немесе су ү лгісін алу бойынша жұ мыстарды дұ рыс ұ йымдастыру қ ажет.

Гидроэкожү йелер сапасының мониторингі мақ сатқ а сай басқ арудың бұ рынғ ы Жалпы мемлекеттік жү йеде, адам ү шін, сонымен қ атар биота ү шін қ ауіп тудыратын суды тұ тыну орындарындағ ы бақ ылау тіректерінде жү ргізіледі. Бақ ылаудың негізін кешенділік, жү йелілік, гидрологиялық жағ дайлардың сипаттарымен келісе отырып, оларды жү ргізу мерзімін анық тау қ ұ райды.

Жер ү сті су сапасын бақ ылауды жү ргізу жә не ұ йымдастырудың негізгі ұ станымдары 17. 1. 5. 05-85 Мемлекеттік стандартпен жә не ИСО 5667-1: 1980; 5667-6: 1990; 5667-4: 1987 стандарттарымен анық талады. Су ресурстарының сапасына кешенді бағ а стандарттық ә дістемелік ұ сыныстар негізінде беріледі.

38. Топырақ жамылғ ысының жағ дайын, бағ алау, болжау жә не карталау. Қ азақ станның топырақ жамылғ ысы[ө ң деу]Топырақ — табиғ ат компоненттерінің бірі. Жердің геологиялық тарихында алдымен пайда болғ ан топырақ. Палеогеографиялық зерттеулердің деректері бойынша алғ ашқ ы жұ қ а топырақ қ абаты 500 млн жыл бұ рын кембрий дә уірінде пайда болыпты. Бұ л кезде ә лі ө сімдік жамылғ ысы қ алыптаспағ ан. Топырақ жамылғ ысын зерттейтін топырақ тану ғ ылымы - жас ғ ылым. Оның негізін салғ ан XIX ғ асырдың 80-жылдары орыс ғ алымы В. В. Докучаев - топырақ тың табиғ и жә не тарихи дене екенін анық тады. Топырақ жамылғ ысын қ ұ райтын факторлар[ө ң деу]Топырақ тың пайда болуының, дамуының ө зінше заң дылық тары бар. Топырақ - су, ауа, жылу, ө сімдік жә не тірі ағ залардың ә серінен, тау жыныстарының ү гілуі нә тижесінде жер қ ыртысының беткі қ абатында пайда болғ ан ерекше табиғ и қ ұ рылым. Міне, осы факторлардың кө п жылдық ү здіксіз ә серінің нә тижесінде қ ұ нарлы топырақ қ абаты пайда болады. Абиогендік фактор[ө ң деу]Табиғ атта топырақ жамылғ ысының тү зілуі - ө те ұ зақ қ а созылатын қ ұ былыс. Ұ зақ геологиялық мерзімде таулар ү гітіліп, мү жіліп, шың дар аласарады. Қ ұ м мен саздар суғ а шайылып, желдің кү шімен ауағ а ұ шады, шаң данады. Бұ л процестер ғ асырлар бойы жалғ асады. Жаң быр, жел қ атты болса, жер беті ө згеріп тұ рады. Топырақ тың ең негізгі қ асиеті табиғ и қ ұ нарлылығ ы, яғ ни қ ұ рамында ө сімдіктің тез ә рі жақ сы ө суіне жағ дай жасайтын қ оректік заттардың мол болуы. Сө йтіп, аналық тау жыныстарынан кейін топырақ тү зуші жетекші фактор ағ залардың тіршілік ә рекеті. Олар тасты бұ затын қ ышқ ылдар шығ арады. Қ ышқ ылдар тау жыныстарын ерітуінен, одан шірінді (гуммус) пайда болғ ан. Шірінді ү гілген майда жыныстармен араласып кіріккен. Осылайша топырақ қ алыптаса бастағ ан. Жануарлар дү ниесі[ө ң деу]Жануарлар дү ниесі ө здерінің тіршілік ә рекетінің нә тижесінде топырақ ты байытады, ө лгендері шірінді мө лшерін кө бейте тү седі. Шұ балшындар топырақ пен органикалық қ алдық тарды асқ азан шырынымен шылап ө згертіп, ө ң деп шығ арады. Климат[ө ң деу]Топырақ жамылғ ысын тү зуде климаттың да зор маң ызы бар. Бұ л процеске қ атысатын ө сімдіктердің, жануарлардың жә не микроағ залардың тіршілігі климатқ а байланысты. Аязды кезең де топырақ тың тү зілуі тоқ тайды, ал қ уаң шылық кезең де баяулайды. Климат табиғ аттың басқ а компоненттері сияқ ты, топырақ тың ендік зоналық, биіктік белдеулілік заң дылық тары бойынша таралуына ә серін тигізеді. Жер бедері[ө ң деу]Жер бедерінің топырақ тү зудегі рө лі жергілікті жердің жер бедеріне байланысты. Олардың аналық жыныстарда ә р тү рлі, ылғ алдың топырақ қ а сің уі де ә р тү рлі. Солтү стік беткейден оң тү стік беткейге тү сетін жылу мен ылғ ал да ә р тү рлі болады. Антропогендік фактор[ө ң деу]Адам баласының топырақ тың тү зілуіне тигізетін ә сері ә р тү рлі. Бір жағ ынан топырақ ты тың айтқ ыштар пайдаланып қ ұ нарлылығ ын арттырса, жерді суарып, батпақ тарды қ ұ рғ атып жатса, екінші жағ ынан тың айтылғ ан жерлерді ү сті-ү стіне пайдаланып, жел эрозиясына ұ шыратуда. Адамдардың қ ызмет ә рекеті ә рдайым топырақ тың қ ұ нарлылығ ын арттыра бермейді. Топырақ жамылғ ысын механикалық қ ұ нарлылығ ына қ арай ажырату[ө ң деу]Топырақ тың механикалық қ ұ рамы ірілі жә не ұ сақ минерал бө лшектерінің жиынтығ ы. Топырақ тың механикалық қ ұ рамы ә р тү рлі болады. Оны анық тау қ иын емес. Топырақ ты дымқ ылдап алып, илегенде қ ұ рамында саз бен шірінді бар топырақ тар біріккіш келеді. Ал қ ұ рамы қ ұ мды, қ ұ мдауытты, саздауыт болса, онда топырақ тың бірігуі нашар болады. Топырақ тың қ асиетіне қ арай оның қ ұ рылымы да ә р тү рлі болады. Шірінді ө сімдіктің қ оректенуі ү шін ғ ана керек емес. Ол топырақ қ ұ рылымының тү зілуіне белсенді тү рде катысады. Топырақ тың қ ұ нарлылығ ы оның қ ұ рылымына байланысты. Шірінді мен кальцийге бай қ ара топырақ қ ұ рылымы ең жақ сы топырақ болып саналады. Топырақ тү йіршіктерінің кө лемі 10 мм-ге дейін болса, кеуек топырақ қ а ауа, су оң ай ө тіп, ө сімдіктердің ө суіне қ олайлы жағ дай туады. Қ ұ рылымы кесек топырақ тарды қ ұ рылымды топырақ деп атайды. Қ ұ рылымды топырақ қ ұ нарлы келеді. Тү йіршіктері ұ сақ топырақ ты қ ұ рылымы жоқ топырақ деп атайды. Ол онша қ ұ нарлы болмайды. Топырақ қ ұ рылымы нашар жерлерде қ ар суы сің бей, сай-салағ а ағ ып кетеді. Қ ұ рылымды топырақ тар тыныс алады. Кү ндіз топырақ қ ызады, ауаның кө лемі ұ лғ айып, тысқ а шығ ады, тү нде керісінше ауа топырақ қ а ө теді. Қ азақ стандағ ы топырақ жамылғ ысының типтері[ө ң деу]Қ азақ станда ө зге елдерде кездесетiн топырақ тү рлерiнiң тү гелдей дерлiгi тарағ ан. Мұ нда тайга, тундра топырағ ына дейiн бар, тек ылғ алды субтропик белдемiне тә н топырақ қ ана жоқ. Топырақ жамылғ ысының тү рлері[ө ң деу]Қ азақ станның топырақ жамылғ ысы кү рделі жә не ә р тү рлі. Топырақ жамылғ ысының зоналар бойынша таралғ аны айқ ын байқ алады. Қ азақ станның жазық бө лігі аумағ ының 86%-ын алып жатыр. Негізінен ү ш топырақ зоналарына бө лінеді: қ ара топырақ ты зона (52° с. е. солтү стігінде); қ ара қ оң ыр топырақ ты зона (52°-48° с. е. аралығ ында); қ оң ыр, сұ р қ оң ыр топырақ ты зона (48° с. е. оң тү стігінде). Қ ара топырақ ты зона[ө ң деу]

Қ ара топырақ ты зона республиканың солтү стігінде тарағ ан. Бұ л зона Солтү стік Қ азақ стан облысын тү гелімен, Қ останай облысының кө п жерін, Ақ мола, Павлодар, Ақ тө бе, Батыс Қ азақ стан облыстарының солтү стік бө ліктерін камтиды. Республика аумағ ының 25, 5 млн гектар жерін (9, 5%-ын) алып жатыр. Қ ара топырақ ты зона ү ш зона аралығ ына бө лінеді: сілтісізденген қ ара топырақ - орманды дала табиғ ат зонасының оң тү стігінде аз ғ ана бө лігін алып жатыр; кә дімгі қ ара топырақ жә не оң тү стіктегі қ уаң даланың қ ара топырағ ы - дала зонасына тә н. Қ ұ нарлылығ ы жағ ынан алдың ғ ы екі ө ң ірдің топырақ қ ұ рамында гумусы (қ ара шіріндісі) мол (6-8%) қ ара топырақ орын алса, оң тү стігінде қ ара топырақ тың қ ара шіріндісі аздау (4-6%) келеді. Қ ара топырақ ты зона ылғ алмен қ амтамасыз етілген жазық далада тарағ ан, республиканың негізгі астық ө ндіретін алқ абы саналады. Қ ара қ оң ыр топырақ зонасы[ө ң деу]

Қ ара қ оң ыр топырақ зонасы қ ара топырақ тың оң тү стігінде орналасқ ан. Бұ л Орталық Қ азақ станның кө п жерін, Каспий маң ы ойпатының солтү стігін, Шығ ыс Қ азақ стан облысының жазық тарын алып жатыр. Бұ л – республиканың оң тү стік дала (тым қ ұ рғ ақ далалы) жә не шө лейтті алқ аптарын 90, 6 млн гектар немесе республика жерінің 34%-ын алып жатқ ан зона. Қ ара қ оң ыр топырақ зонасы да ү ш зона аралығ ына бө лінеді: қ уаң даланың кү ң гірт қ ара қ оң ыр топырақ ты ө ң ірі; қ уаң даланың жай қ ара қ оң ыр топырақ ты ө ң ірі; шө лейт жердің ашық қ ара қ оң ыр топырақ ты ө ң ірі. Топырақ тың қ ұ нарлылығ ы оң тү стікке барғ ан сайын кеми тү седі. Кү ң гірт қ ара қ оң ыр топырақ пен кә дімгі қ ызыл қ оң ыр топырақ тың гумусы (қ ара шіріндісі) 4, 5-3, 0%, ал шө лейт ашық қ ызыл топырағ ының гумусы азырақ, 3, 0- 2, 0%. Бұ л топырақ зонасының солтү стігінде астық ө ндіру мен мал шаруашылығ ымен айналысады. Ө йткені мұ нда ылғ ал аз тү седі. Қ ара қ оң ыр топырақ ты зона[ө ң деуҚ ара қ оң ыр топырақ ты зонаның оң тү стігінде шө лді аймақ топырақ тары алып жатыр. Мұ нда негізінен қ оң ыр жә не сұ р қ оң ыр топырақ жамылғ ысы басым келеді. Топырақ тың Бұ л типі 120 млн гектар жерді, республика жерінің 44%-ын алып жатыр. Қ азақ станның оң тү стік бө лігін тү гел камтығ ан. Бұ л топырақ тың гумусы аз (2, 0-1, 0%), сондық тан онда негізінен мал шаруашылығ ымен айналысады. Бұ л ө ң ірде суармалы егіс қ ана тиімді.

Солтү стік Қ азақ стандағ ы Батыс Сiбiр ойпатынан оң тү стіктегi Алатау ө ң iрлерiне дейiнгi аралық 1500 — 1600 км, Батыстағ ы Атырау алқ абынан Алтай тауларына дейiнгi 3000 км-ге жуық ө ң iрлердi ә р тү рлi топырақ тар жамылғ ысы басқ ан. Бұ л топырақ жамылғ ысының ә р аймақ тарда тү зiлiп, орналасуы географиялық белдемдiлiк заң ына байланысты. Мысалы, Қ азақ станның 86% жерiн алып жатқ ан жазық алқ аптарында климаттың, топырақ тың солтү стіктен оң тү стікке қ арай ө згеруi кө лденең белдемдiк заң ына сә йкес ө згерсе, Қ азақ станның 14% жерiн алып жатқ ан оң тү стік, оң тү стік-шығ ыс таулы алқ аптарында — тiк белдемдiк (биiктiк белдеулiк) заң ына сә йкес болады.

" Топырақ "

Жазық алқ ап топырағ ы[ө ң деу]

Ауданы 235 млн. га. Қ азақ станның жазық аймақ тарында солтү стіктен оң тү стікке қ арай мынадай топырақ белдемдерi кездеседi:

Республиканың қ иыр солтү стігін орманды дала белдемi алып жатыр. Негiзiнен бұ л жерлер Батыс Сiбiр ойпатында орналасқ андық тан жер бетi жазық, ойпатты, сондық тан орманның шайылғ ан сұ р топырағ ы мен шайылғ ан сiлтiсiзденген қ ара топырағ ы тә н. Бұ л аймақ тың топырақ тары қ ұ нарлы, негiзiнен жаздық бидай егiледi. Қ алғ ан жерлерiн орман, шабындық пен жайылымдар алып жатыр. Ауданы 400 мың га;

" Топырақ қ ұ рамы"

Осы белдемнен оң тү стікке қ арай даланың қ ара топырақ ты белдемi (Жалпы Сырттан Ертiс ө ң iрi жазық тығ ына дейiн 2000 км-ге созылғ ан) жалғ асып жатыр. Аумағ ы 25, 7 млн. га, оның 15 млн. га-ды жыртылғ ан жерлер, негiзiнен астық дақ ылдары егiледi. Қ ара топырақ ты белдем солтү стіктен оң тү стікке қ арай 2 белдем аралығ ына бө лiнедi: кә дiмгi қ ара топырақ ты белдем аралығ ы Батыс Сiбiр ойпатының оң тү стігін Сарыарқ а ө ң iрiнiң жә не Жайық биiк шығ ыс жазығ ының солтү стік бө лiктерiн қ амтып (енi 100 — 140 км-дей), батыстан шығ ысқ а созылып жатыр. Аумағ ы 11, 8 млн. га. Жер бетi жазық, топырағ ы қ ұ нарлы, негiзiнен астық дақ ылдары егiлiп, еттi-сү ттi мал ө сiрiледi; оң тү стiктiк қ ара топырақ ты белдем аралығ ы — кә дiмгi қ ара топырақ ты белдем аралығ ының оң тү стігін бойлап батыстан шығ ысқ а созылып жатыр, енi 50 — 125 км-дей, аумағ ы 13, 9 млн. га. Жер бетi жазық, топырағ ы қ ұ нарлы. Бұ л негiзiнен ылғ алы жеткiлiктi, дә ндi дақ ылдар егуге қ олайлы жерлер. Қ ұ рғ ақ шылық ә рбiр 7 — 9 жылда бiр-екi рет қ айталанады.

Республиканың оң тү стік бө лiгiндегi шө лдi белдемге дейiнгi орталық аймақ ты қ ұ рғ ақ -далалы жә не шө лдi-далалы қ ара-қ оң ыр топырақ ты белдем алып жатыр. Аумағ ы 90, 5 млн. га, яғ ни республика жерiнiң 33, 2%-ы. Мұ нда солтү стіктен оң тү сттікке қ арай 3 белдем аралығ ына бө лiнедi: кү ң гiрт қ ара-қ оң ыр топырақ ты белдем аралығ ы — қ оң ыржай қ уаң дала, мұ нда жыл сайын егiннен тұ рақ ты ө нiм алынбайды. Топырақ тағ ы қ ара шiрiк мө лшері 3 — 4%-дай. Аумағ ы 27, 7 млн. га. Топырақ қ ұ нары жап-жақ сы болғ анымен қ ұ рғ ақ шылық ә рбiр 3 — 4 жылда бiр қ айталанып болып тұ рады. Соң ғ ы 10 жылда бұ л белдем аралығ ындағ ы жыртылғ ан жер кө лемi оларды пайдаланудың тиiмсiздiгiнен, бұ рынғ ы 10 млн. га-дан 3 — 4 млн. га-ғ а азайтылғ ан; жай қ ара-қ оң ыр топырақ орын алғ ан алқ аптың аумағ ы 24, 4 млн. га. Топырақ тың беткi қ абатындағ ы қ арашiрiк мө лш. 2 — 3%. Қ ұ рғ ақ шылық кейде жыл сайын, кейде 2 жылда бiр рет қ айталанады, сондық тан суарылмайтын егiншiлiкпен айналысу тиiмсiз, ал суару ү шiн тұ рақ ты су кө здерi жоқ. Тың игеру кезiндегi асыра сiлтеушiлiкпен бұ л белдем аралығ ында астық ү шiн игерiлген 4 — 5 млн. га жерге соң ғ ы 10 — 12 жылда егiс егiлмейтiн болды, тек аз ғ ана малазық тық жем-шө п егiлетiн жерлер қ алдырылды. Мұ нда соң ғ ы жылдары тек мал ө сiрiледi; ашық қ ара-қ оң ыр топырақ ты белдем аралығ ы — ө те қ уаң шө л (шө лейт) дала, негiзiнен мал шарушылығ ына жарамды. Аумағ ы 38, 4 млн. га.