34. Экологиялық мониторинг жүргізуде Қазақстанның Халықаралық ынтымақтастығы.

34. Экологиялық мониторинг жү ргізуде Қ азақ станның Халық аралық ынтымақ тастығ ы.

Экологиялық мониторинг (экология жә не мониторинг) – қ оршағ ан ортаның жағ дайын бақ ылау жә не тексеру жү йелері. Ол ү ш сатыдан тұ рады:

• жағ дайды бақ ылау;

• бағ алау;

• болатын ө згерістерді болжау.

Экологиялық мониторинг ә р тү рлі дең гейдегі буындардан тұ ратын иерархиялық ұ йымдасқ ан бақ ылау жү йесі болып табылады. Ондай буындарғ а ғ аламдық (биосфералық ), ұ лттық, аймақ тық, жергілікті Экологиялық мониторингтер жатады. Мысалы, ғ аламдық Экологиялық мониторинг халық аралық ынтымақ тастық негізінде, ұ лттық Экологиялық мониторинг бір мемлекеттің шегінде арнайы қ ұ рылғ ан ұ йымдар арқ ылы, аймақ тық Экологиялық мониторинг ірі-ірі аудандардың кө лемінде, ал жергілікті Экологиялық мониторинг елді мекендерде, ө неркә сіп орт-тарында, кә сіпорындарда қ оршағ ан ортаның сапалық ө згеруіне бақ ылау ретінде жү ргізіледі.

35. . Мониторинг жү йесін ұ йымдастырудың принциптері

жағ дайдыбақ ылау;

бағ алау;

· болатынө згерістердіболжау.

Экологиялық мониторингнысандарынатабиғ и, антропогендікнемесетабиғ и-антропогендікэкожү йелержатады. Экологиялық мониторингтің мақ саты тек қ анадеректержинауемес, сондай-ақ, жү ргізілетінтә жірибелер, болжамғ анегізретіндеалынатынпроцестердің ү лгілерікіреді. Ғ а-ламдық кө лемдемониторингжү ргізугеавиациялық, ғ арыштық жә неесептеутехникаларыпайдаланылады. Қ азіргіуақ ыттаэкожү йенізерттеугеаэроғ арыштық ә дістеркең іненқ олданылады. Осы ә дісарқ ылытабиғ аттаболыпжатқ анқ ұ былыстарды, табиғ иқ орларжиынтығ ын, мө лшерін, т. б. экожү йелердісипаттайтынмә ліметтердібілугеболады. Экологиялық мониторингә ртү рлідең гейдегібуындардантұ ратыниерархиялық ұ йымдасқ анбақ ылаужү йесіболыптабылады. Ондайбуындарғ ағ аламдық (биосфералық ), ұ лттық, аймақ тық, жергіліктіЭкологиялық мониторингтержатады. Мысалы, ғ аламдық Экологиялық мониторингхалық аралық ынтымақ тастық негізінде, ұ лттық Экологиялық мониторингбірмемлекеттің шегіндеарнайық ұ рылғ анұ йымдарарқ ылы, аймақ тық Экологиялық мониторинг ірі-іріаудандардың кө лемінде, ал жергіліктіЭкологиялық мониторингелдімекендерде, ө неркә сіп орт-тарында, кә сіпорындардақ оршағ анортаның сапалық ө згеруінебақ ылауретіндежү ргізіледі. Топтасгыру принципіне қ арай ә ртү рлі мониторинг жү йелері бар.

Олардың ішінде тү рлі қ ажетке ең жарамды болып саналатын қ оршағ ан ортаның қ ұ рама (комплексті) экологиялық мониторингі.

Қ оршағ ан ортаның қ ұ рама экологиялық, мониторингі – бұ л қ оршағ ан табиғ и орта объектілерінің ластану дең гейіне бағ а беруге жә не адам мен басқ а да тірі ағ залардың денсаулығ ына зиян тигізетін ө те қ иын жағ дайдың тууы туралы ескертуге арналғ ан бақ ылау жү йесін ұ йымдастыру. Ол жергілікті (локалды), аймақ ты жә не фондық болып бө лінеді. Қ оршағ ан ортаның қ ұ рама экологиялық мониторингі мынадай тү рде атқ арылады:

• бақ ылау объектісін белгілеу;

• бақ ылауғ а белгіленген объектіні тексеру;

• бақ ылауобъекгісінеинформациялық модель қ ұ растыру;

• ө лшеудіжоспарлау;

• бақ ылауобъектісінің жағ дайынбағ алаужә неоның

информациялық моделінұ қ састыру;

• бақ ылаудағ ыобъектінің жағ дайының ө згеруінеболжамжасау;

• мә ліметтердіқ олдануғ аың ғ айлытү рдедайындапқ олданушьшарғ атапсыру.

Қ ұ рамаэкологиялық мониторингтің мақ сатыжинақ талыпалынғ анмә ліметтердінегізгеалып:

1) адамтіршілікететінортаның жә неэкожү йелердің жағ дайын

сипаттайтынкө рсеткіштер мен функционалдық бү тіндігінің

сақ талуынабағ а беру, яғ ниэкологиялық нормативтердің сақ талуын

бағ алау;

2) осы кө рсеткіштердің ө згеруісебептерінанық таужә не осы

ө згерістердің тигізетінзардабынбағ алау, соныменқ атартіршілік

ортағ ажә неэкожү йежағ дайына диагностика жасап, кө рсеткіштерді

тү зетугеқ ажеттішаралардыбелгілеу;

3) зиянтигізілмейтұ рып, қ олайсызжағ дайлардың болмауын

алдын-ала ескертетіншаралардыанық тап, соларменқ амтамасызету.

Мониторгинг жү йесі факторларғ а, кө здерге жә не ә сер ауқ ымына байланысты топтастырылады.

Ә сер факторларының мониторингі - ә ртү рлі химиялық ластағ ыштардың (ингридиенттік мониторинг), тү рлі табиғ и жә не физикалық факторлар ә серлерінің (электр магнитті сә улелену, кү н радияциясы, шу, діріл) мониторингі. Ластағ ыш кө здердің мониторингі – нү ктелі стационарлы кө здер (зауыттардың мұ ржалары), жылжымалы (кө лік), кең істік (қ алалар, химиялық заттектер ө ндірілетін егістік жерлер) жатады. Ә сер аумағ ына байланысты мониторинг кең істік жә не уақ ытша мониторингтерге бө лінеді. § Мә ліметтердіортақ тастыру сипаттамасына қ арай мынадай мониторинг жү йелерін қ ұ райды: § Ғ аламдық (биосфералық )– халық аралық ынтымақ тастық негізінде жер биосферасындағ ы ә лемдік қ ұ былыстар мен процесстерді зерттеу арқ ылы назарғ а ұ стап, экстремалды қ олайсыз жағ дайлардың болуы туралы уақ ытылы ескерту жасап отыру; § Базалық (фондық )– жалпыбиосфералық, табиғ и қ ұ былыстарды бақ ылау; § Ұ лттық – бір мемлекеттің шегінде арнайы қ ұ рылғ ан органдар арқ ылы жү ргізілетін мониторинг; § Аймақ тық – халық шаруашылығ ын қ арқ ынды игеру барысында ірі – ірі аудандардың кө лемінде ұ былыстар мен процесстерді зерттеу арқ ылы бақ ылау; § Жергілікті (локалды)– елді мекендерде, ө неркә сіп орталық тарында, кә сіпорындарда қ оршағ ан ортаның сапалық ө згеруіне бақ ылау жү ргізу; § Импактылық – ерекше қ ауіпті зоналар мен жердегі аймақ тық жә не жергілікті антропогендік ә серлердің мониторингі. Мониторинг жү йесін қ олданылатын тә сілдерге (физикалық, химифялық жә не биологиялық кө рсеткіштердің мониторингі, аралық мониторингі) сү йене отырып топтастыруғ а да болады.