22. Биоиндикация және биотестілеу.

22. Биоиндикация жә не биотестілеу.

Биоиндикация (грек. іndіco — кө рсеткіш, анық тағ ыш) — организмдердің бір жерде тұ рақ ты мекендеуі, олардың сандары, қ ұ рылымы жә не дамуы, табиғ и процестер мен тіршілік ортасы жағ дайларының кө рсеткіші. Қ оршағ ан ортаның жағ дайлары мен кейбір процестердің маң ызын бағ алау мақ сатында биоиндикация қ олдану организмдердің белгілі бір факторларғ а біржақ ты бейімделушілік қ асиетіне негізделген. Мысалы, балық пен қ оректенетін қ ұ стардың бір жерге кө птеп жиналуы — судың сол бө лігінде балық тардың шоғ ырлануының, ал су микрофлорасының қ ұ рамы — оның тазалығ ы мен ішуге жарамдылығ ының, топырақ қ ұ рамы — оның қ ұ нарлылық дә режесінің кө рсеткіші бола алады. Ғ арыштық зерттеулерде ғ арыш факторларының организмге тигізетін ә серін анық тау ү шін жануарлар, ө сімдіктер жә не микроорганизмдер биоиндикация есебінде пайдаланылады.

Биоиндикация - қ андай да бір табиғ ат процестерінің, қ ұ раушыларының, ерекшеліктерінің немесе қ оршағ ан ортаның ө згерістерінің бар-жоғ ын немесе қ арқ ындылығ ын кө рсететін кө рсеткіш болып табылатын ө сімдіктердің немесе жануарлардың (немесе тұ тастай биоталық бірлестіктің ) жеке тү рі. Биоиндикация бірқ атар пайдалы қ азбаларды іздегенде, топырақ пен табиғ и суларды жә не тағ ы да басқ алары бағ алауда қ олданылады.

23. Атмосфералық ауаның ластануын зерттеу тү рлері

Атмосфераның ластануы табиғ и (жанартаулар атқ ылауы, орман ө рттері, шаң ды қ ұ йындар, ү гілу) жә не антропогенді (ө неркә сіптер, жылу энергетикасы, ауыл шаруашылығ ы) жағ дайда жү руі мү мкін.

Атмосфераны табиғ и жолмен ластайтындарғ а аэропланктондар, яғ ни, ә ртү рлі ауру қ оздыратын бактериялар, саң ырауқ ұ лақ споралары, кейбір ө сімдіктердің тозаң дары, сонымен қ атар космос шаң -тозаң дары жатады. Космос шаң ы атмосферада жанғ ан метеориттер қ алдық тарынан пайда болады. Атмосфералық ластануғ а табиғ аттың алапат қ ұ былыстарының қ осатын ү лесі айтарлық тай. Мысалы, орта есеппен жанартаулардың атқ ылау нә тижесінде жылына атмосферағ а 30 - 150 млн/т газ жә не 30 - 300 млн/т ұ сақ дисперсті кү л тасталып отырады. Тек Пинатубо (Филиппин) жанартауы атқ ылағ ан кезде (1997 ж. ) атмосфералық ауағ а 20 млн тонна кү кірт диоксиді шығ арылды. Жанартаулар атқ ылағ анда атмосферағ а бірқ атар химиялық ластағ ыштар - сынап, мышьяк, қ орғ асын, селен тү седі. Ірі орман ө рттері салдарынан да атмосфера кө п мө лшердегі шаң мен ластанады.

Атмосфералық ластанудың антропогендік (жасанды) кө здеріне ө неркә сіптік кә сіпорындар, кө лік, жылу энертетикасы, тұ рғ ын ү йлерді жылыту жү йелері, ауыл шаруашылығ ы жә не т. б. жатады. Тек ө ндірістік кә сіпорындардың ғ ана қ оршағ ан ортағ а ә сер етіп ластауын мынадай негізгі тү рлерге белуге болады: шикізат, материалдар, қ ұ рал-жабдық тар, отын, электр энергиясы, су, қ алдық тар. Атмосферағ а таралатындар: газ, бу, ауа тозаң ы, энертетикалық : шу, инфрадыбыс, ультрадыбыс, діріл, электромагнитті ө ріс, жарық, ультракү лгін жә не лазерлі сә улелендірулер жә не т. б. Ауаны ластайтын компоненттердің химиялық қ ұ рамы отын-энергетика ресурстарының жә не ө ндірісте қ олданылатын шикізаттың тү ріне, оларды ө ң дейтін технологияғ а байланысты болады.

Индустриалды дамығ ан елдерде атмосфераны ластайтын негізгі кө здер - автокө ліктер, транспорттың басқ а тү рлері жә не ө ндіріс орындары. Зерттеу мә ліметтері бойынша антропогендік ә серден атмосферағ а жыл сайын 25, 5 млрд. тонна кө міртегі оксиді, 190 млн тонна кү кірт оксиді, 65 млн тонна азот оксиді, 1, 4 млн тонна хлорлы жә не фторлы кө міртектер (фреондар), кө мірсутектің, қ орғ асынның органикалық қ осылыстары, сондай-ақ қ атерлі ісік ауруын тудыратын канцерогенді заттар бө лінеді. Ең таза ауа мұ хит бетінде. Ауылды жерлерде ауа қ ұ рамындағ ы шаң ды қ оспалар мұ хит бетімен салыстырғ анда 10 есе, кішігірім қ алаларда 35 есе кө п. Ал ү лкен қ алалар ү стінен қ ара тұ манды байқ ауғ а болады.