16.Бүкіләлемдік метеорологиялық орталық.Биосфера ластануының халықаралық мониторингі.

Бү кілә лемдік метеорологиялық орталық: Метеорологиялық қ ұ былыстар — атмосфералык қ ұ былыс, белгілі физикалық процесс, атмосфераның уақ ытша ө згеретін кезең і. Бұ ларғ а: атмосфералық жауын-шашын, кү ннің сууы, қ арлы боран, жойқ ын жел, тұ ман жә не т. б. тә різді табиғ ат қ ұ былыстары жатады. Қ азақ стан Республикасының Гидрометеорология жө ніндегі бас басқ армасы – орталық басқ ару мекемесі. Ол гидрометеорология жә не экологиялық мониторинг, сондай-ақ су қ орының мемлекеттік есебін жә не су кадастрын жү ргізетін респуббликалық мемлекеттік кә сіпорнын біріктіреді. Қ азақ станда алғ ашқ ы аспаптық метеорология бақ ылаулар 1848 жылы Қ азалыда, 1854 жылы Семейде, 1856 жылы Ырғ ыз бен Қ ызылордада жү ргізіле бастады. Гидрология бақ ылаулар алғ аш рет (1890) Ертіс ө зенінде басталды. 1917 жылы Қ азақ стан аумағ ында 94 метеорологиялық станция мен 49 бекет, 123 гидрометеорология бақ ылау пункттері жұ мыс істеді. 1922 жылдың 23 қ аң тарында Бас физика обсерваториясының Орынбор облысы метеорология бюросы қ ұ рылғ ан. Ол 1925 жылы Қ азақ станның Орталық метеорология бюросы болып, ал 1931 жылы Қ азақ гидрометеорология болып қ айта қ ұ рылды. Оның негізінде 1933 жылдың мамыр айында Қ азақ гидрометеорология қ ызметінің біртұ тас басқ армасы қ ұ рылды. Оның бірінші басшысы Қ азақ станның белгілі саяси қ айраткері – О. Жандосов болды. 1992 жылдың 7 ақ панында Гидрометеорология жө ніндегі бас басқ арма болып қ айта қ ұ рылды. Қ азіргі кезде «'Қ азгидромет» жү йесіндегі метеорология, агрометеорология, гидрология, кө л жә не тең із станциялары мен бекеттерінің саны 750. «'Қ азгидрометтің » негізгі міндеттері: республикада гидрометеорология жә не табиғ и орта мониторингі саласында бірың ғ ай ғ ылыми-техникалық саясат жү ргізу; ә р тү рлі ө неркә сіптер мен шаруашылық тарды, халық ты қ азіргі жә не болашақ тағ ы климат пен табиғ и орта мә ліметтерімен қ амтамасыз ету; қ ауіпті жә не апатты гидрометеорология қ ұ былыстарды алдын ала болжап хабарлау; қ оршағ ан ортағ а адамзат ә рекетінің теріс ә серін болдырмау, т. б. «Қ азгидромет» табиғ и ортаның мониторингін жү ргізу барысында аса улы 20-дан астам заттарды анық тау ү шін республиканың 26 қ аласындағ ы 94 тұ рақ ты пункттерде атмосфера ауаның қ ұ рамына бақ ылау жү ргізеді. Бақ ылау материалдары бойынша дерекқ ор қ алыптастырылады жә не ақ параттық -экология бюллетеньдер, анық тамалар, шолулар жарияланады. 1873 жылы Бірінші халық араралық метеорология конгресте халық аралық метеорология ұ йым қ ұ рылды. Ол 1947 жылы БҰ Ұ қ ұ рамындағ ы Дү ниежү зілік метеорологиялық ұ йым (ДМҰ ) болып қ айта қ ұ рылды. ДМҰ -ның шешімімен 23 наурыз Халық аралық метеорология кү ні болып тағ айындалғ ан. ДМҰ -ның толық қ анды мү шесі болып табылады.

Биосфера ластануының халық аралық мониторингі: жыл сайын тү зілетін жү здеген мың т ә р тү рлі жаң а химиялық қ осылыстардың кө пшілігі биологиялық жә не физиологиялық жолмен ыдырамайды. Биосферада ыдырамайтын заттардың шамадан артық жинақ талуынан (мысалы, пестицидтер, полихлордифенилдер, т. б. ) жә не табиғ и ыдырау механизмдері немесе сің іру қ абілеті бар заттардың ә серінен (тың айтқ ыштар, ауыр металдар, т. б. ) табиғ и жү йелер мен олардың биосферадағ ы байланыстары бұ зылады. Биосферадағ ы зат айналымына бірнеше млн. т хлорорганикалық қ осылыстарды енгізу, бір жағ ынан, жануарлардың (ә сіресе, балық тар мен қ ұ стардың ) кө птеген тү рлерінің жойылуына, ежелден қ алыптасқ ан трофикалық тізбектердің ү зілуіне, соның нә тижесінде биоценоздардың бұ зылуына ә келсе, екінші жағ ынан, ұ сақ жә ндіктер мен микроорганизмдердің (космополит организмдердің ) шамадан тыс кө беюіне соқ тырды. Ағ аш жә не қ азба отындарды (тас кө мір, мұ най) негізгі қ уат кө зі ретінде пайдалану атмосфераның зиянды газдармен жә не шаң -тозаң мен ластануының басты кө зі болып табылады. қ оршағ ан табиғ и ортадағ ы радиоактивтік заттектер қ ұ рамының қ алыпты дең гейден асып кетуі. Биосфераның ластануының халық аралық дең гейдегі мониторингі: радиоактивтік ластануының табиғ и факторларына ғ арыштық сә улелену, литосфераның радиоактивті элементтері; антропогендік факторларына радиоактивтік кендерді ө ндеу, радионуклидтерді шаруашылық тың ә р тү рлі салаларында қ олдану1940—1980 жылдар аралығ ында дү ние жү зінде ядролық қ ару 1349 рет сыналып, соның салдарынан қ оршағ ан ортағ а радионуклидтердің едә уір мө лшері тү сті. Арктиканың Жаң а Жер топаралында 1950 жылдардың соң ында атмосферада жә не су астында 90 ядролық жарылыс болды. Бұ л топарал маң ында радиоактивтік қ алдық тары бар 11 мың контейнер суғ а батырылды. 1960 жылдардан бастап Каспий маң ында бейбіт мақ сатта (мұ най ө ң діруді арттыру, тұ зды кү мбездерде жер асты қ уысын жасау, т. б. ) 50-ге жуық жер асты ядролық жарылысы. болды. Қ азіргі кезде АТЭНХА моліметтері бойынша дү ние жү зінде 430-ғ а жуық АЭС бар, олардың электрлік қ уаты 320 гВт-ты қ ұ райды (дү ние жү зінде ө ндірілетін электр энергиясының 17%-ы). Жұ мыс жасап тұ рғ ан реакторлар саны Америкада 110. бұ рынғ ы Кең естер Одағ ында — 46, Францияда — 55, Англияда — 39, т. б. Алайда атом энергетикасын дамытуда Франция жетекші орын алады. Бұ нда электр энергиясының барлык кө лемінің 70%-ын АЭС-тер ө ндіреді (салыстыру ушін Англияда — 21, 7%, Америкада — 19%, бұ рынғ ы Кең естер Одағ ында — 12, 3%). 1986 жылы Чернобыль АЭС-інде болғ ан апат ө зінің жалпы зардабы жағ ынан адамзат тарихында ең ірі экологиялық апат болды. Атмосферағ а шығ арылғ ан радиоактивтік заттектердің жалпы қ осындысы 77 кг болды (Хиросимада атом бомбасының жарылысы кезінде 740 г. радионуклидтер шығ арылғ ан болатын). Шығ арылғ ан радиоактивтік заттектердін 70%-ы Беларусь аумағ ына таралды. Гринпис сарапшыларының бағ алауынша, бұ л апат салдарынан болғ ан шығ арынды мө лшері 140 млн кюри қ ұ райды, ластанғ ан аудан 160 мың км² болды. Радиациядан 9 млн-ғ а жуық адам зардап шекті. Радионуклидтермен Дунай, Днепр, Днестр, Дон, Еділ ө зендерінің алаптары жә не Киев, Каневск, Каховск су бө гендері ластанды. Осылайша ә ртү рлі заттардың ә серінен биосфераның ластануының халық аралық дең гейінде мониторинг жү ргізіле бастады.