7.Мониторинг бақылау жүргізу прициптері

Соң ғ ы жылдары эколог-болжаушылардың арасында XX ғ асырдың 20-шы жылдарында қ оршағ ан ортағ а байланысты қ олданылғ ан мониторинг ұ ғ ымы кең таралғ ан. Экологиялық мониторинг - антропогендік факторлар ә серінен қ оршағ ан орта жағ дайының, биосфера компоненттерінің ө згеруін бақ ылау, бағ а беру жә не болжау жү йесі. Мониторинг ұ ғ ымы кең ұ ғ ымда экономикада, ө неркә сіпте, жә не басқ а да бақ ылаулар жү ргізілетін салаларда қ олданылады. Ғ ылыми оқ улық тарғ а бұ л ұ ғ ым Стокгольмдегі БҰ Ұ -ның ұ йымдастыруымен (маусым, 1972 ж. ) ө ткен қ оршағ ан ортаны қ орғ ау жө ніндегі конференң иядан кейін енді. Қ азіргі таң да мониторинг ұ ғ ымы негізгі ү ш тү рлі жұ мыстардан тұ ратын қ оршағ ан табиғ и ортаны бақ ылау жү йелері ретінде қ арастырылады:

1. қ оршағ ан ортаның жағ дайын жү йелі тү рде бақ ылау.

2. табиғ и жә не антропогендік факторлардың ә серінен табиғ атта болуы мү мкін ө згерістерді болжау.

3. қ оршағ ан орта жағ дайын ретке келтіру шараларын басқ ару.

Бақ ылайтын обьектілердің ерекшелігіне, тү ріне жә не бақ ылау ә дістеріне байланысты мониторингтің бірнеше тү рлерін ажыратады, Мысалы:

Жү ргізу ә дістері бойынша мониторингтің мынадай тү рлері бар:

· биологиялық (биоиндикаторлар кө мегімен);

· дистанционды (авиациялық жә не космостық );

· аналитикалық (химиялық жә не физико-химиялық талдау).

Бақ ылау обьектілері бойынша:

· қ оршағ ан ортаның жеке компоненттері мониторингі (топырақ, су, ауа);

· биологиялық мониторинг (ө сімдіктер жә не жануарлар дү ниесі).

Мониторинг жү йесінің негізгі принциптері:
1) мониторинг объектілерінің техникалық жағ дайы туралы ақ парат алу заң дылығ ы;
2) мониторинг объектілерінің техникалық жағ дайына ү здіксіз бақ ылау жасау;
3) мониторинг жү ргізу нә тижелеріне қ олжетімділіктің ашық тығ ы болып табылады.

8. Гидросфера ластануының масштабы, тү рлері, ластаушы кө здер.

Жер планетасындағ ы судың жалпы мө лшерi — 1386 млн. км3. Бұ л судың 96, 5 % Ə лемдiк мұ хитқ а тиесiлi. Мұ хиттардың орташа терең дiгi 3704 м ал ең терең i — 11034 м Жер қ ойнауының жоғ арғ ы бө лiгiнде тү рлi терең дiкте жер асты суының қ оры бар. Тұ щы сулар ə детте, 150-200м терең дiкте орналасады да, терең деген сайын тұ здана бередi.

Жер астындағ ы тұ щы сулардың кө лемi жер бетiлiк тұ щы су кө лемiнен 100 есе кө п. Су табиғ атта ү ш тү рлi агрегат кү йде (қ атты, сұ йық, газ) кездеседi.

Қ азiргi кезде адамзат қ оғ амында бiр жылда тұ щы судың 3000 км3 шамасындайы жұ мсалады. Суды ең кө п пайдаланатын ауыл шаруашылығ ы. Ауыл шаруашылығ ында пайдаланылғ ан судың тө рттен ү ш бө лiгi қ айтарылмайды. Мысалы, 1 тонна бидай ө сiру ү шiн барлық вегетациялық кезең iнде 1500 тонна, 1тонна кү рiшке — 7000 тонна, мақ тағ а 10 000 тонна су жұ мсалады.

Соң ғ ы жылдары ө зен, кө л, тең iз бен мұ хит суларының ластануы қ атты байқ алуда. Табиғ и суларды ластаушы негiзгi кө здер тө мендегiлер:

1) ө ндiрiс орындарынан шық қ ан поллютанттар бар атмосфералық сулар; 2)фекалийлер, детергенттер, микроорганизмдер (олардың iшiнде патогендi де) бар тұ рмыстық сулардан қ ұ ралғ ан ағ ызынды сулар; 3)суды кө п пайдаланатын қ ара металлургия, химия, орманхимия, мұ най ө ң деу ө неркə сiптерiнiң ағ ызынды сулары.

Ө ндiрiстiң дамуына жə не суды пайдаланудың артуына байланысты ағ ызынды сулардың мө лшерi де артып отыр. 60 жылдардың ө зiнде-ақ жыл сайын ə лемде 700 млрд м3 ағ ызынды сулар жиналатын едi. Ө зендердiң ластануы соң ғ ы жылдары қ атты байқ алып отыр. Мысалы, тек қ ана Рейн ө зенi жыл сайын 941 т. сынап, 1040 т. мышьяк, 1700 т. қ орғ асын, 1400 т. мыс, 13 000 т. мырыш, 100 т. хром мен 20 млн т. тү рлi тұ здармен ластанады.

Жер бетiндегi ең лас — Жерорта тең iзi болып табылады. Ағ ызынды сулардың зиянды ə серiнен ондағ ы балық тардың 80 процентi қ ырылып қ алғ ан. Кемелердiң апатқ а ұ шырауынан, танкер резервуарларын жуғ ан судан жə не мұ най ө ндiру жұ мыстары кезiнде жыл сайын Ə лемдiк мұ хит сулары 12-15млн т. мұ наймен ластанады. Судың бетiндегi мұ най қ абаты атмосфера мен гидросфера арасындағ ы газ алмасу процесiн бұ зып, оттектiң жетiспеушiлiгiнен гидробионттардың қ ырылып қ алуына себеп болады.