5. Қоршаған ортаның ластаушы заттарына мониторинг жасау

Қ оршағ ан ортаның мониторингі – адамның щаруашылық ә рекеті мен табиғ ат факторларының ә сер етуіне байланысты қ оршағ ан орта жағ дайын болжау мен бағ алау, бақ ылау жү йесі. Мониторингтің қ ұ рамына:

- қ оршағ ан ортағ а ә сер ететін факторлардың ә серінен қ оршағ ан орта сапасының ө згеруін бақ ылау;

- табиғ ат ортасының нақ тылы жағ дайын бағ алау;

- орта сапасының ө згеруін болжау.

Бақ ылау физикалық, химиялық жә не биологиялық кө рсеткіштер арқ ылы жү зеге асырылады. Экологиялық бақ ылау жү йесінің қ ұ рамына ортаның техногенді пайда болатын қ ауіпті ластауы, мысалы газды ластағ ыштар, ауыр металлдардың қ оспасы кіреді. Бағ алауды ө ткізу барысында негізгі ақ парат кө зі болып қ оршағ ан ортаны бақ ылау ү рдісінде алынғ ан берілгендер қ ызмет атқ арады.

Ластаушы заттар - қ оршағ ан ортағ а ә сер ету мө лшері табиғ и дең гейден жоғ ары субьектілер (физикалық агент, химиялық зат, биологиялық тү р). Яғ ни, ластаушы заттар дегеніміз табиғ аттың ө з тепе-тең дігінен шығ уына алып келетін фактор. Шығ у тегі бойынша ластану табиғ и жә не антропогенді (адамның қ атысуымен) болып келеді. Табиғ и ластану - табиғ и, ә детте ү лкен апаттар, зілзалалар (жанартау атқ ылауы, жер сілкіну) нә тижесінде пайда болады. Ө кінішке орай, ө неркә сіптің дамуына байланысты қ оршағ ан ортаның ластануы антропогендік ластану болып отыр. Оларды ө з кезегінде жергілікті жә не ғ аламдық деп бө луге болады. Жергілікті ластану ө неркә сіп аймақ тарында немесе қ ала тө ң ірегінде болуы мү мкін. Ғ аламдық ластану ү лкен қ ашық тық тарғ а биосфералық процестерге, Жерге ә сер етеді. Антропогендік ластану адам қ атысуымен, олардын тікелей немесе жанама ә сер етуінен пайда болады.

Ластаушы кө здер мониторингі - ластаушы кө здер арқ ылы су обьектілеріне, атмосфералық ауағ а, топырақ қ а бө лінген заттардың мө лшерін жә не ластану дең гейін болжау, бағ алау жә не бақ ылау жү йесі.

Ластағ ыш кө здердің мониторингі — нү ктелі стационарлы кө здер (зауыттардың мұ ржалары), жылжымалы (кө лік), кең істік (қ алалар, химиялық заттектер ө ндірілетін егістік жерлер) кө здер.

Атмосфералық ауа мониторингі. Атмосфераның ластануы деп оның қ ұ рамына табиғ и ауаның қ ұ рамында болмайтын немесе ауаның табиғ и қ ұ рамының ингредиенттері арасындағ ы қ атынасты ө згертетін қ оспалардың ә келінуін тү сінеді. Атмосфераның жер қ абатындағ ы ауаның газдық қ ұ рамы біртекті жә не келесі компоненттерді қ амтиды: ауа - 20, 9 %, азот – 78, 1 %, инертті газдармен – 1 %, кө мірқ ышқ ыл газбен – 0, 03 %. Ауаның қ ұ рамы сонымен бірге климаттық жағ дайларғ а: желге, жер ү сті рельефіне, ауа райы мен климатқ а, келетін қ оспаларғ а байланысты. Атмосферағ а қ оспалар газдар, булар, сұ йық жә не қ атты бө лшектер тү рінде тү седі. Атмосфераны ластайтын негізгі химиялық қ оспалар кө мір оксиді, кө мір диоксиді, кү кірт диоксиді, азот диоксиді, азон, кө мірсутек, қ орғ асын, ө неркә сіп шаң дары, фреондар болып табылады.

Атмосфераның ластануын қ адағ алау стационарлы, маршрутты жә не қ озғ алысты (факель асты) постарда жү ргізіледі. Стационарлы постар жү йелік қ адағ алауларды жү ргізу ү шін қ ызмет атқ арады. Олар ауаның кескінің талдау ү шін қ ажетті қ ұ рал-жабдық пен қ амтылғ ан арнайы павильондармен жә не метеорологиялық параметрлер ү шін қ ұ рылғ ылармен жабдық талғ ан.

Топырақ жай-кү йінің мониторингі. Топырақ жай-кү йіне бақ ылаулар 20 ө неркә сіптік қ алаларда жү ргізіледі. Сынамалар жылына екі рет бес белгілі бір нү ктелердегі қ алалар шетінен жә не ө неркә сіп орталық тарынан одан ә рі ауыр металдардың (қ орғ асын, мырыш, кадмий, жез, хром) бар болуын анық таумен алынады.