Конфуций – ұлы философ және ұстаз. Конфуций өмірбаяны

Ежелгі Қ ытайдың ұ лы ұ стазы Конфуцийдің барлық дерлік ө мірі дү ниені кезумен ө тті. «…ө зінің бейбітшілдігімен жә не ә ділдігімен ұ лы Конфуций жаң ашылдығ ымен ө з адамдарынан қ удаланғ аны соншалық, - тіпті жегулі кү йме арбасын дайын ұ стауғ а тиіс болды жә не ө мірінің кө пшілігін мә жбү рлі сапарларда ө ткізді. Бірақ тарих осы надан - қ удалаушылардың есімдерін тұ ң ғ иық қ а тоғ ытты. Ал Конфуций жадымызда сақ талып қ ана қ оймай, мың дағ ан жылдардан кейін де ө мір сү ріп, оның есімі қ азіргі жаң а заман санасында одан ә рі нығ ая тү сті», - деді Н. К. Рерих.

Конфуцийдің қ удалану себебі не болды? Осы сұ рақ қ а жауап беру ү шін оның ө мірін қ адағ алайық жә не оның Ілімімен танысайық.

Болашақ Қ ұ ң Ұ стазының тууына байланысты тү рлі ғ ажайыптар туралы ә ң гімелерге – кейінгі ұ рпақ тың оның атағ ы мен беделіне, қ ұ рметіне кү мә н тудырмауғ а болады. Бірақ Қ ұ ң тегінен шық қ ан кішкентай Цюдың дү ниеге келуі тө ң ірекке байқ алмастан ө тпегенін болжауғ а барлық негіз бар. 70 жастағ ы қ арт пен 16 жастағ ы қ ыздың некесі ө з-ө зінен талқ ылауғ а ө зек болды. Бірақ осындай отбасында, ә кесі 9 қ ызды жә не бір жарымжанды тудырғ аннан кейін ұ лдың дү ниеге келуі аң ызғ а айналғ ан оқ иғ а болды. Оның ү стіне сә би туғ анда тө бесі, оғ ан ерекше тағ дырынан хабар бергендей, ә деттен тыс ішіне басылғ ан болатын.

«Жабайы неке» туралы қ ауесет Лу патшалығ ының астанасын тез жайлап кетті жә не жас жесір еріксіз ө зіне назар аудартты. Қ арапайым жас ә йелдің ұ лының ерекше қ абілетін байқ ап, оғ ан білім беруге, ал уақ ыт ө те сарайғ а таныстыруғ а қ амқ орлық танытқ ан адамдар да табылды. Дегенмен кішкентай Цюге ө мір сү ру оң ай болмаса да, ол жоқ шылық пен ауыр ең бектің дә мін ерте татты. Бұ л туралы біз Конфуцийдің ө з сө зінен білеміз. Бірнеше жыл ө ткен соң, белгілі ғ алым болғ ан кезде ол: «Мен атақ ты тектің ұ рпағ ы болдым, бірақ бала кезімде ә кемнен айрылдым, сондық тан кедейлікте ө мір сү рдім. Мағ ан жоғ ары орын тиер ме еді? Жоқ, ә рине. Есесіне ө мірдің қ иындық тары мені кө п нә рсеге ү йретті. Дегенмен мағ ан Аспан ұ лына қ ызмет етуге тура келді – қ оймаларды сақ таушы, жайылымдарды қ араушы болдым, қ ұ рылысты бақ ыладым, қ оғ амдық жұ мыстарды бақ ылаушы болдым... » дейді.

«15 жасымда мен ө з ойымды ғ ылымғ а аудардым... » – дейді Конфуций ө зі туралы, ө зінің баяғ ыда ө тіп кеткен жастық шағ ына ой жү гіртіп. Мү мкін «Сұ хбаттасу мен талқ ылау» мә тінінде «ілім» деген иероглифтің бірінші тұ руы да кездейсоқ емес шығ ар, оның бастапқ ы фразасы былай дейді:

«Оқ у жә не ә рқ ашан оқ ығ анды іске асыру – бұ л рахат емес пе? »

«Ө зің е тілемегенді адамдарғ а істеме, сонда мемлекетте де, отбасында да сағ ан жауластық пен қ арамайды».

Конфуций

Негізінде, соншалық жас бола тұ ра, Конфуций Қ ытайда алғ ашқ ы жеке мектептің, оның ү стіне сол немесе басқ а ғ ылым мен ө нер оқ ытылғ ан мектептің ғ ана емес, адам мінездерін тә рбиелеу мектебінің негізін қ алаушы болды. Осындай ауқ ымдағ ы оқ иғ алар олардың тікелей куә герлерінің санасына сирек сыяды. Бірақ Конфуций-ұ стаз Конфуций-оқ ушы болудан ешқ ашан танғ ан емес жә не танып-білуге деген керемет қ ұ марлық пен ө мір бойы оқ ыды.

Кун Цю ө зінің алғ ашқ ы оқ ушыларын – одан сә л ғ ана кіші, қ ұ рдасы дерлік адамдарды немен қ ызық тырды екен? Талпынса да, қ ол жеткізе алмайтын тамаша мансап перспективасымен емес шығ ар? Шенеунікке жылдам қ ол жеткізгісі келетіндер ү шін сарай ақ сү йектері арасында қ олдаушыларды іздеу ақ ылдырақ болар еді. Кун Цю ө зінің шә кірттерін «соғ ыстың, жеккө рушіліктің жә не жоқ шылық тың орнына бейбітшілік, жақ сылық пен бақ ыт келетін бейбітшілік туралы арманымен» қ ызық тырды. Бірақ Кун Цю ө з оқ ушыларының алдында жалпығ а бірдей гү лденудің утопиялық картинасын ешқ ашан салғ ан емес, оның ү стіне лепірмелі ә ң гімелерді де жек кө ретін. Уә делермен де тойдырғ ан емес, ө зіне келгендерге кішкенеден бастауғ а кең ес берген болар еді. Мысалы, ө з сө зін жерге тастамау, ө з істерінің, ойларының қ ұ ндылығ ын жоғ алтпауы, таң даулы идеалдарын мық тап ұ стануы жә не ө лім алдында да соларғ а адал болуы керек. Қ арапайым, ә рі айқ ын талаптар сияқ ты, бірақ оларды орындау соншалық оң ай емес…Кун Цюдың бірқ алыпты ақ кө ң ілдігі мен ө мір сү йгіштігі, қ ажымас қ айраты мен шынайы ақ пейілі оғ ан кө мектесті жә не алғ а жетеледі.

Конфуций ілім кү нделікті міндеттерді орындаудан басталатынын мә лімдеді жә не ең алдымен ұ сақ -тү йектерге байыпты жә не елегіш болуды, жақ ындары алдында парызын орындай бастауды, ә рбір кездескен адамнан ұ стаз таба білуге кең ес берді. Қ ұ ң Ұ стаз былай дейді: «Тіпті екі адамнан тұ ратын ортадан да мен олардан ү йренетін нә рсені табамын. Олардың жақ сы қ асиеттеріне еліктеймін, олардың кемшіліктерінен ө зіме сабақ аламын».

«Қ адірлі адаммен кездескен кезде онымен қ алай тең есуге болатынын ойла. Тө мен адаммен кездескенде ө зің жете ұ ғ ын да, ө з-ө зің ді талқ ыла. Ең ү лкен жолдың ө зін кішкене қ адамдармен жү ріп ө теміз жә не таудың етегінен бастамай шың ына жету мү мкін емес», - деп оқ ытты Ұ стаз Кун.

Конфуций ө мір бойы екі мың шә кірт оқ ытып, олардың жетпіс екісі «ә лемге танымал» болғ анын айтады…

Кун Цю бір кездері қ ызметке орналасу ү мітінен айрылғ ан қ арапайым адамдарды бірінші болып оқ ыта бастады. Ол таң қ алғ ан Лу патша сарайындағ ыларғ а, ө зінің оқ уғ а «кептірілген ет бумасын» тө леген ә рбір шә кіртті алатынын мысқ ылмен айтты. Кө пшілігі ә деттенбеген батыл ойды айтты: «Оқ уда адамдар арасындағ ы айырмашылық болмауы керек».

Егер осы мә лімдемені жаң аша тілге аударсақ, онда Конфуций тарихта бірінші болып барлық адамдардың - оқ ушылардың да тең дігі ү шін барлығ ына оқ у мү мкіндігінің тең қ ұ қ ығ ын беруді жақ тағ анын айтуғ а болады. Революциялық жаң алық! Мұ ның мү мкін болу себебін Конфуцийді ө зінің шә кірттерінің шық қ ан тегі емес, олардың ө мірлік жоспарлары емес, тіпті олардың қ абілеттері де емес, ең алдымен жә не бә рінен жоғ арысы - осы оқ ушылардың ө здері жеке тұ лғ алар екені қ ызық тырды. Оны адамдағ ы барлық адамшылық қ ызық тырды. Ол адамдармен жеке кездеспеген болса, оларды ешқ ашан талқ ығ а салғ ан жоқ жә не олар туралы талқ ылама қ ұ растыра алмады.

Ұ стаз сө здің іске айналғ анын талап етті жә не бой жасағ ыштарды «Бұ рынғ ылар іске шапшаң, ал сө зге баяу болғ ан: олар ө здерінің сө здері істеріне ілесіп ү лгермейді деп қ орық ты» дейді ол.

«Ә демі сө йлейтіндер мен ә демі кө рінгісі келетіндердің шынайы адамшылығ ы сирек болады».

«Ұ стаз жұ мсақ, қ атал, ә мірлі, бірақ қ атыгез емес, қ асиеттерге толы, бірақ ө зіне қ арата білетін», - дейтін ол туралы.

Конфуций дағ дысыз болатын жә не оның ү стіне қ андай да болмасын нысапсыздық тан аулақ болатын. Ол ү шін оның ө з сө здері бойынша арам жолмен жинағ ан шендер мен байлық – «аспандағ ы бұ лттармен тең ». Ол қ ымсынбастан «басына ө з шынтағ ын қ ойып ұ йық тай алатынын» мақ таныш етеді. Оның барынша рақ ымсыз талап еткенімен, адам баласының босаң дығ ына шыдамдылық пен қ арады. Ол халық тық мерекелерде қ арапайым адамдардың «ессіздігін» кешіреді жә не атақ қ ұ мар оқ ушылардың сө здерін тың дап, шын ниетімен жымияды. Онда ашулы тақ уадан ештеме жоқ, ол фанатизмді жақ тырмайды. Ол ең бектен лә ззат алуды, достық сұ хбаттың қ уанышын жә не музыкамен ә уестенуді бағ алайды.

Бір кү ні Конфуций оқ ушыларының бірі сыпайылық тың қ арапайым ережелерін бұ зғ анын кө ріп: «Жастық шақ та ә депсіз жә не дө рекі болу, кемелденген шақ та лайық ты ештеме жасамау жә не қ артайғ анда ө лімнен қ орқ у – міне мен осыны бейшаралық деймін! » – деп айқ ай салады да, жас жігітті таяғ ымен қ ұ лаштап бір салады. Ұ стамсыздық данағ а лайық ты емес пе? Мү мкін. Бірақ дананың ұ стамсыздығ ы да басқ аларғ а ой салады.

Кун Цю ү шін ілімнің ө мірмен тұ тастығ ы соншалық, - оның мектебінде біреуі қ ай жерден басталып екіншісі қ ай жерден аяқ талатынын тү сіну қ иын. Оғ ан ә кесі, тә лімгері ретінде бас иетін жә не адалдық белгісі ретінде ө з сыйлық тарын, ә рине, міндетті емес, ә ркім қ аражаты мен мү мкіндіктеріне қ арай шамасы келгенін ә келетін жас жігіттер Ұ стаздың ү йінде кү ні бойы болады, кө бінесе онда ұ дайы тұ рады жә не шаруашылығ ына кө мектеседі. Сабақ тарғ а арнап бекітілген уақ ыт та, оқ у бағ дарламасы да, емтихандарғ а ұ қ сас ештеме де болмайды. Ә детте таң ертең нен бастап, таң ғ ы астан кейін бірден шә кірттер, ү й иесі дә стү р бойынша қ онақ қ абылдайтын ұ стаз ү йінің бас залында жиналады. Ә кесіне сә лем берген ұ л сияқ ты ұ стазғ а иілім тә жім еткеннен кейін олар бір-біріне қ арама-қ арсы бө лменің шығ ыс жә не батыс қ абырғ аларының бойымен жайғ асады, ұ стаз олардың арасына солтү стік қ абырғ а жанына, бабалар алтарының алдына отырады. Кун Цю дә ріс оқ ымайды, шә кірттерінің білімін тексермейді, тіпті ежелгі кітаптарды да тық паламайды. Ол тек сұ рақ тарғ а жауап береді, ө з ойларын бө ліседі. Анда-санда ө зі сұ рақ қ ояды. Ұ стаз бен оның шә кірттері арнайы сынып бө лмелерін де қ ажет етпейді. Ашық кү ндері олар аулағ а шығ ады да, Ұ стаздың сү йікті орнында тоқ ымағ а – ө рік ағ аштарының кө лең кесіне жайғ асады. Музыка – олардың сабақ тарының тұ рақ ты серігі: ол тың даушыларды ү йлесімді ү ндестіктің кө рінбейтін бұ ғ ауымен байланыстырады, таластар мен ойлаулардан шабыт алады.

Кун Цю тек сө збен ғ ана емес, бү кіл ө мір бейнесімен жә не ө зінің барлық кейпімен: қ ылығ ымен, кө зқ арасымен, келбетімен, тіпті ү нсіздігімен оқ ытады. Ол, ә рине танып-білуге кү ш салудан бас тартпайды, бірақ ө мірге біліммен қ ысым кө рсеткісі келмейді. Керісінше ол ө мірден ү йренуге кең ес береді.

Шә кірттерінің табыстары Конфуций ү шін олардың білгірлігімен немесе мектептегі дағ дыларымен емес, ақ ыл мен сезім ү йлесімділігін сақ тай отырып, ө з жү регіне қ ұ лақ сала білумен ө лшенеді. Бұ л екі дү ниенің ү нсіз сұ хбаты ретінде, ә лемде адамдық қ атыстылық ақ иқ аты ретінде жә не ең соң ында бізге жеке шектеулілік санасында да ө зі билеп-тө стеуші болуды ү йрететін Ұ стаздың қ атысуы ретінде жү рек музыкасына қ ұ лақ салу. Мектепте оқ ушылардың жетістіктері олардың сыртқ ы табыстарымен емес, олардың Ұ стазғ а жақ ындық дә режесіне ө лшенеді. Оқ уда адалдық кө рсеткен жә не Ұ стаз ү йінің басты залына жіберілген шә кірттер бар. Ерекше сенімге енген, Ұ стаздың «жеке бө лмесіне» жіберілген шә кірттер бар. Конфуций дә стү рінде тец-тә лімгер – бұ л шә кіреттегі Аспанның ө зі, оның ө міріндегі терең ақ иқ ат жә не оқ удағ ы сыйлық лауазым мен атақ емес, Ұ стазбен бірге ө мірдің шынайылығ ына кү йзелуге қ атыстылық.

Ә рқ айсысының оқ уғ а қ ұ қ ығ ын мойындай отырып, Конфуций дегенмен барлығ ын бірдей оқ уғ а алғ ан жоқ. Керісінше ол ө зіне ғ ылым ү шін келгендерге сол кездері ешкім естімеген ө те жоғ ары талаптарды қ ойды. Ол ғ ылым жолына жетуге «бар ниетімен» талпынғ ан, оқ у қ ажеттігін тү сінетін жә не оның ү стіне ө здері ойлай алатын адамдарды ғ ана жарамды деп санайтынын бірнеше рет қ айталады. Ол «мү лдем ақ ымақ тарғ а» уақ ыты мен кү шін жұ мсаудан бас тартты.

Ұ стаз: «Ө зінің білімсіздігін біліп, білім іздеген адамғ а тә лім бер. Ө зінің қ асиетті ойларын жеткізе алмайтындарғ а ғ ана кө мек кө рсет. Квадраттың бір бұ рышын білгеннен кейін қ алғ ан ү шеуін таба білуге қ абілетті адамдарды ғ ана оқ ыт» дейтін.

Тағ ы да Кун Цю жеке басының пайдасы: шен, байлық, атақ ү шін оқ итындарды жақ сы кө рмейтін. Шындығ ын айтқ анда, ол ө зіне тә н ұ шқ ыр ойлылық пен ә лемде «оқ уғ а, ө зін-ө зі мең геру марапаттары туралы армандарғ а жол берместен ү ш жылын жібере алатын адамды табу қ иын» екенін мойындады. Ақ ыр аяғ ында ол ілім жолына тү се отырып, ө зінің кедейлігінен ұ ялатындармен сө йлесуден де бас тартты.

Кун Цю оқ ушыларына алғ ашқ ы жұ мысты: кітапты оқ уды жә не жатқ а білуді, ойластыруды, ө нерге жаттығ уды ө здеріне істеуге берді. Ол ө зінің міндетін, оқ ушының ойлануына жаң а перспектива аша отырып, оны ө з танымдарының шектеулілігін сезінуге мә жбү рлеу деп білді. Ол ең алдымен адамның ересектенуіне қ амқ орлық жасады. Ол шә кірттерінен жеке басының шын берілгендігін талап ету қ ажеттігін керек етпеді. Ол шә кірттерінің ө здерінің барлық «Жол іздеушілер» жә не Ұ стаздың ө зі де тең болатын жалпы мақ саттары алдында шын берілуіне қ ол жеткізді. Сондық тан Ұ стаздың парызы – ө зіне шә кірттері қ аншалық ты ізетті жә не шын берілген болса, шә кіреттеріне соншалық қ ұ рметті жә не шын берілген болу.

Кун Цю басқ аларын ең қ иын, бірақ ең игілікті тә сілмен – жеке ө мірімен: «Басқ алар алдында мақ танбастан білімін кең ейту, шаршауды білместен ық ыласпен оқ у, тү ң ілуді білместен басқ аларына тә лім беру, - мағ ан ең бексіз берілмейді» деп, оқ ытуда бірінші болды.

Ө зінің отыз жасында жас Кун Цюда ө зін кө рсету мү мкіндігі болғ ан жоқ. Оның шә кіреттері мү лдем жас болды. Бірақ Кун Цюдың ү лкен атақ тылығ ы жә не шә кірттерінің оғ ан деген соншалық ұ лы сү йіспеншілігі оның зор болашағ ын болжады. Оның табынушыларының талпынысымен Кун Цю есімі жайлап қ ұ рметті Кун Фу-цзы лақ ап атына ауысты, бұ л Қ ұ рметті Қ ұ ң Ұ стаз дегенді білдіреді. Ал кө п ғ асыр ө ткеннен кейін Қ ұ ң Ұ стаз туралы білген алғ ашқ ы еуропалық тар оны латын мә нерінде Конфуций деп шоқ ындырды. Оның есімі осы кү йінде Еуропағ а ә йгілі болды.

Қ ұ рметті Ұ стаз болғ аннан кейін Кун Цю ө зінің жас кездеріндегі ә деттерін тастамады. Бұ рынғ ыдай оның мектебінде қ атаң тә ртіп те, бекітілген оқ у бағ дарламасы да болғ ан жоқ. Конфуций шә кірттері жаң аша тілмен айтқ анда «еркін кесте» бойынша ө мір сү реді: бірі кітап оқ ып отырғ анда, екіншісі садақ тан атуғ а жаттығ ады, ү шіншілері музыкалатады жә не т. б. Ұ стаз ә р шә кіртке сө йлеуге жә не мә жбү рлеусіз ә рекет етуге, жаратылысы қ андай болса, сондай болуғ а, ө зін толығ ымен кө рсетуге мү мкіндік береді. Ө зінің тә рбиеленушілеріне дұ рыс тә лім беру ү шін ол бә рінің жан дү ниесін егжей-тегжейлі білуі керек. Кейде ол қ олына лютняны алып, ә ң гімені тү сіндірілмейтін музыкалық кө ң іл-кү йге бірте-бірте бағ ындыра отырып, асық пастан пернелерін тереді. Сұ рақ тармен оның мазасын онша алмайды: Ұ стаздың батасын алу ү шін келу – ү лкен жауапкершілік, бұ ғ ан батылдық керек.

Ұ стаз: «Сө йлесуге тұ рарлық адаммен сұ хбаттаспау - адамды жоғ алту. Ал сө йлесуге тұ рмайтын адаммен сұ хбаттасу - сө зді шығ ын ету. Данышпан - адамдарды да, сө зін де шығ ын етпейді» дейді

Нағ ыз Ұ стаз – бұ л ұ лы ерліктер кішкентай істен басталатынын тү сінуге кө мектесетін адам.

Ұ стаз: «Сә л жақ сы, кең пейіл болып кө рің іздер, сонда жаман ә рекет жасауғ а қ олдарың ыз бармайтынын байқ айсыздар» дейді.

Міне Конфуцийдің ә ркімге арналғ ан ө сиеті: «Кә сіптің емес, ө з жү регің нің шебері бол, жан дү ниең нің ө здігінен терең детілген жұ мысында ө з ө мірің нің мағ ынасына жет, ол ү шін техникалық қ ару да, билік те, адамдардың мойындауы да талап етілмейді». Конфуций ө зінің сә тсіздіктерінде де ө з-ө зіне сенімділігін сарқ ығ аны да осыдан емес пе?

Ұ стаздық етуші Конфуций шә кірттерін ешқ ашан ө з пікірімен ығ ыр қ ылмайды. Ол шә кірттеріне айқ аймен жә не бұ йрық пен емес, оларғ а не істеу керектігін кө рсете, дә лірек айтсақ, айта отырып ә рекет етеді. Ол ә рқ ашан оларғ а мү мкіндік береді: Қ ұ ң Ұ стаз шә кіртіне жұ рт алдында отставка берген жалғ ыз ғ ана оқ иғ а белгілі, бірақ ол бұ рынғ ы тә лімгеріне шын берілгендігін ө мір бойы сақ тады. Шә кірттердің ө здері, Ұ стаздарында жоқ болса, тең тө рт заттың: «теріс ұ ғ ымның, қ ың ырлық тың, кө зқ арас тарлығ ы жә не менмендіктің » жоқ тығ ын тапты.

Конфуцийге дейін оқ у тек мемлекеттік қ ызметке дайындық болды жә не тек рулық ақ сү йектердің аз алқ асында ғ ана таралды. Конфуций мектебінде оқ у жетілдіру ісі болды жә не онда тек жақ сы оқ ығ ан қ ызметкерлер ғ ана емес, рухани элитадағ ы адамдар, мінездері қ оғ амдық ө мірді ө згерте алатын адамдар тә рбиеленді. Адамғ а жоғ ары адамгершілік талаптар қ оя отырып, этикет ережелерін қ атаң сақ тауды талап етіп, Конфуций мен оның шә кірттері ө здерін қ оршағ ан тә ртіпке – шімірікпеу, екі жү зділік, жасырын жә не айқ ын озбырлық салтанат қ ұ рғ ан ө мірге ө здерін кү мә нсіз қ арама-қ арсы қ ойды. Осының аясында олардың қ оғ амдық ұ станымы, бұ зылғ ан, ө тірікті соқ қ ан ақ сү йектерге қ ызметке барғ ысы келмейтіні қ алай тү сінікті болса, солай толық тү сінікті болады.

Конфуций ө з мектебін, болашақ тақ уа ө мірдің алғ ашқ ы ө скіні бола алатын тұ йық талғ ан қ оғ амғ а айналдыруғ а тырыспады (осы тектес ә рекеттер кейінірек ежелгі қ ытай философтары іске кірісті). Керісінше шынайы тақ уа адам бә рі ө мір сү ргендей ө мір сү руі, ә дет-ғ ұ рып бойынша ө мір сү руі жә не ө мірде тек адамгершілікті қ анағ аттануды іздеуі тиіс екеніне сенді. Бір сө збен айтқ анда, Қ ұ ң Ұ стазы мұ расынан адамғ а ерекше, терең ө зіндік кө зқ арасты кездестіреміз, соғ ан сә йкес адам тіршілігінің жоғ ары кө зі адамзат мә дениетінің ө зі болып табылады. Осы дү ние танымның ө з логикасы жә не ө з тұ тастығ ы бар жә не ол Батыс дінін тудырғ андарғ а қ арағ анда кем тү спейтін адамның ү лкен қ ажеттіліктеріне ө зінше жауап береді.

50 жас мерзімі жақ ындайды. Конфуций қ орқ ынышты білмейді жә не тағ дыр соқ қ ысын сабырлық пен қ абылдайды, тіпті азапты ө лімді де қ абылдауғ а дайын, ө йткені ө мір бойы жақ сылық ү шін қ ызмет еткенін жә не ө зінің ары таза екенін біледі. Ешкімнің оны талқ ығ а салуғ а қ ұ діреті жетпейді: оның ө зі – ө з істері мен ө з сө здеріне ең қ атал тө реші. Ол «ешнә рсені біле тұ ра қ олдамайды жә не Аспан астындағ ыны теріске шығ армайды, бірақ ә рбір істе тиістісін шамалап алады». Оларды зат немесе қ ару ретінде пайдалануғ а болмайды. Оғ ан бой ұ сыну оң ай, себебі ол басқ алардан тек ө здерінің қ олдарынан келетінді ғ ана талап етеді, бірақ оғ ан жағ у қ иын, ө йткені ол адамдарды ө зіне кө рсеткен қ ызметтері ү шін емес, тіпті олардың жеке басының қ асиеттері ү шін де емес, жалғ ыз ғ ана олардың Ұ лы жолғ а риясыз қ ызмет еткені ү шін ғ ана бағ алайды. Ол басқ алар алдында ө зінің басымдығ ын кө рсету ү шін ө зін қ атты сыйлайды. Ол «барлығ ы сияқ ты» болуғ а тырыспайды, айуандық ты жек кө реді жә не ешкіммен келісімге келмейді, бірақ барлығ ымен тіл табыса алады. Шын мә нінде ол тіршілік ү ндестігінің есепсіз дерлік сезіміне бағ ына отырып ө мір сү реді, оның асқ ақ еркі оны ерекше, ешкімге ұ қ самайтын етеді, бірақ жекелеген, ө з дегенін істейтін «индивидке» айналдырмайды. Ол – туа біткен мырза жә не адамдарды кү штеместен ө зінің тартымдық ө рісінде ұ стайды. Осылайша аспандағ ы жұ лдыздар полярлық жұ лдыз маң ында айналады. Ә рине ол атақ ты адамның ө мір салтымен ө мір сү реді, опасыз сабақ тарды жек кө реді, егер кедей болса, ө зі алқ апты ө ң дейді.

Конфуций шә кірттеріне, нағ ыз адам «ызадан туғ ан жаланы керек қ ылмайды жә не оның ө зі де оларғ а ниеттес болса да, шағ ымдардан сабырлылығ ын жоғ алтпайды» деп насихаттайды. Шындығ ында ешнә рсе жә не ешқ ашан дұ рыс ақ ылды оның асқ ақ мақ саттарынан бұ рып ә кетпеуі тиіс.

Бірақ ерік кү ші ө зінің табиғ и берілген қ абілеттерін дамыту ү шін керек. Шын мә нінде Ілім міндеттерінің бірі осымен аяқ талады. Конфуций ө з шә кірттерінің дарынын тө рт категория бойынша анық тағ аны белгілі: «ізгілікті тә ртіп», «сө здер мен сұ хбаттар», «ғ алымдық » жә не «басқ ару». Осы айдарлар дә стү рге айналды жә не ежелгі Қ ытайда адам мінездері туралы тү сінік негізіне салынды. Бірақ Конфуций ү шін барлық қ абілеттер мен білімнің берік адамгершілік негізісіз – сенім болмаса, парызына берілмесе, адалдық сыз, махаббатсыз ешбір мә ні болмайды. Ең бастысы – дегенмен мінез... Конфуций ү шін ұ лы адам - ерліктерімен жә не атақ тарымен емес, тек ө зінің адамшылығ ымен ғ ана ұ лы.

Конфуций адамзат тарихында бірінші ғ ана емес, сондай-ақ сө зсіз ең ұ лы, кө з жеткізген жә не ең жү йелі гуманисттердің бірінің атағ ына лайық.

Ал Қ ұ ң Ұ стаз міне-міне 50 жасқ а толады – даналық пен ұ лы ерліктер жасайтын жас. Кун Цю бұ рынғ ыдай жеке тұ лғ а, мү мкін қ ұ рметті, бірақ ө зінің ежелгі мақ сатынан бұ рынғ ыдан да алысырақ орнында болды: ежелгі тура Жолдың қ айта ө ркендеуі. Ә р жыл сайын оның жауларында оны жолы болмайтын адам деп атау негізі қ осылды. Бірақ жыл сайын оғ ан шын берілген бас июшілер арта тү сті.

Кун Цю – жолы болмайтын адам ба? Бұ ны ә р қ ырынан қ арауғ а болады… Сә тсіздік – табысқ а жетудің ең сенімді жолы екені де дұ рыс. Ұ стаздың тыныш, ештең емен кө зге тү спейтін тұ рмыс-тіршілігі қ асбетінің сыртында Конфуцийге ө зіне ғ ана аян барғ ан сайын жаң а горизонттар ашқ ан табанды ішкі жұ мыс, кө п ең бектенетін рухани қ имылдылық бір кү нде тоқ тағ ан емес. Ө зі кейінірек: «елу жасымда мен Аспан ә лемінің еркін таныдым... » дейтін уақ ыт жақ ындайды.

«Ақ пейіл адам ү шін АСПАН ЕРКІ деген не» – деп сұ рады бірде оның шә кірттерінің бірі.

Конфуций бір минут ойланып, соншалық қ иын сұ рақ қ а жауап берді: «Ақ пейіл адам ү шін АСПАН ЕРКІН білу – ол ү шін қ ажетті шарт. Аспан ЕРКІН білместен Аспан еркіне қ арсы келуге болмайды, Аспан алдында кү нә һ ар адамғ а енді сыйынудың қ ажеті жоқ! »

«Шынымен бе», - деп айқ ай салды жасө спірім, - «адам ө з ә рекеттерін соншалық билей алмай ма? Егер бә рі біздің еркімізден тыс Аспанның жазуы бойынша жасалатын болса, ә рекет етудің қ ажеті не? »

Жауап ретінде Конфуцийдің жұ қ а еріндері сә л қ улана кү лімсіреп былай деді: «Жоқ ә рекет ету керек, керек. Ақ пейіл азамат Аспан жарлығ ын лайық ты тү рде кү теді, тек тө мен адам ғ ана қ арбаласта сә ттілікті қ арауылдайды. Адам ө з тағ дырын тануда ғ ана ақ пейілді болады. Тиістіні танып-білмей, сө здердің шынайы мағ ынасы тү сініп ү йренбестен адамдарды танып-білуге болмайтыны сияқ ты ө мірге сү йеніш табу мү мкін бе? Жеке басым 50 жасымда Аспан Еркін танып-білдім жә не Аспан менен жақ сылық иесін тудырды. Ө з тағ дырым, Аспан Еркін танып-білумен адам қ ызметінің жоғ ары тү рімен шектеледі! ».

Жалпығ а бірдей ү нсіздіктен кейін оның шә кірттерінің бірі былай деді: «Тә лімгер, жауап берің ізші, егер ә рбір адам Аспан Еркіне бағ ынғ ан болса, онда оның таным-білімге қ абілеті де адам еркіне бағ ынбайды ғ ой? Сонда қ алай Аспан Еркін ұ ғ ынуғ а, ө з тағ дырың ды ұ ғ ынуғ а болады? ».

«Иә, Аспан Еркі бойынша білімді болып туатын адамдар бар жә не осындай адамдар бә рінен жоғ ары тұ рады. Бірақ Оқ у арқ ылы білімге жететіндер де бар жә не олар біріншілерден кейін тұ рады. Ілімге кіріскен адамдар, қ иын жағ дайда бола тұ ра, ү шінші орында тұ рады, ал қ иын жағ дайда тұ рып, оқ ымағ ан адамдар бә рінен тө мен тұ рады. Кө ріп отырғ андай, Аспанғ а бағ ынуғ а жә не сол мезгілде білім алуда батымды болуғ а болады».

Конфуций ү шін Аспанғ а шынайы қ ызмет ету адамдарғ а қ ызмет етумен кө рінеді, мә дениет діннің жоғ ары тү рі болып шығ ады. Одан даналық дегеннің не екенін тү сіндіруді ө тінген кезде, ол: «Барлық кү ш-жігерді адамдарғ а қ ызмет етуге жұ мсау, аруақ тарды қ ұ рметтеу жә не оларда ө зін алшақ ұ стау – міне осы даналық » деді.

Шә кірттерінің бірі Цзы-Лу Конфуцийден, бабалардың аруақ тарына жә не қ ұ дайғ а қ алай қ ызмет ету керек деп сұ рағ анда, Ұ стаз: «Сен ә лі адамдарғ а қ алай қ ызмет ету керегін білмейсің. Сен рухтарғ а қ алай қ ызмет ету керектігін қ айдан білесің? » деп жауап берді.

Конфуций б. э. дейін 514 жылы «шао» стилінде ежелгі музыканы ү йренген Ци патшалығ ынан отанына оралғ аннан кейін, ө з шә кірттерімен сабақ ты жалғ астырып, туғ ан ү йінде 15 жыл ө мір сү рді. Соң ында тұ нжырау мен араздық тан кейін Конфуций 50 жас ө мірінде Чжунду қ аласында сардардың маң ызды орнына ие болды, бірақ оғ ан ө зінің басқ аруындағ ы аумақ қ а шексіз дерлік билік берді. Конфуцийдің ө зін іс жү зінде кө рсету мү мкіндігі пайда болды.

Тағ айындалғ ан орнына келген кезде ең алдымен салық салуды тә ртіпке келтірді, жергілікті басқ арманың табысы кө п есе ұ лғ айды, ал халық тың ауыртпалығ ы керісінше азайды деп ә ң гімелейді. Ең бек міндеткерлігін жү ктеу ү шін қ ызметкерлерді таң дай отырып, ол ә рқ айсына шамасына қ арай тапсырма беретін, ал ә лсіздерін мү лдем жұ мыстан босататын. Ол базардағ ы саудагерлердің дұ рыс ө лшемдерді пайдалануын жә не ә діл бағ алар қ оюын, ал бақ ташылар саудағ а барар жолында ө з қ ойларының салмағ ын арттыру ү шін табынын суармауын қ адағ алады.

Осындай ө згерістерден кейін билеуші Дин-Гун жолы болғ ыш ә кімгерді ө з патшалығ ында қ оғ амдық жұ мыстар ведомоствосының басшысы етіп тағ айындады.

Осы лауазымда Конфуцийдің табысқ а жеткені соншалық, - оны Дин-гун бірнеше айдан кейін сарай маң ы тө решісі лауазымына тағ айындады. Соң ында Конфуций сарай маң ында жоғ ары қ ызметке қ ол жеткізді жә не «Тура жол» туралы ө зінің арманын ең болмаса жартылай іс жү зіне асыру мү мкіндігін алды. Қ ызметтік істерде оның жолында табыс жү ретін, дегенмен Конфуций мү лдем кә дімгі тө реші– соттауғ а аямайтын тө реші болғ ан жоқ.

«Егер халық ты жақ сылық жасаушылар арқ ылы басқ аратын жә не халық қ а тә ртіп ережелері бойынша тә ртіп енгізетін болса, онда халық ұ ятты біліп, тү зеледі! Ә йтпесе барлық жерге заң дар жазылғ ан ү ш тағ анды қ ойып, халық тү зеледі жә не жақ сылық жасайды деп ойлайды! Жоқ, халық ты адамгершілік негізінде басқ ару керек, адамдардың ә рекеттерін тә ртіп нормаларымен шектеу керек, сонда халық ө з қ ылмыстарына ұ яла бастайды да, билеушілерге ниетімен бағ ына бастайды! ».

Ә лемнің шынайы билеушісі, дейді Конфуций бір ғ ана «ө зін қ ұ рметтеуге» кү ш салу, - ө зінде шексіздікті кө ре білу арқ ылы «басқ армай-ақ билейді» дейді.

Конфуций ө з дә уірі ү шін мү лдем жаң а нә рсені жариялады: ә рбір адамның қ оғ амдағ ы орны мен материалдық жағ дайына қ арамастан оқ уғ а қ ұ қ ығ ы!

«Кең пейілмен басқ арудың сыры неде? » – деген дә стү рлі сұ рақ қ а Қ ұ ң Ұ стаз былай жауап беретін: - «Басқ ару – яғ ни тү зету. Егер сендер ө здерің тү зету ү лгісін кө рсетсең дер, кімнің тү зу болғ ысы келмейді? ».

Конфуций, ұ лы Ұ стазғ а лайық ө з халқ ының қ ұ ндылығ ын орны-орнына сеніммен қ ояды: «дұ рыс» ойлар мен ә рекеттер жә не сосын - ө мірді регламенттеу, жаза жә не марапаттау. Оның ү стіне қ ытайша тү сінік бойынша жаза да тек қ ажеттілік бойынша, еріктен тыс – ә ділеттелікпен жә не алалаусыз ғ ана қ олданылады. Ол ө з шә кіреттеріне: «Билеушіге ө з қ ұ зырындағ ыларды неғ ұ рлым сирек жазалауғ а тура келетін болса, ол соғ ұ рлым ақ ылдырақ. Оның ү стіне биліктің ө зі халық қ а адамгершілік ү лгісін кө рсетуі тиіс, олар ө з қ ұ зырындағ ылардың қ ылмыстары ү шін жауапкершілік ала алмайды» деп жариялады.

Конфуций ә р кезде қ андай да бір заң бұ зушылық ты талдай отырып, осы бұ зушылық себептерін тү сінгісі келді. Ал тү сіну, белгілі болғ андай, - бұ л кешірумен бірдей.

Сақ талғ ан дереккө здерден, Конфуций-тө реші «заң дарды реттеді, бірақ оларды қ олдану қ ажеттігі болғ ан жоқ, дегенмен патшалық та қ ылмыскерлер қ алғ ан жоқ » деп хабарланады. Конфуций ө лім жазасына қ арсы болғ анын айтады. Ол: «Ө лім жазасын қ олданудың қ ажеті не? Егер билеушінің ниеті ақ болса, онда оның қ ұ зырында тек жақ сы адамдар ғ ана болады».

«Егер патша ө зінің ақ пейілін адамгершілік істермен дә лелдемесе, онда халық оғ ан сенім білдірмейді, ал халық тың сенімін ақ тамағ ан адамғ а адамдар бағ ынбайды».

«Данышпан патшалық қ ұ рғ ан кезде барлық жерде бейбітшілік болады».

«Данышпандық адамдарғ а қ атысты ө з парызын шынайы адалдық пен орындаудан тұ рады».

Бір кү ні Конфуцийден бір шә кірті: «Егер сізге ә кімшілік-аумақ ты басқ аруды тапсырса сіз ең алдымен не істер едің із? » деп сұ рады, Конфуций: «Мен барлығ ының ө з атауына сә йкес келуін қ адағ алар едім... Егер билеуші- билеуші, министр – министр, ә ке – ә ке, ұ л – ұ л орнында болса басқ арғ ан жақ сы».

Ө зін-ө зі басқ аруда да, отбасын басқ аруда да, мемлекетті басқ аруда да Конфуций сол бір ғ ана заң ды кө рді. Осындай заң дардың мә нін Қ ұ ң Ұ стаз «Ұ лы ғ ылымда» мазмұ ндады:

«…Мол игілікке ие болу ү шін: бү кіл халық тың жағ дайы жақ сы болуы керек. Бү кіл халық тың жағ дайы жақ сы болуы ү шін 2) отбасының жағ дайы жақ сы болуы керек. Отбасының жағ дайы жақ сы болуы ү шін 3) ө зің нің жағ дайың жақ сы болуы керек. Ө зің нің жағ дайы жақ сы болуы ү шін 4) жү регің таза, тү зелген болуы керек. 3) Сіздің асыл қ азынаң ыз қ айда болса, сіздің жү регің із де сонда болады. Жү рек таза, тү зетілген болуы ү шін 5) шыншылдық, ой саналығ ы керек. Ой саналығ ы болу ү шін 6) жоғ ары дә режелі білім болуы керек. Жоғ ары дә режелі білім болу ү шін 7) ө зің ді ө зің зерттеу керек... ».

Жер бетінде жақ сы жағ дай болуы ү шін ө зін-ө зі, ең алдымен ө зің нің ішкі адамың ды жетілдіру керек, - Ұ лы Конфуций осылай оқ ытты.

Конфуций-тө реші халық алдында сот парыздарын жариялады: «Тонау мен қ арақ шылық ты санамағ анда дү ниеде жазағ а лайық ты бес қ ылмыс бар», - деп мә лімдейді Қ ұ ң Ұ стаз. – «Бұ л біріншіден, жауыз жә не арам ойлар. Екіншіден, зұ лым жә не ө рескел жазалар. Ү шіншіден жалғ ан жә не алдамшы сө здер. Тө ртіншіден жауыз істерге мол жатады. Бесіншіден ә р тү рлі ә зә зілдікті тарату». Адамзаттың басты кү нә лары қ ытай халқ ы санасында осылай ә сер қ алдырғ ан.

Қ ытайлық тарғ а Конфуцийдің билеген уақ ыты ең рахат мезгілдердің бірі ретінде есте сақ талып халық жадысына берілді. Қ ауесет сө з, сол кездері барлық жерде бейбітшілік пен тыныштық орнағ ан дейді. Тұ рғ ындар ө з ү йлерін қ ұ лыптамағ ан, ал тү сіп қ алғ ан ә мияндар заң ды иесіне қ айтарылғ анғ а дейін жолда жататын болғ ан. Шетелдіктерге жергілікті шенеуліктерден тү немеге қ ауіпсіз орын кө рсетуін сұ раудың қ ажеті болмағ ан, себебі тонау тоқ татылғ ан болатын.

Отыз жыл бойы ол қ аладан қ алағ а, шалғ ай ауылдан шалғ ай ауылғ а кө шіп жү реді. Ә р уақ ытта оны кең есші етіп алуғ а келісетін жә не адамгершілік принциптерін сә йкестендіріп мемлекет ө мір қ ұ руғ а келісетін билеушіні кездестіруге ү міттенетін.

Конфуций жә не оның серіктестері жоқ шылық ты бірнеше рет кө рді жә не ең табанды шә кірттері батылдығ ын жоғ алтқ ан кезде, Ұ стаз: «Жақ сы азамат жоқ шылық қ а табанды қ арсы тұ рады. Нашар адам жоқ шылық та тө мен кетеді» деп тә лім берді.

Қ ұ ң Ұ стаз сопылармен – дү ниенің жетілмегендігіне қ арсы наразылық белгісінде оны тастап кеткен адамдармен кездесті. Конфуций олар туралы былай дейді: «Адамғ а адамдардан алшақ тап тек қ ұ стармен жә не аң дармен ө мір сү ру жараспайды. Мен азап шеккен адаммен болмаса, кіммен араласам? Билік қ ұ рушы жауыздық – міне менің кү шімді талап ететін нә рсе». Сондай-ақ Будда былай дейді: «Орманда жалғ ыз ө мір сү ру сол жолдағ ы адамғ а пайдалы, ол адам игілігіне аз ық пал етеді».

Осы кезу кезең інде Конфуций ө зі туралы былай дейді «… бұ л тамақ ішуді ұ мытатындай ойларғ а берілген жә не бү кіл ауыртпалық ты ұ мытатындай жә не жақ ындап келе жатқ ан кә рілікті байқ амайтындай ө мірге сондай қ уанышты адам…».

Шындығ ында Қ ұ ң Ұ стаз ө з ө мірің сонау қ артайғ ан, сонау шың ғ а жеткен жылдарында да рухани ширақ тылық тың ішкі кең істігін ө зі жасағ ан, шынайы жә не еркін ә рекеттің шексіз кең дігін ашқ ан ө зіне-ө зі мырза, ұ лы адам болды; ө мірлік ең бектердің басы мен аяқ талуын білетін, барлығ ын қ ұ шағ ына сыйдыратын адам:

«Мен ө зіме Жолды мақ сат еттім, ізгілік кү шімен нығ аямын, адамгершіліктен сү йеніш табамын жә не ө нерден лә ззат аламын».

Сақ талғ ан дереккө здер бізге 70 жастағ ы Конфуций ө з ең бектерін аяқ тағ аннан кейін ө зінің шә кірттерінің бірі Цзы-Гунды ө зіне шақ ырып оғ ан: «Бә рі бітті! Ешкім бү кіл ә лемде мені тү сінген жоқ... » деді.

«Ұ стаз Сіз неге ө зің ізді ешкім тү сінбеді дейсіз? » – деп таң қ алды Цзы-Гун.

«Мен Аспанды кінә ламаймын, мен адамдарды кінә ламаймын! » – деп жалғ астырды Конфуций, осы сұ рақ ты естімегендей. – «Мен тек болмысыммен ілімге берілемін жә не ө зімдегі жоғ ары талпынысты аялаймын. Мү мкін Аспан ғ ана менің кім екенімді білетін шығ ар! ».

Соң ғ ы рет Қ ұ ң Ұ стаз ө з ө мірінің басты қ ұ пиясы туралы – Аспан ә лемінің бұ зылмайтын, бірақ сендірілетін соншалық бұ зылмайтын сенім туралы айтты.

Ұ стаз дү ниеден озды. Данышпанның ө лімі туралы хабар найзағ ай отындай бү кіл мемлекетке тарады. Кө зі тірісінде елемеген адам шексіз бас иетін адам болды. Ол барғ ан сайын арта тү сті жә не кейінгі жиырма ү ш ғ асыр бойы ешқ ашан кеміген жоқ. Оның моласындағ ы жазба: «Ежелгі заманның анағ ұ рлым данышпан Ұ стазы; жан-жақ ты жетілген жә не бә рін білетін патша».

Конфуций бір кү ні былай деді: «Миына жайлап сің е беретін жаланы да, денені жаралайтын ойық жара тә різдес қ орлауды да кө ң іліне алмағ ан адамды шындығ ында данышпан деп атауғ а болады. Жалағ а да, қ орлауғ а да ешбір мә н бермейтін адамды кө реген деп атауғ а

Кө не Қ ытай философиясы

Қ ытай мемлекеті қ азіргі уақ ытта ә лемдік дең гейде танымал мемле- кеттердің бірі болып отырғ аны кү мә нсіз. Ө зінің экономикалық қ уатын, мә дениетін, саяси ық палын кү ннен кү нге кү шейтіп отырғ ан кершіміздің ұ лттық болмысын, философиялық дү ниетанымын, адамгершіліктік ұ ста-нымдарын танып-білу біз ү шін аса маң ызды жә не пайдалы. Ә р халық тың ішкі, нағ ыз мә ні оның философиясы арқ ылы ашылатыны белгілі, сондық тан да кө не

Қ ытай философиясымен танысу, оның бастауларына ү ң ілу қ азіргі Қ ытай қ оғ амын терең ірек тү сінуге мү мкіндік береді.

Қ ытай философиясы ө з бастауын біздің дә уірімізге дейінгі VIII –VI ғ асырлардан алып, тарихи даму барысында кө птеген философиялық мек-тептер мен бағ ыттарды, ғ ұ лама философтарды дү ниеге ә келді.

Ежелгі Қ ытай философиясының ерекшеліктері:

1) Ең басты ерекшелігі — саяси-практикалық сипатының басымдылығ ы, яғ ни философиялық ой мемлекет мү ддесіне қ ызмет етті. Бұ л ерешелік сол

Қ ытай қ оғ амының ә леуметтік қ ұ рылымынан, мемлекеттік саясаттан тікелей туындайды. Кө не Қ ытай мемлекеті иерархиялық деспотия ү стемдік қ ұ рғ ан мемлекет болды. Мемлекет басшысы ван, барлық билік соның қ олында, ол ә леуметтік конустың шың ында орналасқ ан. Одан кейінгі қ абаттарда ә р тү рлі дең гейдегі ақ сү йектер: мемлекеттік шенеуніктер — чжухоу, беделді отбасылар — дафу жә не ши, ең тө менде -ештең еге қ ұ қ ы жоқ шужэнь орналасқ ан. Қ атаң тә ртіпке, ванғ а бағ ыныштылық қ а негізделген осындай қ оғ амның философиясы, ә рине, «жоғ ары» мен «тө меннің » арасындағ ы қ атынастарды қ алыптастыруғ а, реттеуге, қ атаң ұ стауғ а бағ ытталды.

2) Осы бірінші ерекшеліктен Қ ытай философиясының келесі ерекшелігі туындайды: философиялық мектептердің барлығ ының дерлік қ арастырғ ан басты мә селесі — адам, оның бойындағ ы ізгілік жә не зұ лымдық мә селесі болды. Қ ытай философиясы адамды Кө к пен Жердің арасындағ ы он мың заттың ең қ ұ ндысы деп танығ анымен, бұ л дү ние адам ү шін жаратылмағ ан, адам — қ арапайым «микрокосм». табиғ аттың бір бө лшегі ғ ана, ол космоспен мың дағ ан кө рінбейтін жіптермен байланысты деп тү сіндірді. Яғ ни, адамның міндеті — осы жіптерді ү збей, жеке белсенділік кө рсетпей, ө зінен жоғ арығ а, езінен ү лкенге қ ызмет етіп. табиғ ат пен ө мір ағ ынына еріп, тыныш ө мір сү ру, ө зінің адамгершілігін жетілдіру жолында тынымсыз ең бектену., Себебі, бұ л ө мірде ең маң ызды нә рсе — жеке адам емес, ол ө мір сү ріп отырғ ан қ оғ ам, мемлекет, ал жетілген қ оғ ам жетілген адамгершілікке ие адамдардан қ ұ рылмақ деп тү сіндірілді.

3) Қ ытай философиясының да бастауы мифология болды деуге болады. Ежелгі мифтердің мазмұ нындағ ы адамның адамгершілік келбетін жетілдіру, адам жә не қ оғ амның арасындағ ы қ атынастарды реттеу мө селелеріне басты назар аударылды. Кө птеген мифтік ұ ғ ымдар Қ ытай философиясының негізгі философиялық категорияларының қ алыптасуына айқ ындаушы ық пал етті.

4) Натурфилософиялық мә селелер мардымсыздау талқ ыланды, бұ л мә селелерді «инь-ян» мектебі немесе натурфилософтар, моистер жә не дао-сизм мектебінің ө кілдері ғ ана қ арастырды.

Бірақ табиғ и қ ұ былыстарды да Қ ытай ойшылдары ә леуметтік жә не адамгершілік қ ұ былыстармен байланысты қ арастырды. Дү ниенің бес ба-стауы: су, от, ағ аш, металл, жер жә не табиғ аттың бес қ ұ былысы: жаң быр, кү нщуақ, ыстық, суық жә не жел бар деп тү сінген жә не олар халық тың тұ рмысына ә сер етеді деп пайымдағ ан философтар олардың себептерін анық тауғ а тырысты. Бұ л тү сініктер ө здерінің бастауын мифологиялық

жә не кө зқ арастардан алатынын айта кету қ ажет.

Кө не Қ ытайдың негізгі философиялық ескерткіштері: «И цзин» -Ө згерістер кітабы», «Ши цзин» — «Ө лендер кітабы», «Шу цзин» — «Тарих кітабы».

«И цзин» — «Ө згерістер кітабы» — бү кіл Қ ытай мә дениетінің қ алып-тасуына зор ә сер еткен, маң ызын ә лі кү нге дейін жоймағ ан шығ арма. Кейбір зерттеушілер оны қ асиетті кітап деп атап, Ведалармен, Інжіл. Қ ұ ранмен бір дең гейге қ ояды. Ғ алымдардың пікірінше, «И цзин» ежелден келе жатқ ан бал ашу практикасымен байланысты пайда болып, даму барысында философиялық пайымдаудың негізіне айналғ ан. Философиялық ескерткіштердің арасындағ ы ең кө несі болмаса да, бұ л кітап Қ ытай философиясының бастауы болды деуге болады, бірақ оның тү сінуге қ иын мә тіндерінің мазмұ ны ә лі кү нге дейін толық ашылғ ан жоқ. «И цзин» 64 гексаграммалардан тұ рады, олардың жү йесі ү немі ө згеріп отыратын дү ние-нің 64 кү йі мен қ ұ рылымынан тұ ратын, Кө к — Жер — Адам қ атынасын білдіретін ілімді қ ұ райды деп тү сіндіріледі. Шығ армада Қ ытай филосо-фиясының негізгі категориялары қ алыптасқ ан, олар арқ ылы адамның ө зін қ оршағ ан ортағ а деген қ атынасы, кең істік, уақ ыт, табиғ и қ ұ былыстар, ә леу-меттік ө згерістертуралы тү сініктері бейнеленіп, Қ ытай қ оғ амының дә стү рлі кө зқ арастарының теориялық негізі қ аланғ ан деуге болады.

«Ши цзин» — «Ө лең дер кітабы» 305 поэтикалық шығ армалардан тұ рады. Олардың қ ай кезең дерде жазылғ анын дә л басып айту қ иын, қ азіргі заманғ ы ғ алымдар бұ л ө лең дер шамамен біздің дә уірімізге дейінгі XI -VII ғ асырларда, Қ ытайда философиялық мектептер ә лі қ алыптасып ү лгермеген уақ ытта жазылғ ан, кейінірек Конфуций ө лең дерді іріктеп, ө ң деп, ө зінің философиялық ілімінде қ олданғ ан, ал оның шә кірттері Конфуций мектебінің негізгі кітабына айналдырғ ан деген болжам айтады. «Ши цзинді» басқ а философиялық мектептер де зерттеді. «Ө лең дер кітабын-да» Кө не Қ ытай қ оғ амындағ ы ван, дафу, чжухоу топтарының ө мірі, адамгершілік келбеті, ә леуметтік қ ызметі жырланады.

«Шу цзин» — «Тарих кітабы» немесе «Қ ұ жаттар кітабы». Кітапты алғ аш рет Конфуций қ ұ растырды, кейіннен ә р тү рлі ойшылдар оны бірнеше рет ө ң деді (олардың кейбіреулері кітапқ а ө з мә тіндерін де қ осып, араластырып жіберген), кейбір бө ліктері біздің дә уірімізге дейінгі 213 жылы кітаптар ө ртелген кезде отқ а жағ ылды деген пікірлер бар. Атынан кө рініп тұ рғ андай, кітаптың тарихи мазмұ ны басым, бірақ философиялық кө зқ арастар да (ә сіресе, Конфуций мектебіне тә н) кө п кездеседі. Мә тіндердің басым бө лігінің мазмұ ны кітаптың ө те ерте, кө рнекті Қ ытай философтары дү ниеге келместен бұ рын пайда болғ анын дә лелдейді. Қ азір «Шу цзиннің » 55 тарауы бар, олардың арасында 33 тарауының нақ ты «Шу цзин» кітабының алғ ашқ ы нұ сқ асына жататыны анық талғ ан. Кітапта қ арастырылатын негізгі мә селелер: адам жә не қ оғ ам, адам жә не табиғ ат арасындағ ы ү ндестік, ата-баба салттары, Кө ктің адам мен қ оғ амғ а айқ ындаушы ә сері жә не т. б.

Кө не Қ ытай философиясының негізгі мектептері: Конфуций мектебі, даосизм, легизм, моиз, натурфилософия жә не номиналистер мектебі.

Олардың арасындағ ы бастысы — Конфуций мектебі болды деуге болады, оның біздің дә уірімізге дейінгі екінші мың жылдық тан бастап, XX ғ асырдың басына дейін Қ ытай мемлекетінің ресми идеологиясы қ ызметін атқ арғ аны бұ л пікіріміздің дә лелі бола алады.

Кө не Қ ытай философиясынын негізгі ұ ғ ымдары

Адамды сү ю (жэнь) — Конфуций философиясының маң ызды катего-риясы. Ең ә уелі ә ке мен ұ лдың, билеуші мен шенеуніктердің, дос адам-дардың, ағ а-інінің арасындағ ы қ арым-қ атынастарды бейнелейді, сонан соң ғ ана жалпы адамдар арасындағ ы сү йіспеншілікті білдіреді.

Алтын орта (чжун юн) — Конфуций философиясының басты ұ ғ ым-дарының бірі. Бұ л жетілген мораль ү лгісі, адам еш нә рседе де шектен шығ ып кетпеуі керек дегенді білдіреді. Мысалы, тым қ ызба немесе тым жай болғ ан дұ рыс емес, орташа кү йді сақ тауғ а ұ мтылу керек. Конфуций бұ л ұ ғ ымды ағ ашты мысалғ а ала отырып тү сіндіреді. Оның жоғ арғ ы жағ ында орналасқ ан жапырақ тарғ а жаң быр мен кү ннің ә сері тез жетеді, тө мендегі жапырақ тарғ а да аса ың ғ айлы емес. Ең дұ рысы, ортада орналасқ ан жапырақ болу. Алтын ортағ а жету қ иын, бірақ оғ ан жеткен адам мә нді ө мір сү реді.

Асыл адам, бекзат адам (цзюнь-цзы) — адамгершілігі жоғ ары, жан-жақ ты жетілген, «алтын ортағ а» жеткен, ізеттілік, шыншылдық, сақ тық секілді қ асиеттерге ие жә не басқ а адамдардың адамгершіліктік жетілуіне кө мектесуші адам. Конфуциийдің пікірінше, мү ндай қ асиеттерге мемлекетті билеуші, басқ арушы адам ие. «Асыл адамдар» кө бейген сайын қ оғ ам да жақ сара тү седі, мемлекетті басқ ару да жең ілдейді. «Асыл адамдардың » ү лгісі зорлық арқ ылы бағ ындырудан ә лдеқ айда бағ алы, себебі халық та ү рей, қ орқ ыныш емес. ез басшыларына деген сенім пайда болады. Бұ л ұ ғ ымғ а қ арсы ұ ғ ым — «темен адам» ұ ғ ымы.

Дао — дұ рыс жол, космостық жә не адамгершіліктік заң, Қ ытай фило-софиясының басты категориясы, ол басқ а категориялардың бә рін қ амтиды. Дао ө зінен ө зі дамитын универсумнің жоғ арғ ы принципі, барлық бар нә рселердің алғ ашқ ы бастауы, дү ниенің генетикалық бірлігі ретінде тү сіндіріледі: бә рі одан туындайды жә не бә рі оғ ан қ айта оралады. Сонымен қ атар, дао — универсалдық заң дылық: Кө ктің ө зі дао заң дарына ба-ғ ынады, яғ ни, адам Жер мен Кө к заң дары арқ ылы дао жолымен жү реді, адамның ө мірлік мақ сат-міндеті — даоны игеру, яғ ни, дұ рыс ө мір сү ру.

Ди — ағ аны сыйлау.

Инь жә не Ян — этимологиялық мағ ынасы «тө бенің немесе ө зен жа-ғ асының кө лең кесі мен кү нгейі» дегенді білдіреді. Инь мен Ян дү ниедегі ретсіздіктерді тә ртіпке келтіруші Кө к пен Жер кү штері ретінде қ арасты-рылады. Олар бір-біріне қ арама-қ арсы, бірақ олардың ү ндесіп, бірігуі бар нә рсенің бә рін басқ аратын адамды дү ниеге ә келді, Инь — дү ниенің раци-ональдік, «ә йелдік» бастауы, Ян — бейсаналық, «ер адамдық » бастауы деп тү сініледі. Қ ытай философиясында Инь мен Янның ө зара ә серінен табиғ ат қ ұ былыстары да, қ оғ амдағ ы ө згерістер де туындап отырады деп тұ жы-рымдалады.

Ли — ритуал, салт, этикет.

Сяо — ата-ананы қ ұ рметтеу.

Тянься — (орысша «Поднебесная»), «Кекасты», Қ ытай елінің, мемле-кетінің синонимі, қ ытайлық тар ө здерін қ азірге дейін осылай атайды. Кө к немесе Аспан ұ ғ ымы Қ ытай философиясында жер бетіндегі барлық бар нә рсенің алғ ашқ ы негізі жә не алғ ашқ ы себебі, ең қ ұ діретті кү ш. Адамдардың тағ дыры мен ө мірін де, мемлекет істері мен табиғ ат қ ұ былыстарын да анық таушы жә не реттеуші Кө к, ал мемлекетті билеуші оның жердегі ө кілі, сондық тан да ә рбір адам Кө кке табынуғ а міндетті.

Ци — этимологиялық мағ ынасы «пісіп жатқ ан кү ріштің буы». дегенді білдіреді, бірнеше мағ ынағ а ие: белгісіз, сапасы жоқ алғ ашқ ы зат; дү ниеден жоғ ары космостық субстанциядан ү шып шығ ып жатқ ан нө рсе; алғ ашқ ы материалдық -элементтер-денелер, атомдар жә не т. б. Ци алғ ашында тұ тасып кеткен субстанциялардан тұ рды, кейінірек таза мен бұ лдырғ а -Инь мен Янғ а бө лінді деген тү сінік қ алыптасқ ан.

Жалпы алғ анда, Қ ытай философиясының негізгі философиялық ка-тегориялары тарихи даму барысында кө п ө згеріске ұ шырай қ ойғ ан жоқ, жалпы Қ ытай қ оғ амы мен Қ ытай философиясы секілді салыстырмалы тү рде тұ рақ ты, консервативті болды.

Кө не Қ ытай философиясының негізгі ө кілдері

Конфуций — Кун-Фу-цзы («Кун Ү стаз») — біздің дә уірімізге дейінгі 551-479 жылдары ө мір сү рген, кө не Қ ытай философиясының ең кө рнекті ө кілі, «қ ызмет етушілер философиясы» деген атауғ а ие болган философиялық мектептің — Конфуцийшілдіктің негізін қ алаушы. Бұ л мектеп алғ ашында жу — «ғ алым-интеллектуалдар мектебінің ілімі» деп аталды. Ө зінің философиялық мектебін Конфуций ө мірлік тә жірибе жинақ тап, адамғ а қ ажетті алты ө нерді — салттарды білу, музыканы тү сіну, садақ ата білу, кү йме арба айдау, жаза жә не санай білу істерін мең герген, ә бден кемелденген жасында қ ұ рды деп есептеледі. Ө зінің қ оғ амдағ ы рө лін Конфуций ә те қ арапайым бағ алап, ө зін жаң а ілімді жасаушы емес, кө не данышпандардың (шэн) «Шу цзин» жә не «Ши цзин» кітаптарындағ ы даналығ ын халық қ а жеткізуші ғ анамын деп тү сінген.

«Лунь юй» («Ә ң гімелер мен пікірлер») ең бегі Конфуций туындысы ретінде қ абылданады. Оның негізгі мазмұ ны — мемлекет пен жеке адамды жан-жақ ты жетілдіру жолдарын кө рсету. Конфуцийдің пікірінше, мем-лекеттің жақ сы болмағ ы оны қ ұ рап отырғ ан адамдарғ а байланысты, сон-дық тан да жеке адамң ың міндеті — мемлекетке, ө зіне жоғ ары тұ рғ ан адамғ а қ ызмет ету.

Лао-цзы (ЛиДань) — даосизм ілімін қ алыптастырушы, біздің дә уірімізге дейінгі VІ-V ғ асырларда ө мір сү рген, кейінірек мифологиялық тұ лғ ағ а айналғ ан. Қ ытай философиясы тарихында алатын орны ерекше. Оның ілімін зерттеушілер Лао-цзы Конфуцийдің замандасы болды, ал оның кө зқ арастары «Дао дэ цзин» шығ армасында жинақ талғ ан, бұ л шығ арманы Лаоцзының шә кірттері жазғ ан болуы да мү мкін деген болжам-пікірлер айтады. Лао-цзы даоны болмыстың алғ ашқ ы себебі, мә ң гілік, ө згермейтін бастауы деп тү сіндірді. Адам ойлаудада, іс-ә рекетінде де осы дао жолын ұ стануы, яғ ни «у -вэймен» айналысуы қ ажет. «У-вэй» «тыныш келісу» дегенді білдіреді, кейінірек «ә рекетсіздік, ештең еге араласпау» деген қ азіргі мағ ынасында тү сініле бастады.

Мо-цзы (МоДи) — моистер мектебінің негізін салушы, біздің дә уірімізге дейінгі 479- 400 жылдары ө мір сү рген. Конфуций іліміне қ арсы Моцзы «адамды сү ю» идеясын басты деп тү сінді. Оның ойынша, елдегі жағ ымсыз қ ұ былыстардың себебі — адамдардың бірін-бірі жақ сы кө рмеуі. Адам ө зін ғ ана сү йсе, мұ ндай эгоизм мемлекетке зұ лымдық ә келеді., Ол ө з пайдасын ғ ана ойламай, қ оғ амдағ ы басқ а адамдардың да қ амын ойласа, жеке пайда жалпы пайдағ а ұ ласып, мемлекетте тыныштық орнайды. Моцзы елдегі ретсіздіктердің негізі кедейліктен басталады деп есептеп, адамдарды тынымсыз ең бек етуге шақ ырады, ең бектенген адамның кедей болуы мү мкін еместігін дә лелдеуге тырысады. Оның негізгі тұ жырымдары «Моцзы» ең бегінде баяндалғ ан.

Мэн-цзы (Мэн Кэ) — Конфуций ілімін жалғ астырушы, Қ ытай тарих-шыларының мә ліметтері бойынша ол Конфуцийдің немересі Цзы Сыдың шә кірті болғ ан. Ө мір сү рген жылдары — біздің дә уірімізге дейінгі 372-289 жылдар. Конфуций ілімін дамытып қ ана қ оймай, оны терең детті жә не жалпы Қ ытай философиясының дамуына ү лкен ү лес қ осты. Оның ілімінің негізі — тө рт адамгершілжтік бастау: адамды сү ю, парыз, салттарды орындауғ а ұ мтылу жә не ақ ыл-даналық қ а ие адам табиғ атының мейірімділігі.

Қ ытай философиясы туралы ойларымызды қ орытындыласақ, ө зінің маң ызын ә лі кү нге дейін жоймаган, қ азіргі замангы Қ ытай мемлекетінің қ алыптасып-дамуына ерекше ә сер еткен, жалпы алганда мемлекет мү ддесін жеке адам мү десінен жогары қ ойып, адамгершілік мә селелерін зерттеген философия болды деуге болады.