3.2 І.Есенберлиннің «Алмас қылыш» романындағы алғашқы хандар бейнесі

Ілияс Есенберлиннің кө ркемдік кең істігін танытатын, қ аламгерлік қ абілетін айқ ындайтын «Қ аһ ар», «Алмас қ ылыш» жә не «Жанталас» романдары. Жазушы ө зінің тарихи трилогиясында қ азақ елінің ХV-ХІХ ғ асырлардағ ы тә уелсіздік ү шін табанды кү ресін кө ркем ә рі сенімді тү рде суреттейді. Жазушы ү шін тарихи фактілер, болғ ан оқ иғ алар, тарихи тұ лғ алар алғ ашқ ы негіз ғ ана. Ол туралы кө ркемдік ә дістердсн, шартты тү рде суреттеу тә сілдерінен бой тарта отырып, ө мірдің ө зіндегідей етіп жазғ анының ө зіне ол тарихта болғ андағ ыдан ө згеше болып шығ ады. Ол тарихи шындық ты калпына келтіре отырып, оны кө ркем тү рде қ айта туғ ызады.

“Кө шпенділер” трилогиясында бес ғ асырлық оқ иғ а, яғ ни, ХҮ -ХІХ ғ асыр аралығ ындағ ы қ азақ хандығ ы ө мір сү рген кезең суреттеледі. Оқ иғ а бү гінгі шекаралық аймақ тұ рғ ысынан қ арағ анда Алтайдан Атырауғ а дейінгі шығ ыс пен батыс аралығ ы Батыс Сібір ойпаты мен Самарқ анд пен Сырдарияғ а дейінгі солтү стік пен оң тү стік аралығ ын қ амтитын географиялық аймақ та ө тіп жатады. Трилогия партиялық идеологияның қ ылышынан қ ан тамып тұ рғ ан уақ ытта дү ниеге келген шығ арма. Ол кезде мұ ндай шығ арманы жазбақ тұ рмақ, қ азақ халқ ының ертеректе ө мір сү рген артында мол мұ ра қ алдырғ ан, елім деп ең іреген, ел ү шін, жер ү шін мерт болғ ан батырлардың, хандардың, шешендердің атын атаудың ө зі, олар жө нінде ә ң гіме қ озғ аудың ө зі қ иын еді, қ ауіпті еді. Ал Ілияс Есенберлин осының бә рін біле тұ рып қ азақ халқ ының ө ткен тарихын бейнелейтін, тарихтан мол мағ лұ мат беретін бір кітап емес, бірнеше роман жазып, оқ ырманғ а ұ сынуы жай ерлік қ ана емес, талантты жазушының саяси жең ісі еді.

“Кө шпенділер” қ азақ халқ ының ұ лттық тарихының бастау кө зі беріде емес, ә ріде жатқ андығ ына жө н сілтеді. Бү кіл бір халық тың ө мір-тарихы ұ мытылып бара жатқ андығ ын еске сала отырып, оғ ан кінә лі-коммунистік саясат екендігін ашып айтпаса да, ө мір ағ ысы басқ а арнамен ағ ып бара жатқ андығ ын, тарих беттері бұ рмаланғ андығ ын кө ркем тілмен бейнелеп берді. Есенберлиннің осы трилогиясынан нә р алып, кө п нә рседен мағ лұ мат алғ ан кө пшілік оқ ырман ондағ ан жылдардан соң тоталитарлық жү йеге қ арсылық білдіргенін дү ние жү зі біледі. Бірақ қ ылышынан қ ан тамғ ан Горбачевтік-Колбиндік баскесерлер ә ділдік іздеп, бой кө рсеткен жастарды қ алай қ уғ ындап, қ алай тү рмеге жапқ анына тарих куә. Архивтік деректер, халық тық аң ыздар, этнографиялық сипаттар негіз болғ ан тарихи эпопеяда автор оларды сол ө ткен дә уір елесін дә л бейнелеу ү шін ғ ана емес, оғ ан қ оса тү рлі қ ағ ида мен идеялардың, тү рлі психология мен мақ сат мү дделерінің қ андай заман, қ андай қ оғ амдық жү йеде болсын сабақ тастық алып жатқ ан кө рінісін беру ү шін де пайдалану мақ сатын тұ тынғ ан. Былайша айтқ анда, Ілияс Есенберлин халқ ының кө не заманғ ы тарихынан ө зі ө мір сү рген дә уірдің де даму диалектикасын кө рді. Уақ ыт сабақ тастығ ын жіті тани білген жазушы тарих тұ ң ғ иығ ына бойлап, ұ лт тағ дырының, халық қ асіретінің қ илы кезең ін суреттеу арқ ылы бү гінгі кү ннің міндеттері мен ертең гі кү ннің бағ ыттары туралы ой сілеміне жетелейді. Ең ә уелі, қ азақ ә дебиетінің, онан соң ә лемдік ә дебиеттің тарихи тақ ырыпты игерудегі мол тә жірибесін, игі дә стү рін жинақ тай отырып бір кездерде, революция жылдары Алексей Толстой “Бірінші Петрді” жазғ аны, Ұ лы Отан соғ ысы жү ріп жатқ ан сұ рапыл жылдарда Мұ хтар Ә уезов Абай туралы роман-эпопеясын жаза бастағ аны сияқ ты, ө зге кейбір ә ріптестері коммунистік партия туралы ә сіре мадақ одаларын жазып жатқ ан шақ та Ілияс Есенберлин хандық дә уір тарихына қ алам тербеді. Халық зердесінің қ алғ и бастағ ан сә тін оятуғ а, ұ рпақ санасына ұ лттық патриотизм қ алыптастыруғ а қ ызмет істейтін бағ ытта жанарын тарих терең іне қ адады.

Ә дебиетіміздің арғ ы-бергі тарихында ұ лы сахараның бірде қ ұ ландай тулап, бірде ұ лардай шулап қ алғ ан алмағ айып тағ дырын Ілияс Есенберлиндей азаматтық қ ажырмен, суреткерлік қ уатпен толғ ағ ан жазушы болғ ан жоқ. Егер шындық қ а жү гінсек жазушы ерлігіне берілген бағ адан гө рі берілмек бағ а ә лдеқ айда салмақ тырақ болуғ ы тиісті. Халық тарихындағ ы хронологиялық заң дылық дегеніміз жыл санауғ а ғ ана тә уелді емес, ол – Сананың ел рухымен ү н қ атысып, адами армандармен матасуына, сө йтіп кешеден келген бү гіннің “генетикалық ” арқ ауына шындық пен ә ділдіктің, ерлік пен батырлық тың, ар мен ұ яттың, бірлік пен бірегейліктің нұ рлы шуағ ын себер сә ттеріне байланысты.

Сол кездегі тарихи жағ дай, халық тық сұ раныс жазушы жанын толқ ытып, “Қ аһ ар” сияқ ты тарихи дә уір келбетін бейнелейтін романды жазуғ а итермелегені заң ды еді. “Қ аһ ар” – “Кө шпенділер” трилогиясының 3-ші кітабы. Автордың алғ ашқ ы кітаптан бастамай, трилогияның соң ғ ы бө лігі “Қ аһ ардан” бастауында мынадай себептер бар секілді. Біріншіден, суреттеліп отырғ ан кезең біздің дә уірімізге біртабан болса да жақ ын, тарих тасасына дидарын жасырып ү лгермеген. Екіншіден, ел ішінде ізін суытпай аң ызғ а айналып, халық жадында жатталып, жазылып қ алғ ан тарихи оқ иғ а мен нақ ты адамдар тағ дыры авторды қ ызық тырғ ан. Сондық тан соны жазуды діттеген. Ү шіншіден, Кенесары, Наурызбай қ озғ алысы туралы осы ғ асырдың 30-50-жылдары біршама зерттеліп, ғ ылымда бағ асын алғ ан еді. Сонымен қ атар ол жайында жазылғ ан ең бектерді саяси орын тү гел отқ а жағ а алғ ан жоқ. Яғ ни қ олына тү сіп, жинақ талғ ан материалдар жазушыны шабыттандыра тү скені шындық.

Бұ дан соң автор кө п ұ замай трилогияның бірінші кітабы “Алмас қ ылышты” (1971) жарық қ а шығ арды. Ортадағ ы дә уірді орағ ытып оқ ырман кө ң іліндегі дү дә мал сұ рақ тардың жауабын беретін қ азақ хандығ ының отау тігіп, қ алыптасу кезең ін бейнелейтін дә уірді ХҮ ғ асырғ а аттап кетуі тегін емес. Бұ л орайда оқ ырманды эстетикалық лә ззатпен еліте отырып, оларғ а танымдық ғ ибрат беру автордың негізгі ойы еді. “Жанталас” романында “Алмас қ ылыш” пен “Қ аһ ар” романдарында суреттелген тарихи кезең ді жалғ астыратын аралық дә уір оқ иғ аларын шежіреленген. Сө йтіп, қ азақ халқ ының бес ғ асырғ а жуық тарихының (ХҮ -ХІХ) кө ркем хроникасын жасағ ан. Сол арқ ылы ө зінің қ аламгерлік ү лкен арман-міндетін І. Есенберлин қ азақ халқ ына ө зін-ө зі таныту, жас ұ рпақ қ а ө ткен ата-бабалары жө нінде мағ лұ мат беру мақ сатын орындап шық ты [46. 214-б].

Автор хандық дә уірге лайық тақ таластарын ә р қ ырынан ала отырып, шығ армасын жалаң, жасанды тап тартысына қ ұ рудан бой тартады. Керісінше, қ азақ халқ ы ө міріне тә н рулық тартыстың астарларын ашуғ а тырысады. Есенберлин трилогиясында Асан қ айғ ы, Бұ қ ар, Нысанбай сияқ ты атақ ты жыраулардың, Қ азыбек, Тө ле, Ә йтеке сынды тарихи тұ лғ алар, аттары бү кіл қ азақ қ а мә лім билердің, ондағ ан ө нер адамдарының жарқ ын бейнелері қ атар тү зейді. “Алмас қ ылыш” пен “Жанталас” негізінен “Қ аһ арда” суреттелген кезең ге дейінгі тарихи оқ иғ алар баяндалғ ан.

Ә лемді тітіреткен Дешті Қ ыпшақ тың Ә білқ айыр ханның (ХҮ ғ асыр) кезінде ішкі сыртқ ы кү штердің ә серінен ә лсіреп, ыдырай бастағ ан кезі, оның іштей ыдырап жеке хандық тарғ а бө ліне бастағ ан алмағ айып шағ ы “Алмас қ ылышта” қ ым-қ уыт оқ иғ алар тізбегі арқ ылы суреттелген. Алғ аш Керей, Жә нібек хандар бас болып шаң ырақ кө терген қ азақ хандығ ы да оң ай бой тү зеп кете алғ ан жоқ. Ө здеріне ерген елдің іргесі бекіп, ө рісі кең еюі ү шін Керей мен Жә нібек сұ лтандарғ а талау азулы ел билеушілермен ырғ асып, жағ а жыртысуғ а тура келді. Орта Азияның ұ ланғ айыр жерін тоқ ымдай тілгілеп жеке-жеке иемденген шағ ын хандық тармен алысу, кө шпелі алтындай біресе ол жағ ына, біресе бұ л жағ ына ауысқ ан кө не қ алалар мен шұ райлы жерлер елді талай сынғ а салып, тезден ө ткізді. Сондық тан да “Алмас қ ылыштағ ы” оқ иғ алар желісі тым қ ою, сюжеттік желісі шытырманды, бұ ралаң ы кө п. Алма-кезек ауысқ ан хан-сұ лтандар, олардың арасындағ ы қ ым-қ уыт соғ ыстар қ аншама. Тарихи зерттеу, архивтік мә лімет, жазба қ ұ жат, шежірелік деректермен салыстыра қ арағ анда, автордың кө птеген оқ иғ аларды іріктеп, Ә білқ айыр, Керей, Жә нібек, Бұ рындық, Қ асым сұ лтандар айналасына топтастыра жинақ тауғ а тырысқ анын байқ аймыз. Алайда автордың деректік мағ лұ маттарды тым кө п кірістіру мақ сатынан туындағ ан олқ ылық тарды жоқ қ а шығ аруғ а болмайды.

Халық тың келбетін, кү шін кө рсету, қ имылын, іс-ә рекетін паш ету сипаты “Алмас қ ылыш” романында Бұ рындық ханның ә рекеттерін суреттейтін тұ старында айқ ын кө рінеді. Бұ л жайды жазушы оғ ан деген халық тың қ арым-қ атынасын суреттеу арқ ылы айғ ақ тай тү седі. Мұ хамед Шайбани мен Бұ рындық тың қ ұ да болуына халық сырт айнала қ арайды.

Жеке оқ иғ алардың желісі, тү п қ азығ ы халық пен, қ азақ халқ ының тағ дырымен байланысып жатады. Мұ ның барлығ ы тарихи оқ иғ алардың, болғ ан шындық тың, болмыстың негізінде айтылады. “Алмас қ ылыш” романында жеке адамдардың, кейіпкерлердің ө міріндегі тартысы, ө сіп жетілуі, оның халық пен сан-салалы байланысында кө рсетіліп, эпикалық сипатта баяндалады. Мұ ндағ ы оқ иғ алардың ө ріс алуы, дамуы тек халық атынан, ел тұ рғ ысынан алып қ озғ алады. Керек жерінде халық ө зінің кү шін, қ аһ арын, қ имылын кө рсетеді. Керек болса ү кімін де шығ арады.

Осы романдағ ы Ә білқ айыр ханның (ХҮ ғ асыр) билік мұ ратының, ө зге жұ ртты билеп тө стеудің, империялық саясаттың қ ай заманда да ұ қ сас сипаттарын ойың а салады. Ә білқ айыр ойлау дең гейі жағ ынан таяз емес. Ел билеуде оның ұ станғ ан ө з саясаты бар. Қ ол астындағ ы елі – алмас қ ылыш. Оларды қ айрап қ ойып, ә р руды бір-біріне айдап салып отырмаса, бірігіп кетсе, бой бермесін ол жақ сы тү сінеді. Ө з мақ сатына жету ү шін ол нендей сұ мдық тан да, зұ лымдық тан да тартынбайды. Бірақ ол біреудің қ олымен от кө сеп, сол зұ лымдығ ы мен сұ мдығ ын біреу арқ ылы жү зеге асырады. Жә нібекті, Саянды, Рабиу-Сұ лтан-бегімді, Гү лбаһ рамды, Орақ ты, Ақ жолды ө лтіруге жасағ ан ә рекеттерінен соны айқ ын кө реміз. Хан тұ қ ымына, ел билеушіге кісі тағ дыры ойыншық сияқ ты. Ә білқ айыр заманындағ ы бұ л қ ұ былыс шығ арма жазылғ ан дә уірде де солай болды, бү гін де сол сипатта. Жазушы бұ л жайды нақ тылап та кө рсетеді, Ә білқ айыр ойы арқ ылы да сездіреді.

Ө з алдына хандық қ ұ рып, тақ қ а отырғ ысы келген Жә нібек сұ лтан да – терең ақ ыл, парасат иесі. Ол сол кездегі ә леуметтік шаруашылық жайды жақ сы тү сінген. Сондық тан да Ә білқ айырдың қ атесін ө з мақ сатына пайдалана отырып, ол ү лкен іскерлікпен, ақ ылмен біраз рулардың басын қ ұ рып, ақ ыры қ азақ халқ ының негізін қ ұ рады. Ә білқ айырдың ө лімі мен сол кездегі Орта Азия қ алаларындағ ы жағ дайлар Қ азақ хандығ ының біраз кү шеюіне мү мкіндік береді. Ал Жә нібектің баласы Қ асымның тұ сында Қ азақ хандығ ы тіпті кү шейе тү сті.

Халық аузында “Қ асым салғ ан қ асқ а жол” деген мә тел бар. Сыншы халық бұ л сө зді басқ а хандарғ а айтпай, Қ асымғ а айтуы тегін болмаса керек. Жазушы Қ асымның тү бі ел бастар мінезін жастайынан-ақ таныта береді. Жә нібек кө біне ө з баласымен ақ ылдасатын. Қ асым ә р кез ә р істің, алды-артын жақ сы байқ ап, дұ рыс байлам айтады. Оның ақ ылдылығ ы, ұ стамдылығ ы романда орынды берілген. Оның уә деге берік, мә нді мінезі де суреттеледі.

Профессор Б. Т. Бораштың ғ ылыми монографиясында «Кө шпенділер» трилогиясындағ ы хан сайлау дә стү рінің кө ріністері туралы айтылады. Қ азақ хандығ ы дә уіріндегі қ азақ даласында маң ызды оқ иғ а болып саналатын – ең жоғ арғ ы билік, хан билігінің ө згеруіне байланысты салт- дә стү рлерге, оларды халық жадында қ алпына келтіруге байланысты кө ркем ә дебиет саласында ақ ын-жазушылар тарапынан ешқ андай жұ мыстар, іс-ә рекеттер істелмеген деп ә сте айтуғ а болмас. Солардың алғ ашқ ы қ адамы ретінде 1969 – 1971 жылдары жарық кө рген І. Есенберлиннің «Кө шпенділер» трилогиясының «Қ аһ ар», «Алмас қ ылыш» жә не «Жанталас» романдарындағ ы қ азақ хандарының сайлануына байланысты азын-аулақ мә ліметтерді айтуғ а болады. «Алмас қ ылыштың » екінші бө лімінде Керейдің хан сайлануы жө нінде «... елдің ақ сақ ал, би, батырлары жиналып екі мә селені шешті. Бірі – жасының ү лкендігін сыйлап, Рабиуыл айының басында ақ кигізге кө теріп, Керейді қ азақ тың ханы сайлады» – деген мә лімет беріледі [47, 190-б]. Тіпті осы тым шағ ын хабарлаудан автордың сол кездегі билік тағ ы алмасуы мә селесіне байланысты кейбір жайттер жө нінен сыр суыртпақ тауғ а болатын сияқ ты. Солардың бірі – Ә білқ айырдың хандығ ынан жаң адан ғ ана бө лінген жас мемлекеттің бұ л рә сімді ү лкен салтанатпен атап ө туге уақ ыты аз болғ ан-ау деп топшылауғ а болады. Бұ ны осы эпизодты хаттамалық (протоколдық ) есеп сияқ ты қ ұ рғ ақ баяндау мә нерінен жә не ел жақ сыларының бұ л ө те маң ызды мә селені екі мә селенің бірі етіп қ арастырғ анынан-ақ аң ғ арылады. Екіншіден, автор хан сайлау эпизодын, бұ л сияқ ты маң ызды мә селені толық суреттеуге, жоғ арыда айтылғ ан себептерден деректі жә не тарихи-этнографиялық материалдардың жоқ тығ ы немесе тапшылығ ы болғ андығ ынан деуге болады. Оғ ан осы шығ армада Жә нібектің хан сайлануы туралы тіпті ештең е жазылмауы, Бұ рындық тың билік басына келуі туралы: «Жә нібектің қ ырқ ын берісімен ел жиылып, кезегіне қ арай Керейдің ө зге ұ лдарынан батыр туғ ан Бұ рындық ты ақ кигізге кө теріп, хан сайлады» [47, 261-б] – деп, қ ысқ а қ айырып, Қ асымның тақ қ а отыруы туралы: «Бір ай ө тпей... қ азақ руларының басшылары жиналып, Бұ рындық тың орнына боз биенің сү тіне шомылдырып, ақ кигізге кө теріп, Қ асымды хан сайлады» [47, 291-б] – деп, ал «Жанталас» романындағ ы «Тү ркістанды астана етіп, Ү лкен Орда ханы боп, Есімнің немересі Жә ң гірден туғ ан Тә уке отырды» [47, 304-б] немесе «Орта жү здің билігі енді біржолата Болаттың баласы Ә білмә мбетке кө шті» [47, 442-б] – деген сияқ ты, соншама жұ таң жазылуы дә лел бола алады. Ү шіншіден, І. Есенберлин «Алмас қ ылыш» романын оқ и отырып, 70 жылдың басына таман сол кездегі саясатқ а ү йлеспейтін тақ ырып алып, Қ азақ хандығ ының тарихтағ ы орнын шынайы кө рсетіп, қ азақ хандарының тұ лғ алық бейнесін алғ аш сомдағ ан ерлігі, сол ү шін тартқ ан азабы аз болмағ анына белгілі. Сондық тан енді оның ү стіне хандардың сайлануын толық тай жазып, хандық билікті нағ ыз аң саушы атағ ына ілігіп, онсыз да партия органдары мен ү кіметтің теріс кө зқ арасына ұ шырап жү рген жағ дайын, одан сайын ушық тырып алмайын деген оймен ә лгі эпизодтарды солай ә дейі қ ысқ артып жазуғ а мә жбү р болмады ма екен деген де ой келеді.

Сонымен, «Алмас қ ылыш» - қ азақ тың бір кездегі Ақ ордасын қ айта қ алпына келтіріп, тә уелсіз ел туы астында ү ш жү з боп бас қ осып, бірігу идеясымен дә ріптелген [48, 356 б]. «Шың ғ ысханның тө рт ұ лы болғ ан. Жошы, Жағ атай, Ү гедей, Тө ле. Шың ғ ысхан ө лгеннен кейін Қ арақ ұ рым тағ ына Ү гедей отырады. Ү гедейден кейін ұ лы хан оның баласы Кү йік болады» [49, 8-29 бет]. Одан – анау, одан – мынау, деп созатын шежіре стилі бойынша бұ дан ә рі білетініміз, - тақ қ а Тө ленің ү лкен баласы Мө ң ке отырады. Ө стіп сатылай келіп ақ ыр аяғ ы «Алмас қ ылыш» романының бас кейіпкерлерінің бірі Ә білқ айырдың ө мір тарихымен танысамыз. Келітірілген мә ліметтер ә рі тарихи хроникағ а, ә рі қ азақ шежіресіне ұ қ сайды» [48, 356 б].

Профессор Шериаздан Елеукенов романғ а байланысты берген мақ аласында былай деп ой тү йіндеген: «Роман Қ асым ханның қ азақ тың сол кездегі астанасы Созақ та, бү гінгі тілмен айтқ анда, майданғ а бара жатқ ан қ азақ ә скерінің шеруімен аяқ талады. Сексен жылғ а созылғ ан соғ ыс Тү ркістан ө лкесінің қ азақ қ а қ арауымен бітеді. Қ асымның баласы Хақ назар хан тақ қ а отырғ анда қ азақ жері тү гел сыртқ ы жаудан тазартылады. Хан астанасы Яссығ а кө шеді» [50, 18 б].

Романның ұ лт мұ ң – мұ қ таждығ ын, сыр – сипатын толғ айтындығ ы туралы «Қ азақ ә дебиетінің тарихының » тоғ ызыншы томында сө з қ озғ алғ ан. «Ірбіз (қ абылан) терісінің ү стінде ә р нә рсені есіне алып, ендігі саясат тізгінін қ алай ұ стау керектігі жайында ой толқ ынында жү зген Ә білқ айыр ханның – «Алмас қ ылыш» романындағ ы» бас кейіпкердің ұ зақ ішкі толғ аныстары эмоционалдық бояуғ а боялғ ан, жү рек лү пілдетер, алыпқ ашпа сезімге толы. Кө р Ордадағ ы қ улық – сұ мдық тар, Шың ғ ыс хан ә улетінің қ арамағ ындағ ы халық ты езіп жаншуы, таусылмас шапқ ыншылық тары – роман сюжетінің арқ ауы. Қ айнағ ан тартыстық қ ақ ортасында – Ә білқ айыр ханның басында тыным таппай жү гіретін залым ойдың бірі – Дешті Қ ыпшақ ты уысынан шығ армау» [48, 358 б]. Бірақ та, Ә білқ айырдың ырқ ына Керей мен Жә нібек сұ лтандар кө нбеді. Олар қ азақ ұ лысын бө ліп алып, жеке хандық қ ұ руды армандады. Ә білқ айыр хан мен Жә нібек сұ лтан - романда бір – біріне қ арама – қ арсы қ ойылатын кейіпкерлер. Ең алғ ашқ ы қ ақ тығ ыстарының бірі Ә білқ айырдың қ ызы Ғ айып -Жамал-Сұ лтан-Бегімге байланысты еді. «Ә білқ айырдың Маң ғ ыт руынан алғ ан бә йбішесінен туғ ан он жеті жасар, аппақ жұ мыртқ адай, жастық желікті ерте бастағ ан жең іл мінезді, ерке қ ызы Ғ айып-Жамал-Сұ лтан-Бегімнің сұ лу жү зді, арыс тұ лғ алы Жә нібекке кө ң ілі кеткен» [49, 22 б]. Керей сұ лтан Жә нібек сұ лтан ү шін Ә білқ айыр ханнан қ ызын сұ рап келгенде, Ә білқ айыр келіспеді. «Керей кеткеннен кейін, дә йекші Инелікті жіберіп, шымшып алар еті жоқ, қ ан-сө лсіз сұ п-сұ р боп қ атып қ алғ ан Қ ұ рыбай жан алғ ышты шақ ыртып алады.

— Менің қ ызым Ғ айып-Жамал-Сұ лтан-Бегім бабалары заң ы бойынша «қ ан тө гілмей» ө луге тиісті! — деді оғ ан. «Қ ан тө кпей» ө лтіру — ақ кигізге орап, екі жағ ынан бұ рап тұ ншық тырып, не аяғ ы мен басын артына қ айырып, бел омыртқ асын сындырып ө лтіру. Кө не монғ ол ғ ұ рпында бұ л жең іл ө лім. Ертең іне Ғ айып-Жамал-Сұ лтан-Бегімді бабасы Жошы ажал тапқ ан кө не монғ ол ә дісімен емес, басқ а тә сілмен: жү регіне қ анжар салып ө лтіріп кетеді» [49, 22 б]. Романда ә йелдердің бейнесі кең інен суреттелген. Мысалы, Ә білқ айыр ханның тө ртінші ә йелі, атақ ты ғ алым — Самарқ ант ханы Ұ лық бек мырзаның қ ызы Рабиу-Сұ лтан-Бегім сұ лудың бейнесі былай суреттеледі: «Ә йелдің ү стінде алтын жіппен зерлеген сарғ ылт, дү рия қ ысқ а шапан, басында сү йір ұ шты қ ұ ндыз бө рік. Шалбарының етегі де алтын оқ амен ә діптелген. Кеудесіндегі гауһ ар таспен безелген алқ асы кө зді шағ ылыстырып кү н сә улесімен ойнайды. Алыстан-ақ бұ л ә йел қ алың кө кпек арасындағ ы сарғ алдақ тай, кө зді тартады. Ө зі де мейлінше сұ лу, жаң а туғ ан ай секілді жің ішке қ асын сү рмелеп тастағ ан. Ұ зын шаштарын жиырма-отыз сала етіп, ұ п-ұ сақ етіп ө рген [49, 25 б].

І. Есенберлиннің «Алмас қ ылышының » тарихилық жақ тарына ерекше ден қ ойғ анда, мынадай ерекшеліктерді атаймыз: «Алмас қ ылыш» романындағ ы алғ ашқ ы тарихилық жақ қ а оның уақ ыт пен кең істік ұ ғ ымдарын нақ тылауы дер едім. Кітаптағ ы оқ иғ алардың басым бө лігі XV ғ асырдың орта тұ сынан XVI ғ асырдың алғ ашқ ы он жылдығ ы аралығ ында қ азіргі Қ азақ стан немесе бұ рынғ ы Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ жерінде жә не Шығ ыс Тү ркістан мен Мауереннахр аумақ тарында ө теді. Кей тұ старда автор тарихи шегіністер жасай отыра, XIII –XIV ғ асырлардағ ы Шың ғ ыс хан, Жошы хан, Бату хан, Ү гедей хан, Кү йік хан, Ө збек хан, Жә нібек хан, Бердібек хандарғ а қ атысты оқ иғ аларды қ осымша тү рде баяндап ө теді. Сө йтіп, романның мазмұ нындағ ы уақ ыт пен кең істік ұ ғ ымдары ө те дә л кө рсетіледі. «Алмас қ ылышта» баяндалғ ан, суреттелген уақ ыт шең бері Қ азақ стан тарихындағ ы аса маң ызды кезең дердің бірі - Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуы мен кү шеюі аралығ ына сай келеді.

І. Есенберлин кітабының қ ұ ндылығ ы оның деректерінің молдығ ында жә не оларды автордың ұ тымды қ олдана білуінде болса керек. Тек қ ана Ә білғ азыда кездесетін «Нар мойыны Бердібекте кесілді» деген сө з тіркесін ол былайша қ олданады: «... Осы ә з Жә нібек ханды қ араң ғ ы тү нде туғ ан баласы Бердібек ө з қ олынан бауыздап, хан тағ ына жетті. Бірақ Бердібек қ ұ р ә кесін ө лтіріп қ ана қ оймады. Алтын Орда тағ ынан дә метер деп, бір жазда ат жалын тартып мінер ағ а-інісін тегіс ө лтірді. Абат елді ала айран етті. Ә йтсе де меншіктенген алтын тақ оғ ан қ ұ тты болмады. Тақ қ а отырғ анына екі жыл ө тер-ө тпестен, қ астасқ ан туыстары оның ө зін бауыздап ө лтірді. Халық арасына тарап кеткен «Нар мойны кесілген, Бердібек хан ө лген кез» деген мә телдің аң ысы содан. Міне, осы Бердібек ханның ө луімен бірге Бату ұ рпағ ының Алтын Ордағ а хан болуы да біткен» [50, 12]. Осы жолдарғ а негіз болғ ан Ә білғ азының дерегі былайша баяндалады: «... Бердібек хан ө те залым жә не пасық, іші қ ара адам еді. Ағ а-інісі, барлық туыстарынан ешкімді қ алдырмай, бә рін ө лтірді. Бұ л пә ниден ө зі ө тпейтіндей кө рінді. Ақ ыры патшалығ ы ұ зақ қ а бармады, екі жылдан кейін жеті жү з алпыс екінші жылы опат тапты. Сайын хан ә улеті Бердібекпен аяқ талды. Ө збек ішінде «Нар мойыны Бердібекте кесілді» деген мысал бар. Бұ дан соң Жошы ханның ө зге балаларының ә улеті патшалық қ ұ рды» [51, 117-б]. Тек осындай дерек мә ліметін жетік мең герген адам ғ ана жоғ арыда келтірген ү зіндіні жаза алады.

«Алмас қ ылышта» қ азақ ханы Жә нібек ханның ө зі жә не оның ұ рпақ тары туралы баяндалғ анда олардың ә йелдерінің есімдері толық айтылып отырылады. Ол жазушының қ иялынан туғ ан дү ние емес, нақ ты жазба деректе кездесетіе мә ліметтер. Қ адырғ али Жалайыр ең бегінің «Ораз-Мұ хаммед хан дастаны» атты тарауында қ азақ хандары туралы мә ліметтер тұ нып тұ р [52, 121-123 бб].

Романда дерек мә ліметтерінің тұ нып тұ рғ анын мынадай бір абзацтан –ақ байқ ауғ а болады. Соны тың дап кө рсек: «Ә білқ айыр тағ ы да ойғ а шомды. Он жеті жасында «Бату тағ ы», «Ө збек тағ ы» деп аталғ ан Дә шті Қ ыпшақ тағ ына отырды. Ол кезде хан ордасы сонау шығ ыстағ ы Ертіс ө зенінің қ ойнауындағ ы Чинга Тұ ра қ аласына ту тіккен, майданды сол тұ ста ашып, жеке-жеке ұ лыс болып отырғ ан қ азақ хандарын жең іп, бірте-бірте Есіл, Тобыл, Нұ ра ө зендерінің бойын тегіс ө зіне қ аратты. Сол қ арқ ынмен ол бір кезде, Жошының ордасы тігілген, Ұ лытау бойына жетті. Енді ө зінің астанасын Бату ханның ә скері екі жү з жиырма жыл бұ рын бас қ осқ ан Кең гір бойындағ ы Орда-Базар деп аталатын қ алағ а кө шірді. Ұ лытау Дә шті Қ ыпшақ даласының кіндік ортасы. Батысы - Еділ, Жайық, солтү стігі – Есіл Тобыл, шығ ысы – Ертіс, оң тү стігі – Сыр бойы. Осы Дә шті Қ ыпшақ жеріне тегіс ие болғ аннан кейін, ол Мауереннахр жеріне кө з сала бастады. Отыз жыл хандық қ ұ рғ ан ө мірінде Ү ргеніш пен Самарқ антты шапты. Мауереннахрдан Сығ анақ, Созақ, Отырар, Ақ рұ қ, Ақ -Қ орғ ан тә різді Дә шті Қ ыпшақ елінің кө не шаһ арларын қ айтарып алды. Сө йте жү ріп ол бір жағ ынан Ақ сақ Темір ұ рпақ тарына қ ыз беріп, қ ыз алып, ә бден қ андасып кетті. Ақ ырында Ә білқ айыр бұ л кездерде тү ркі, иран елдері «Кө к Орда», ал орыс шежірелерінде «Ақ Орда» деп аталғ ан кешегі Алтын Орданың кең байтақ алып даласына толық ие болды» [50, 31-б]. «Алмас қ ылыштағ ы» жоғ арыда келтірген ү зіндінің бір бө лігін талдау арқ ылы кітап авторының қ аншама деректі ақ тарып, қ аншама мә ліметті пайдаланғ анын байқ аймыз.

Қ азақ хандығ ының негізін салғ ан Керей мен Жә нібек хандардың бір-біріне туыстығ ын автор кітапта былай деп жазады: «Ә білқ айырдың сескенетін жауы екеу: бірі – Орыс ханнан туғ ан Қ ұ йыршық ханның баласы Барақ ұ лы Жә нібек пен оның ү ш аталас туысы Керей. Екіншісі ө зінің аталасы Мақ мү дек ханнан туғ ан Ходжа Мұ хамед ханның баласы Абақ » [50, 13-б]. І. Есенберлин «Алмас қ ылышты» жазу барысында тек дерек мә селелерімен шектеліп қ оймағ ан. Сонымен бірге ол жазып отырғ ан тақ ырыптарына қ атысты тарих ғ ылымындағ ы тарихнамалық тұ жырымдарды да мең гергені байқ алады.

«Алмас қ ылыш» романы – Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуы мен кү шеюін суреттейтін кө ркем туынды. Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуындағ ы ең басты оқ иғ ағ а - Керей мен Жә нібек хандардың қ арамағ ындағ ы елімен Ә білқ айыр хандығ ынан бө лінуі жататыны баршағ а мә лім. Ал осы бө лінуге тү рткі болғ ан жағ дайды кө рсететін жазба дерек мә ліметі ә лі кү нге дейін белгісіз. Керісінше, халық ауыз ә дебиетінің материалдары осы жетіспеушіліктің орнын толтыра алады. Алғ аш рет тарихнамада Ш. Қ ұ дайбердіұ лы бірінші болып, 1911 жылы жарық кө рген ең бегінде Қ ара қ ыпшақ Қ обыланды батырдың қ ысастық пен Ақ жол биді ө лтіруі жә не одан кейінгі ө рбіген оқ иғ алар – Керей мен Жә нібек хандардың Ә білқ айыр ханнан бө лінуіне себеп болды деп жазғ ан болатын [9, 22-23бб]. І. Есенберлин заманында Шә кә рімнің ең бегін қ олданбақ тү гіл, оның есімін ашық айтуғ а тыйым салынғ ан болатын. Соғ ан қ арамастан жазушы батылдық қ а барып, Шә кә рімнің ең бегін табады да, ондағ ы материалдарды романның басты сюжеттерінің біріне айналдырып жібереді.

Қ орыта айтқ анда, ә лі кү нге дейін оқ ырмандарының ыстық ық ыласына бө леніп отырғ ан автор мен оның кітабының қ ұ діреті неде деген сұ рақ қ а енді ғ ана жауап тапқ андаймыз. Оның бірнеше себебі бар. Біріншіден, автордың сол заманда осындай тақ ырыпқ а барып, тың нан тү рен сала білуі жә не ә дебиет арқ ылы тарихтың міндетін атқ аруғ а ат салысуы болса керек. Екіншіден, ө те кө п жазба дерек мә ліметтерін, халық ауыз ә дебиетінің материалдары мен тарихи зерттеу материалдарын мең геріп, оларды тиімді қ олдана білуі жатса керек. Бұ лар ө з кезегінде «ү йдің беріктігі іргетасында» демекші, романның бар жү гін кө теріп тұ р. Кітаптың жазылғ анына жарты ғ асырғ а жуық уақ ыт ө тсе де, ол ә лі кү нге дейін ө зінің ө зектілігін жоғ алтқ ан жоқ. Ү шіншіден, «Алмас қ ылыш» жә не оның авторы қ азақ халқ ымен мә ң гі бірге жасай беретін рухани дү ние деп санауғ а ә бден тұ рады.