ІІІ Жазба әдебиеттегі қазақтың алғашқы хандарының бейнелену ерекшелігі

ІІІ Жазба ә дебиеттегі қ азақ тың алғ ашқ ы хандарының бейнелену ерекшелігі

3. 1 Мұ хаммед Хайдар Дулатидің «Тарихи Рашиди» ең бегіндегі алғ ашқ ы хандар кө рінісі

Қ азақ хандығ ы туралы бізге жеткен нақ ты жазба деректердің бірі Мұ хаммед Хайдар Дулатидың «Тарих-и-Рашиди» атты ең бегі [37]. Жалпы бұ л ең бек Моғ олстан хандығ ы тарихына арналғ ан. Алайда сол кездегі саяси жағ дайғ а байланысты Қ азақ хандығ ы туралы да кө п мә лімет келтірілген. Абулғ азы, Қ адырғ али Жалайыри ө з ең бектерінде Қ азақ хандығ ы, оның билеушілері туралы мә ліметтер қ алдырды. Сонымен қ атар Қ азақ хандығ ы кезең іне байланысты шығ ыс деректерінің маң ызы зор.
М. Х. Дулати - Қ азақ -Ү нді мә дени, тарихи, дипломатиялық қ арым-қ атынастар тарихының бастауында тұ рғ ан мемлекет қ айраткері, ұ лы ойшыл, қ аламгер, ө з заманының қ ұ нды деректерін жазып қ алдырғ ан жылнамашы. 1999 жылы ғ ұ лама ғ алымның 500 жылдық мерейтойы ЮНЕСКО аясында Ү ндістан, Қ азақ стан, Ө збекстан жә не басқ а да елдерде кең інен аталып ө тілді. Мұ хаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и-Рашиди» атты ең бегі ә лем елдерінде кө птеген тілдерге аударылғ ан қ ұ нды ең бек болып табылады. Атап айтқ анда, ағ ылшын, француз, қ ытай, орыс, тү рік, ө збек жә не тағ ы басқ а да халық тар осы классикалық ең бекті ө з тілдерінде оқ иды. Дулатидің бұ л ең бегі XIV ғ асырдың XVI ғ асырдың орта кезең іне дейінгі аралық ты қ амтиды. Ол шын мә ніндегі энциклопедиялық жә не тарихи деректемелік ең бек екені дә лелденген. Орта ғ асырдан біздің кезімізге дейінгі аралық та бізге жеткен мұ ндай қ ұ нды мұ ра жоқ тың қ асы. «Тарих-и-Рашиди» кө терген мә селелердің ауқ ымы ө те кең. Автор қ азіргі Орталық Азия, Қ азақ стан, Шығ ыс Тү ркістан, Пә кістан, Ауғ анстан, Ү ндістан жә не тағ ы басқ а елдерді мекендеген халық тардың сол замандағ ы саяси жағ дайы, мә дениеті, тарихы, ә дет-ғ ұ рпы, салт-дә стү рі, тұ рмыс-тіршілігі жайында жан-жақ ты танымдық маң ызы мол деректерді келтірген. Бұ л ең бек этнографиялық, этникалық, географиялық, археологиялық, астрономиялық мә ліметтердің, тарихи деректердің соншалық ты молдығ ымен ерекшеленеді.

Ең бек қ азақ тіліне 2015 жылы аударылып, кітап болып шық ты. Осы ең бектегі ө лең дерді аударғ ан ақ ын Болат Шарахымбай. Бұ л кө лемді ең бек 48 баспа табақ тан, 768 беттен тұ рады.

Мырза Хайдардың «Тарих-и Рашиди» ең бегінің қ ұ ндылығ ы оның қ азақ тарихы мен ә дебиетін жә не мә дениетін ө ткен тү ркілік дә уірмен, исламдық тарихи кезең мен сабақ тастыра алуы болды. Фольклортанушы, академик С. Қ асқ абасов: «Жыраулар ө з шығ армаларында идеалды ә міршінің бейнесін жасады, -дей келіп, – ө здерінің монолог тү ріндегі айтылатын толғ ауларында жырлаулар маң ызды мемлекеттік мә селелермен қ атар заман мен қ оғ ам, адам мен заман, тұ лғ а мен тобыр, сондай-ақ имандылық пен қ айрымдылық, ө мірдің ө ткіншілігі мен адамның опасыздығ ы, ө лім мен ө мірдің қ айшылығ ы сияқ ты моральдық, этикалық, фә лсафалық проблемаларды кө теріп, қ оғ аммен байланыстыра жырлап отырады» деп жазғ ан болатын [38, 8-б. ]. Осы айтылғ ан ғ ұ лама пікірдің Мырза Хайдар шығ армашылығ ына тү гелдей қ атысы бар. Ө йткені ХVІ ғ асырда ө мір сү рген Асан Қ айғ ы да, Қ азтұ ғ ан да, Шалгез де Мырза Хайдардың замандасы, ұ лысы басқ а болғ анымен ұ лты бір қ андастары. Олар да Мырза Хайдар Дулат секілді Ә з Жә нібек хан, Битемір, Ораз-Мұ хаммед сынды қ азақ хандары мен Ноғ ай ә мірлерінің сарайы маң ында тіршілік етіп, ә міршісі мен заманының кү рделі де келелі мемлекеттік маң ызды тақ ырыптарын сө з етті. Ең бектің тағ ы бір ерекшелігі: парсы тілінде жазылғ анымен араб жә не тү ркі ө лең дерін ә ң гімесіне арқ ау еткен. Бір ғ ажабы шығ армада қ азіргі уақ ытқ а дейін сол қ алпында, сол мағ ынада қ олданылып келе жатқ ан кө птеген қ азақ сө здері де кездеседі.

Ең бек шығ ыс ә дебиетінің тә змин жә не тә лмиһ сынды тә сілдерін пайдаланғ анымен де ерекшеленеді. Сонымен қ атар біз ең бектен жоғ арыда аталғ ан ә деби ерекшеліктерімен қ атар шығ ыс ә дебиетінің жұ лдыздарымен де таныса аламыз. Ө йткені «Тарихи-и Рашидиде» сопылық ә дебиеттің ө кілдері Қ ожа Ахмет Иасауи, Нә жмеддин Кобра, Нә қ шбә нд жә не қ азақ топырағ ының перзенті Атаи жә не тү рік халық тарының рухани ө кілдері Сә ккаки, Лү тпі, Ә лішер Науаи, парсы тілді ақ ындар Ә бдіраман Жә ми, Фердауси, Сағ ди, Ә нвари сынды ақ ындардың шығ армаларын пайдаланады. Біздің аталғ ан ең бекке ә деби шығ арма тұ рғ ысынан қ арап, ғ ұ мырнамалық -ә деби шығ арма ретінде бағ алауымыз да осыдан [39, 6-б].

Мырза Хайдар Дулаттың ө мірі мен шығ армашылығ ы жайында жазылғ ан ең бектердің анық тамасы «Ө мірбаяндық -библиографиялық, анық тамалық » атты қ ұ нды жинақ та топтастырылып жарық кө рді. Онда негізінен 1829-1999 жылдар аралығ ында қ азақ, қ ырғ ыз, ө збек, ұ йғ ыр, тү рік, парсы, орыс тілдерімен қ атар ағ ылшын, неміс, француз тілдерінде жарық кө рген ә дебиеттерді қ амтығ ан бұ л кітап Қ азақ станда шығ ыстану ғ ылымының негізін қ алаушы ғ алым Ә. Дербісә лінің ең бегінің арқ асында баспадан шық қ ан-ды [18].

Сонымен қ атар, Б. Қ ожабекұ лы, Т. Омарбеков, Б. Кө меков, Б. Кә рібай, Н. Келімбетов сияқ ты ғ алымдар мен жекелеген зерттеушілердің ең бектерінде Мырза Хайдар шығ армашылығ ы тарихи-ә деби тұ рғ ыдан сараланғ анын кө реміз. Қ азақ фольклортанушылары С. Қ асқ абасаов, Р. Бердібайдың ғ ылыми-зерттеу мақ алаларында осы тақ ырыпқ а қ атысты тү йінді ойлар ұ шырайды.

«Тарих-и Рашиди» ең бегінен Қ азақ стан тарихшылары Мингулов пен Пищулина ү зінділер аударды [40, 4-б]. Ал, «Тарих-и Рашиди» парсы тілінен тікелей қ азақ тіліне Ө збекстан нұ сқ асы бойынша тә ржімаланды. Ғ алым Ә. Дербісә лі «Қ азак даласының жұ лдыздары» атты ең бегінде кө лемді тарау арнағ ан. Ә рі «Жаһ аннаме» атты дастанын кө не тү рік (шағ атай) тілінен қ азақ тіліне тә ржімалап, оның тү сініктемелік сө здігін де жазып, шығ арды.

«Тарих-и Рашидиді» оқ ығ анда, автордың ө мірлік, философиялық кө зқ арасын, ө з дә уірінің рухани-мә дени дү ниетанымын да сезіну, ұ ғ у қ иын емес. Ол оқ ып, ең бектерінде пайдаланғ ан алпыстан аса шығ армаларды назарғ а алсақ, тарихшының білім дең гейі ө з дә уірі ү шін жоғ ары дә режедегі ғ ұ лама, білімді кісілер қ атарында болғ анын кө рсетеді.

Мырза Хайдар ө з ең бегінде Моғ олстан хандары мен сұ лтандарының билік ү шін тынымсыз таласын баяндап берді. Мырза Хайдар «моғ олдар» деп атап кеткен халық тар қ азіргі кезде басқ ағ а сің ісіп, солардың атымен аталып жойылып кеткен, не бірінің арасына бірі сің іп кеткен. Моғ олстан жә не оғ ан тә уелді аумақ тар қ азіргі кезде Қ азақ стан, Қ ырғ ызстан, Қ ытайдың Шың жаң ауданы жә не Батыс Моң ғ олияның жерінде орналасқ ан» [6, 7-9] деп жазғ ан. Моң ғ ол жә не моғ ол сө здері туралы Шоқ ан Уә лихановтың да «Моғ ол Четені: (Жетені) моң ғ олдармен шатастыруғ а болмайды, олар мұ сылман дініндегі тү ркі тілдес тайпалар» [41, 273-б] деп нақ тылай тү скен жазбаларын мойындамаудан басқ а амал қ алмайды. «Тарих-и Рашидидің » қ олжазба нұ сқ алары Ресей, Ө збекстан, Тә жікстан, Ү ндістан, Пә кістан, Иран, Қ ытай, Ұ лыбритания, Франция елдерінің қ олжазба қ орларында сақ таулы тұ р.

“Тарих-и Рашиди” шығ армасының жанры туралы сө з болғ анда ежелгі ә дебиет тарихының маманы профессор Н. Келімбетовтың: “Жанрлық тұ рғ ыдан келгенде, “Тарих-и Рашидиді” ғ ылыми ең бек ә рі тү ркі тілдес халық тардың шынайы шежіресі, сондай-ақ, тарихи тақ ырыпқ а жазылғ ан кө ркем туынды” [42, 310-б], – деген пікірлерінің жаны бар. Бұ л орайда Ә. Дербісә лі бастағ ан шығ ыстанушылар да осындай пікірде. Ал қ азақ ә дебиетіндегі шежірелік шығ армалардың тарихилығ ы жә не жанрлық, стильдік ерекшеліктері жө нінен диссертация қ орғ ағ ан А. Оразбаева: «М. Х. Дулатидың “Тарих-и Рашидиі”– қ азақ ә дебиетінің ә уезе текті жанрлары (шежіре, заманхат, ө мірбаян, мінездеме, тарих, тарихи ә ң гіме) тұ тастана, бірін-бірі толық тыра жазылғ ан шығ арма», – дей келе, оны ә лем халық тарының ә дебиеттеріндегі кү нделік, эссе, мемуар, ө мірбаян, сынды кө ркем тарихнама жанрларымен поэтикалық ү ндестігімен танылатын туынды ретінде санайды [43, 11-б]. Алайда зерттеушілердің кө бі Мырза Хайдар ең бегінің парсы тілінде жазылғ анын, сондық тан негізінен оның Иран ә дебиетіне жақ ындығ ын ұ мытып кетіп жатады. Былайша айтқ анда, Мырза Хайдарды тү рік тілді ұ лт мә дениеті мен тарихы туралы жазғ ан парсы тілді қ аламгер екені белгілі. Сондай-ақ, оның “Жаһ аннама” атты дастаны тү ркі тілінде жазылғ анын ескерсек, Мырза Хайдар екі жақ қ а да ортақ талант иесі болып шығ ары анық.

Жалпы, жазушы ө ткен заманның, болмаса ө зі ө мір сү рген дә уірдің тарихи шындығ ын бейнелейтіндіктен, соғ ан сә йкес шығ арманың да жанры мен стиліне біраз ө згерістер енері даусыз. Қ азақ тың кө ркем прозасының жанрлық даму қ ұ былысы туралы зерттеуші профессор А. Ісмақ ова сахара кө шпелілерінің ерте замандардан-ақ аң ыз, қ исса, эпикалық жанрдың басқ а тү рлерінің жоғ ары дең гейде дамығ анын айта келе: «Орта ғ асырлар кезең і бұ л ә дебиеттің ұ зақ уақ ытқ а созылғ ан ең жемісті заманы болды» [44, 18-б] деп пайымдайды. Расында, ХІV– ХVІ ғ асырлардағ ы қ азақ ә дебиетінің тарихында кө ркем проза ү лгісі саналатын бір ғ ана “Тарих-и Рашиди” болмаса керек.

Қ азақ хандығ ы — шаруашылық тың дамуы, ө ндіргіш кү штердің ө суі, феодалдық қ атынастардың қ алыптасуы нә тижесінде ерте заманнан бері Орта Азияның ұ лан-байтақ ө ң ірін мекендеген кө шпенді тайпалардың бірың ғ ай этникалық топ — қ азақ халқ ының негізінде бірігуі арқ ылы XY-ғ асырдың орта шенінде қ ұ рылды. Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуына 1457-жылдан кейін Керей мен Жә нібек сұ лтандардың Ә білхайыр хан ү стемдігіне қ арсы кү рескен қ азақ тайпаларын бастап шығ ыс Дешті-Қ ыпшақ тан батыс Жетісу жеріндегі Шу мен Талас ө ң іріне қ оныс аударуы мұ рындық болды. Ол кезде Жетісуді билеген Моғ олстан ханы Есенбұ ғ а (1434—1462-жылдары билік еткен) қ оныс аударғ ан қ азақ тарды Ә білхайырғ а қ арсы пайдалану ү шін қ арсы алып, қ оныс берді. Осы оқ иғ а жө нінде Мұ хаммед Хайдар Дулати «Тарих-и-Рашиди» ең бегінде былай дейді: «Ол кезде Дешті Қ ыпшақ ты Ә білхайыр хан биледі. Ол Жошы ә улетінен шық қ ан сұ лтандарғ а кү н кө рсетпеді. Нә тижесінде Жә нібек хан мен Керей Моғ олстанғ а кө шіп барды. Есенбұ ғ а хан оларды қ ұ шақ жая қ арсы алып, Моғ олстанның батыс шегіндегі Шу мен Қ озыбас аймақ тарын берді. Олар барып орналасқ ан соң, Ә білхайыр хан дү ние салды да, ө збек ұ лысының шаң ырағ ы шайқ алды. Ірі-ірі шиеленістер басталды. Оның ү лкен бө лігі Керей хан, Жә нібек ханғ а кө шіп кетті. Сө йтіп, олардың маң ына жиналғ андардың саны 200 мың ғ а жетті. Оларды ө збектер - «қ азақ тар» деп атады. Қ азақ сұ лтандары 870 жылдары (1465—1466) билей бастады... » [37, 72-б].

Алғ ашында Қ азақ хандығ ының территориясы батыс Жетісу жері, Шу ө зені мен Талас ө зенінің алабы еді. Ежелден осы алапты мекендеген тайпалар Дешті- Қ ыпшақ тан қ оныс аударғ ан қ азақ тайпаларымен етене араласып кетті. Ә білхайыр хандығ ындағ ы аласапыран соғ ыс салдарынан кү йзелген қ азақ тайпалары бұ л арағ а келіп ес жинап, етек жауып, экономикалық тұ рмысы тү зеле бастады. Мұ ны кө рген Дешті-Қ ыпшақ қ ө шпенділері Ә білхайыр хан қ ол астынан шығ ып, бө геуін бұ зғ ан судай ағ ылып, Қ азақ хандығ ына қ еліп жатты. Алайда жаң адан қ ұ рылғ ан Қ азақ хандығ ының экономикалық негізі ә лсіз еді жә не бірсыпыра қ азақ тайпалары Ә білхайыр хандығ ының, Моғ олстанның, Ноғ ай Ордасының жә не Батыс Сібір хандығ ының қ ол астында тө рт хандық қ а бө лшектеніп отырғ ан болатын. Ал Ә білхайыр хан болса ө зіне қ арсы шығ ып, Жетісуғ а қ оныс аударғ ан қ азақ тардың ө з алдына хандық қ ұ рып отырғ андығ ына жә не оғ ан кө птеген тайпалардың ағ ылып барып жатқ анына азуын басып, қ ылышын қ айрап отырды.

Мұ хаммед Хайдар Дулатидің ең бегінде, негізгі оқ иғ алар былайша беріледі: «…Сол заманда Ә білқ айыр ханның Дешті-Қ ыпшақ даласына тү гелдей билік жү ргізіп отырғ ан кезі еді. Жошы ұ рпағ ының сұ лтандары жорық жасап, Жә нібек хан мен Керей хан одан қ ашып, Моғ олстанғ а кетіп қ алғ ан еді. Есенбұ ғ а хан оларды қ ұ рметтеп қ арсы алып, қ оныстануғ а Моғ олстанның (қ азіргі кезең де бұ л мекен – Хантау, с. с. Хан тауы (тө бесі) деп аталынады) батыс жағ ындағ ы Шу ө зені алабындағ ы Қ озыбасыны берді. Олар бұ л аймақ та тыныш ө мір сү рген. Ә білқ айыр хан қ айтыс болғ ан соң ө збек ұ лысы бір-бірімен шайқ асып, араларында ү лкен келіспеушілік туды. Жұ рттың кө пшілігі Керей хан мен Жә нібек ханның жанына кетіп қ алды. Олардың саны екі жү з мың адамғ а жетті, оларды ө збек-қ азақ деп атай бастады. Қ азақ сұ лтандарының алғ аш билік жү ргізуінің басы 870 (1465-1466) жылдан басталады. . 940 (1533-1534) жылғ а дейін қ азақ тар Ө збекстанның кө п бө лігіне ө з биліктерін толық жү ргізген еді». Мұ ндағ ы ақ парат бойынша мұ сылман жыл санауындағ ы (хижра) 870 жыл, қ азіргі кү нтізбе бойынша 1456 жылғ а сә йкес келеді.

Сонымен қ атар ә р тү рлі мә ліметтер негізінде Мұ хаммед Хайдар Дулати: «тамызда келген ханзадаларды қ ұ рметпен жә не ризалық пен «кү тіп алды», яғ ни қ уғ ындалушылар емес, сарай ө кілдері ретінде» деп кө рсетеді. Себебі ол кезең де Ә білқ айыр хан жағ ынан да, ойрат-жоң ғ ар билеушілері тарапынан да мық ты қ ысым кө ргендіктен, Моғ олстан билеушісі Есенбұ ғ а ханғ а қ азақ тардың кө шіп келгені жә не олармен одақ жасау пайдалы еді. Бұ л Жә нібек пен Керей ү шін де тиімді болды. Қ азақ сұ лтандарына сү йене отырып, Есенбұ ғ а негізгі қ арсыластары жоң ғ арларғ а қ арсы жаң а одақ тастарын бағ ыттау арқ ылы ө зінің кейбір сыртқ ы саяси міндеттерін шеше алды. Ортағ асырлық автор Махмуд ибн Уали Жә нібек пен Керейдің жауынгерлерінің Моғ олстан ө ң іріндегі ойраттар жә не қ ырғ ыздармен бірнеше жыл шайқ асқ анын жә не оларды ығ ыстырғ аны жө нінде хабарлайды.

Оқ ымыстылар, шығ ыстанушы ғ алымдар арасында «Тарих-и Рашидиді» алғ аш танып, зерттеп, мақ ала жазғ ан Шоқ ан болса, Ресейде Вельяминов-Зернов болды. Ал Ә лкей Марғ ұ лан Дулати мұ расын, оның тарихи рө лін терең деп, жан-жақ ты ашып-талдап ғ ылыми айналымғ а тү сірген біздің дә уіріміздегі ең талантты ғ ұ лама. Оның ең бегіндей ең бек шынын айтқ анда, ә лі жазыла қ ойғ ан жоқ. Академик Ә. Марғ ұ лан шын мә нінде Дулатиді танып, оның мұ расына ғ алым ретінде қ уанып, сү йіспеншілікке толы зерттеу жү ргізді. Сө йтіп, ө те тың да, соны байлам, тү йінді-тү йінді ой пікірлер, тұ жырымдар жасады.

«Тарих-и Рашиди» жазылу, баяндау, оқ иғ аларды жеткізу мә дениеті жағ ынан қ андай биікте жазылғ ан болса, ол жө нінде жазғ ан Ә. Марғ ұ ланның зерттеу мақ аласы да сондай жоғ ары дең гейде, ерекше шабытпен жазылғ ан ең бек деуіміз керек. Академик Ә. Марғ ұ лан: «Демек Мұ хаммед Хайдардың жазғ андарын мұ ра етіп, Орта Азия халық тарымен бірге мақ таныш ететін, оның тікелей ұ рпағ ы – қ азақ тың ұ лы жү з тайпасы, оның ішінде дулаттар. Бұ л жө нінде Мұ хаммед Хайдар қ азақ ортасында болғ ан жоқ, ө зі басқ а мемлекетте жасап, сонда қ айтыс болды деп айтушылар болар. Бірақ ол дә лел емес. Ө йткені ХV-XVII ғ асырларда қ азақ ортасынан шық қ ан кейбір сұ лтан мен билердің ө з Отанынан шығ ып, басқ а жерге барып тіршілік жасап, барғ ан жеріндегі ә леуметтік тіршілікке қ атысқ андары аз емес. Оғ ан Москва ү кіметіне барғ ан Ораз Мұ хаммед пен Қ адырғ али Жалайыри, Хиуағ а барып ү кімет басқ арғ ан Қ айып пен Ә білқ айыр, Бұ харағ а барып ел басқ арғ ан Жалаң тө с батыр айқ ын дә лел бола алады. Атақ ты уайымшыл, халық тың ақ ылгө йі болғ ан Асан Қ айғ ы да ө зінің туып-ө скен жері Ор ө зені мен Аят бойын тастап, Ыстық кө л жағ асына келіп, дү ниеден кө шеді. Мұ хаммед Хайдар да солар сияқ ты ө зінің туып-ө скен, тә рбие алғ ан анасының сү тін емген жерінен шығ ып, басқ а жерді билеу ү стінде қ айтыс болғ ан кісінің бірі» деп жазды. Мұ хаммед Хайдарды сыртқ а тепкісі келетін ғ алымсымақ тарғ а академик кө регендікпен дә л осылай деп жауабын беріп кетіпті. Бұ ғ ан қ оса біз Еуропағ а аты мә лім Аттиланы, Болгария мемлекетін қ ұ рушы Дулу хан Аспарухты, Сұ лтан Бейбарыстың да есімін атап кетуіміз қ ажет. Бұ лардың бә рі ұ лы тарихи тұ лғ алар, қ азақ тарихына қ атысы бар қ айраткерлер, есімдерін мақ таныш ететін ел тұ тқ алары.
Ү ндістанның белгілі ғ алымы Ағ зам «Кашмир тарихы» атты ең бегінде: «Мұ хаммед Хайдар барлық ғ ылымды терең білген данышпан адам еді. Оның ү стіне ол қ аламынан сө з қ ұ йылғ ан талантты ақ ын болды. Оның жазғ ан «Тарих-и Рашиди» кітабы тарихи уақ иғ аны тө ндіре айтуда ең инабатты шығ арманың бірі» дейді деп Ә. Марғ ұ лан ойын дә лелді ете тү су ү шін цитата да келтіре кетеді. Ағ зам Дулатидің ақ ындық талантына, ғ алымдық қ ырына, ә сіресе барлық ғ ылымды мең герген данышпандығ ына аса мә н берген. Барлық ғ ылымды білгенді қ алай тү сінуге болады. Ө з заманындағ ы ғ ылымның негізгі салаларын Орта ғ асыр ғ ұ ламаларының барлығ ы дерлік білген, олардың кө бі – жан-жақ ты ғ ұ лама ғ алым болып келеді. Солардың санатына Бабыр да, Мұ хаммед Хайдар да жатады.

«Тарих-и Рашидиді» орыс тіліне адал тер тө ге аударғ ан А. Урунбаев кітаптың жанрын тарихи ә рі ә деби шығ арма деп қ арастырғ ан. Ал атақ ты В. В. Вельяминов-Зернов болса, ө зінің іздегенін тапқ ан «Тарих-и Рашидиді» алабө тен ерекше шығ арма ретінде бағ алап, ө зіне қ ажетті тарауларын айрық ша шабытпен аударып, ең бегіне енгізген. Ал Шоқ ан бұ л ең бектің Қ ашқ ар тіліндегі аудармасын (ұ йғ ыр) аса қ ұ пия жағ дайда Қ ашқ ария сапарында тауып, алып ө тіп қ ана қ оймай оғ ан аса жоғ ары маң ыз беріп, зерттеу мақ аласын жазғ ан. Тұ ң ғ ыш дулатитанушы Шоқ ан болды. Академик Ә лкей Марғ ұ лан мұ ндай дү ние жү зіне таралып кеткен ең бекке бейжай қ арай алмады. Ол «Тарих-и Рашидиді» ден қ оя зерттеп, оның адамзат мә дениетіне қ осылғ ан аса зор ү лес екенін, біздің оқ ырмандарымыздың қ олына тимей келе жатқ анына қ ынжылыс білдіріп, белгісіз жатқ анына, жарық кө рмей келе жатқ анына ренішін білдірді. 1963 жылы жазғ ан «Мұ хаммед Хайдар Дулати» (Білім жә не ең бек, 1963, №7, 8) деген мақ аласында ол кісі: «Кү н шығ ыс ә дебиетінің іргелі салаларын ақ тарып отырсаң ыз, Мұ хаммед Хайдардың кім болғ аны, оның адамшылық тұ лғ асы кө з алдың ызда суреттеліп, бұ л кісі де сол кездегі Мір Ә лішер Навои, Бабыр сияқ ты Орта Азия кө лемінен шық қ ан атақ ты данышпан, ғ алым, жазушылардың бірі екенін кө ресіз»[24].

Ә. Марғ ұ лан Дулатиғ а ө те жоғ ары бара берді: данышпан, дана ретінде, ғ алым ретінде танып, ә спеттеп, қ азақ тан шық қ ан қ азақ туралы ең алғ аш жазып, хатқ а тү сіріп кеткен кемең гер жазушы деп білді. Шығ ыстанушылардың, Дулати ең бегін пайдаланғ ан ғ алым, тарихшылары, зерттеушілері ішінен Ә. Марғ ұ лан «Тарих-и Рашидидің » авторын ең алғ аш рет жазушы деп жазып ардақ тапты. Шын мә нінде Дулати Марғ ұ лан айтқ андай, жазушы еді. Оның туғ ан бө лесі Бабыр да жазушы болатын. Кө п жағ дайда олардың мұ ралары тарихи тұ рғ ыдан қ арастырылып келгендіктен тарихшы ретінде зерттелініп, айтылып келді. Ал оны алғ аш рет жазушы деп анық тап атағ ан Марғ ұ ланның интеллектуалдық дең гейінің жоғ арылығ ына тә нті боласың. Сондық тан Дулатиді жазушы ретінде зерттеп, қ арастырып талдайтын кез келді деп санаймыз.

Мұ хаммед Хайдардың кө ріністі сипаттауда қ аламы ө те жү йрік, ойы ұ шқ ыр да оралымды, образды, тілі бейнелі де бедерлі. Оның сұ лу суреттеулерін кейде сол тү пнұ сқ алық қ алпында кө ркемдік дең гейін сақ тай отырып жеткізудің ө зі ө те кү рделі. Дос Мұ хаммед Моғ олстан хандарының ішінде азғ ындық жолғ а тү скен хан болды, ғ ұ мыры да қ ысқ а, парасаты тө мен жан еді. Ә дебиет кілең тағ ылымды оқ иғ аларғ а қ ұ рылмасы мә лім, жазушының этикалық, эстетикалық талғ ам-таразысына байланысты тарихи бейнелер ә деби кейіпкер дең гейінде суреттелініп бейнеленсе, кейде ө негесіздіктен жерініп, игілікті істерге ұ мтылдыру ү шін қ аламгер кереғ ар тіршілік кешкен хандардың бет бейнесін Дос Мұ хаммед кейпінде шынайы қ алпында суреттеп жирендіре біледі – жазушы шеберлігінің бұ л да бір қ ыры. Шындық ты баяндаудың жақ сы ә деби ү рдісі.

«Тарих-и Рашиди» диалогиясы арқ ылы біздер сан ғ асыр ө тсе де оның кейіпкерлерін жақ ыннан танып, сол арқ ылы, заман тынысын, дү рбелең кезең мен бү лікті, уақ ыттың шынайы бейнесін қ абылдай аламыз. Сондық тан да «Тарих-и Рашиди» белгілі кезең нің, дә уірдің тыныс-тіршілігін эпикалық тұ рғ ыда бейнелеумен шектеліп қ алмайды, керісінше басқ а бірде-бір ә дебиетте, тарихи кітаптарда айтылып, хатқ а тү спеген тарихымыздың, ә деби дү ние-танымымыздың асыл арналарына, тұ нып тұ рғ ан салт-дә стү рлерімізге, тіршілік ету мә дениетімізге, мемлекеттік қ ұ рылысымызғ а қ анық тыра тү седі. «Тарих-и Рашиди» – ұ шан-тең із дү ние, ол ғ асырлардың тұ нып тұ рғ ан кә усар қ азыналарын бойына сің іріп, жинақ тағ ан бірден-бір ә деби мұ ра. Ал оның жазылу мә дениеті кө ркем ә деби тә сілдерді, кө ркем бейнелеудің озық ү лгілерін ө з дә уірінің ең шоқ тық ты туындыларынан да асырып қ олданғ ан хас шебердің сипатын танытады.

Енді «Тарих-и Рашиди» ең бегінде Қ азақ хандығ ы тарихының алғ ашқ ы кезең дері қ алай қ арастырылып, қ алай кө рініс тапқ анына тоқ талалық.
«Тарих-и Рашидидің » екі бө лімнен немесе екі кітаптан тұ ратыны белгілі. 1541/42 жылы мемуарлық сипаттағ ы екінші кітап, ал тарихи сипаттағ ы бірінші кітап - 1546 жылы 3 наурызда жазылғ ан [37, 529-530бб]. Аталғ ан екі кітапта да қ азақ тарихына қ атысты материалдар жиі кездеседі. Тарихи сипаттағ ы кітапта біз қ арастырып отырғ ан мә селе 39-шы тарауда ө те қ ысқ аша тү рде Моғ олстан тарихының Есенбұ ғ а хан билік қ ұ рғ ан жылдарында болғ ан оқ иғ алардың бірі ретінде баяндалады. [37, 108-111бб] Ал тарихи сипаттағ ы кітапта автор Қ азақ хандығ ының тарихына байланысты оқ иғ аларды 33-ші жә не 34-ші тарауларды айтады.

Қ азіргі кездегі Отандық тарихнаманың осы мә селе бойынша қ ол жеткізген жетістіктері тұ рғ ысынан Дулатидың баяндауларын талдап кө релік.
1) «Есенбұ ғ а ханғ а ә мірлердің қ арсылық кө рсеткен кү ндерінен ә ң гіме» атты тарауда XY ғ асырдың 30-50-шы жылдарындағ ы Моғ олстанның ішкі саяси ө міріндегі жағ дайлар туралы, яғ ни моғ олдың ірі тайпалары кө семдерінің ханғ а қ арсы ә рекеттері баяндалады [37, 104-108 бб. ]. Бұ л мә ліметтер бізге Қ азақ хандығ ының қ ұ рылу қ арсаң ындағ ы Моғ олстанның ішкі жә не сыртқ ы саяси жағ дайынан хабардар етіп, ол жағ дайлардың хандық тың қ ұ рылу барысына қ аншалық ты дә режеде қ олайлы алғ ышарттар жасағ анын кө рсетеді;
2) Есенбұ ғ а ханның Мауереннахрдағ ы саяси дағ дарысты пайдаланып, ол жақ қ а жасағ ан жорық тары туралы, Ә бу Сайд мырзаның Есенбұ ғ а ханның жорық тарына қ арсы ойластырғ ан жоспарлары, темірлік мырзаның моғ ол ә скерлерін Ианги (Тараз) тү бінде жең іліске ұ шыратуы туралы мә ліметтер [6, 108-110]. Бұ л мә ліметтерден біз Қ азақ хандығ ының қ ұ рылу қ арсаң ындағ ы Моғ олстан мен Мауереннахрдағ ы Темір ә улеті мемлекеттері арасындағ ы саяси қ атынастардың ә бден ушық қ анын, жетер шегіне жеткенін кө реміз. Ө з кезегінде бұ л жағ дай Қ азақ хандығ ының Жетісу аймағ ының батыс бө лігінде шаң ырақ кө теруіне тікелей себепші болады.

3) XY ғ асырдың орта тұ сында Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ аумағ ында ө з билігін толық тай орнатқ ан Ә білқ айыр хан жә не одан бө лініп Моғ олстан аумағ ына қ оныс аударғ ан Керей мен Жә нібек хандар туралы, оларды Есенбұ ғ а ханның қ уана қ арсы алып, Моғ олстанның батыс жағ ындағ ы Шу мен Қ озыбасы ө ң ірінен жер беруі туралы, олардың «қ азақ » атануы туралы мә ліметтер. Қ азақ хандығ ының қ ұ рылу тарихында бұ л мә ліметтер - ең негізгі дерек болып саналады.

4) Мұ хаммед Хайдар Дулатидың «Қ азақ сұ лтандарының алғ аш билік жү ргізуінің басы 870 (1465-66) жылдан басталады, «Алла жақ сы біледі» деген мә ліметтері – Қ азақ хандығ ының қ ұ рылу тарихындағ ы ең басты, ең негізгі жазба дерек мә ліметтерінің біріне жатады [37, 110-б].

Қ азіргі кезде Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуына қ атысты ой-пікір айтып, тұ жырымдар білдіріп жү рген тарихшылардың бә рі Мұ хаммед Хайдар Дулатидың осы мә ліметтерін негізге алады. Дегенмен де автордың оқ иғ аларды баяндауында дә лдік сақ талғ анымен, олардың уақ ытын кө рсету кей жағ дайларда болжаммен, шамамен беріледі. Мұ хаммед Хайдар Дулати ондай болжаммен, шамамен берген даталардың ө те дә л емес екенін алдын ала біле отыра, олардан кейін міндетті тү рде «Анығ ы бір Аллағ а аян» деген сө з тіркесін қ олданып отырады. Бұ л сө з тіркесі қ азірге дейін қ азақ тілінде қ олданыста бар. Ол кө бінесе бір нә рселердің санына, уақ ытына, кө леміне қ атысты мө лшермен, болжаммен айтқ анда қ олданылады. «Тарих-и Рашидидің » мемуарлық сипатындағ ы кітабында бұ л сө з тіркесі жоқ. Ө йткені автор онда тек ө зі қ атысқ ан, куә гері болғ ан оқ иғ аларды баяндағ андық тан уақ ытты, сандарды, жылдарды шегелеп нақ ты айтады. Ал тарихи сипаттағ ы кітапта «Алла жақ сы біледі» деген тіркесі 6 жерде кездесіп қ алады. Осы жолдардың авторы сол алты жағ дайды саралағ анда деректердің жетіспегендігінен Дулати кейбір оқ иғ алардың уақ ытын ондық қ а дейін мө лшермен айтып, соң ына жаң ағ ыдай сө з тіркесін пайдаланып отыратынына кө з жеткіздік. Солардың біріне осы жерде тоқ тала кетсек. Ол Ұ лық бек туралы тарихи кітапта айта келе, «Тарихи жылнамада оның [Ұ лық бектің ] туғ ан кү ні белгісіз. Егер де сол кездегі мерзімдерді салыстырар болсақ, ол шамамен 860 (1455-1456) жылдары қ айтыс болғ ан. Алла жақ сы біледі»[6, 95]. Қ азірде тарихта белгілі болып отырғ андай, Ұ лық бек 1394 жылы 22 наурызда дү ниеге келіп, 1449 жылы 25 қ арашада қ айтыс болғ ан.

«Тарих-и Рашидидің » біз жоғ арыда келтіріп отырғ ан мә ліметтері Қ азақ хандығ ының қ ұ рылу кезең ін кө рсетеді. XV-XVI ғ асырларда жазылғ ан басқ а деректерде мұ ндай мә ліметтер кездеспейтіндіктен, біз Мұ хаммед Хайдар Дулатидың деректерін оригиналды жә не ө з шамасынша хандық тың қ ұ рылуын жү йелі баяндайтын деректер қ атарына жатқ ызамыз.
Қ азақ хандығ ының қ ұ рылу кезең іне – 1457-1470/71 жылдар аралығ ы жатса, 1470/71-1521 жылдар аралығ ы хандық тың кү шею кезең і болып саналады. Бұ л кезең нің басты оқ иғ алары, олар –XV ғ асырдың соң ғ ы 30 жылдығ ында хандық тың Сыр бойындағ ы қ алалар мен жайылымдар ү шін Темір ә улетімен жү ргізген кү рестері, XVI ғ асыр басында Мауереннахрда билікке келген Шибан ә улетімен болғ ан кү рестер жә не Қ асым ханның билікке келіп, қ азақ халқ ының аумағ ын біріктіру жолындағ ы жү ргізген кү рестері. Мұ хаммед Хайдар Дулати бұ л кезең нің де оқ иғ аларын ө з ең бегінен тыс қ алдырмайды. Алғ ашқ ы екі кү рес оқ иғ алары жө нінде ештең е айтылмайды да, Қ асым ханның билікке келген кезінен бастап қ азақ мемлекетінің кү шеюі мен нығ аюын ө те тә уір баяндайды. Ол кезең нің деректері мынадай сипатта болып келеді.
1. Керей ханнан соң билікке оның ұ лы Бұ рындық тың отыруы, ә кесі Жә нібек хан секілді Қ асым ханның Бұ рындық ханды тың дап бағ ынғ андығ ы туралы мә ліметтер.

2. Қ асым ханның Жү ніс ханның қ ыздарының бірі – Сұ лтан Нигар ханымғ а ү йленіп, шағ атайлық ә улетпен туысқ андық байланыстар орнатуы туралы мә ліметтер.

3. Қ асым хан билігінің кү шейіп, Бұ рындық ханның Мауереннахрғ а кетуі туралы мә ліметтер.

4. Қ асым хан билігін бағ алап, оны XIII ғ асыр басындағ ы Жошы ханның билігімен тең естіруі жә не Қ асым хан ә скерінің саны мен қ азақ халқ ының санын кө рсетуі.

5. Қ азақ Ордасына шағ атайлық Сұ лтан Сайд ханның келуі, Қ асым ханның оғ ан кө рсеткен қ ошеметтері жә не соғ ан байланысты кейбір оқ иғ алар туралы кең мазмұ ндағ ы мә ліметтер.

6. Қ асым ханның қ айтыс болғ ан жылына байланысты мә лімет [64, 306-307].

Кө ріп отырғ анымыздай, Қ азақ хандығ ының Қ асым хан тұ сындағ ы кү шеюі Мұ хаммед Хайдар Дулатидың ең бегінде біршама кө рініс тапқ ан. Кейіннен бұ л мә ліметтер басқ а жазба деректерге негіз болып алынады.
Қ асым ханның қ айтыс болуынан кейін Қ азақ тарихында «уақ ытша ә лсіреу» деген шартты атауғ а ие болғ ан кезең басталады. Бұ л кезең нің хронологиясына зерттеушілер XVI ғ асырдың 20-30 жылдары аралығ ын жатқ ызады. Қ асым хан қ айтыс болғ аннан оның ұ лы Хақ назар хан билікке келген кезге дейінгі аралық Қ азақ хандығ ы мен қ азақ халқ ы ү шін ең алғ ашқ ы тарихи сынақ болғ ан кезең деуге болады. Бұ л кезең ге қ атысты мә ліметтер Мұ хаммед Хайдар Дулати ең бегінде біршама жақ сы баяндалады. Енді сол кезең туралы автордың деректеріне қ ұ лақ тү рсек.

Қ асым ханның қ айтыс болғ ан жылын айта келе, Мұ хаммед Хайдар Дулати одан кейін болғ ан оқ иғ аларды былайша баяндайды: «Қ азақ сұ лтандарының арасында тартыс басталды. Қ асым ханнан кейін оның ұ лы Мамаш хандық тақ қ а отырды. Ол шайқ астардың бірінде тұ ншық падан ө лді. Одан кейін Ә дік сұ лтанның ұ лы Тахир хан тақ қ а отырды. Ол қ атыгез адам болатын, қ аталдығ ы ө з шегінен шық қ ан соң елінің саны тө рт жү з мың бола тұ ра одан бірден безіп бытырап кетті. Оның қ арабасы қ ырғ ыздардың арасында жалғ ыз қ алды, мү шкіл жағ дайда қ аза тапты. Отыз мың ғ а жуық адам тағ ы да Моғ олстанғ а жиналды. Тахир ханның бауыры Буслаш (Бұ йдаш ханды айтып отыр) хан тақ қ а отырды. Ең ақ ырында сә тсіз тағ дырдың қ ырсығ ынан соншама халық тан міне, бү гін тө ртінші жыл болып барады (Кітап 1541 жылы жазылғ ан), ешбір жерде із де қ алмапты. Отызыншы жылдары (930 (1524 жылы) қ азақ саны мың -мың (миллион) болатын. Қ ырық тө ртінші жылы (944 (1537) сонша халық тан бұ л жерде еш белгі қ алмағ ан» [37, 306-307бб].

«Тарих-и Рашидидегі» осы келтірілген мә ліметтердің шынайылығ ына кө ң іл қ ойып кө релік. Біріншіден, Мұ хаммед Хайдар Дулати «отызыншы жылдар» мен «қ ырық тө ртінші жылды» нақ ты атап, қ азіргі тарихнамада «уақ ытша ә лсіреу» кезең і деп аталатын кезең нің басталуы мен аяқ талуын кө рсетіп отыр. Қ азақ хандығ ының ә лсіреуінің басты себебі - билеуші ә улет ө кілдері арасында бірліктің болмай, тақ ү шін кү рестердің кү шеюі болатын. Дулати мұ ны нақ ты атап айтып отыр. Мамаш ханның осындай кү рестің қ ұ рбаны болғ андығ ын да ол баяндап береді. Екіншіден, қ азақ халқ ының тарихи санасында ә р кезең дердегі аса ауыр жылдар белгілі бір атаулармен, сө з тіркестерімен сақ талынып қ алып отырғ аны белгілі. Мысалы, XVIII ғ асырдың 20-шы жылдарындағ ы ауыр кезең – «Ақ табан шұ бырынды, алқ а кө л сұ лама», XX ғ асырдың 20-шы жж. соң ы мен 30-шы жж. басындағ ы аштық жылдар «Асыра сілтеу болмасын, аша тұ яқ қ алмасын» деген сө здермен қ алғ аны белгілі. Ал XVI ғ асырдың 20-30-шы жылдарындағ ы қ азақ халқ ы ү шін қ айғ ылы жылдарды Мұ хаммед Хайдар Дулати «тағ дырдың қ ырсығ ынан соншама халық тан... ешбір жерде із де қ алмапты» жә не «... сонша халық тан бұ л жерде еш белгі қ алмағ ан»- деп қ инала баяндайды.

Мұ хаммед Хайдар Дулатидың мұ ндай сө з тіркесін жайдан жай қ олданбағ анын Қ адырғ али Жалайыр деректері дә лелдейді. Оның мә ліметтері бойынша дә л осы жылдары қ азақ тың хандары мен сұ лтандары сыртқ ы жауларымен соғ ыстарда кө п қ аза табады. «Тоғ ым хан, оның ұ лдары «тоғ ыз сары» деп аталды. Мә лік сұ лтанның баласы Башыбек сұ лтан тоғ ыз сарымен бірге Жағ ат уалаятының жанында шахит болды, [сол ұ рыста] ә йгілі ә рі даң қ ты отыз жеті сұ лтан шә йіт болды... » Жә не де «Жә дік хан. ... Шағ ым мырзамен соғ ысып, Жыланды тө беде бір ұ лымен бірге шахит болды». Ә дік сұ лтанның ұ лы Бұ йдаш хан осы жылдары Ташкент билеушісі Дервиш ханмен (Сү йініш қ ожа ханның немересі, Барақ ханның ұ лы) болғ ан ұ рыстардың бірінде 24 қ азақ сұ лтанымен бірге қ аза табады. Жә нібек ханның тағ ы бір немересі Ахмет хан (кей деректе Қ ожахмет хан) ноғ ай мырзасы Сейдақ тан жең іліс тауып 15 сұ лтанмен бірге тұ тқ ынғ а тү седі. Кө п ұ замай Ахмет ханды Алшағ ыр бидің ұ лы Орақ батыр ө лтіреді.

Т. И. Сұ лтановтың пікірі бойынша осы кезең де 60-тан астам қ азақ хандары мен сұ лтандары сыртқ ы жаулармен болғ ан соғ ыстарда қ аза тапқ ан екен. Ал тарихшылардың пікірі бойынша, Мамаш ханның ө лтірілуімен басталғ ан «уақ ытша ә лсіреу» кезең інде тақ ү шін болғ ан кү рестер мен жауларғ а қ арсы жү ргізілген соғ ыстарда билеуші ә улет ө кілдерінен 80 астам хандар, сұ лтандар ә р тү рлі жағ дайларда қ аза табады. Бұ л сан жазба дерек мә ліметтері арқ ылы белгілі болғ аны, ал белгісіз болғ андары қ аншама. Ал қ аза болғ ан немесе тұ тқ ынғ а тү скен қ арапайым халық тың санын ешкім де айта алмас, тек болжаммен қ аза тапқ ан билеуші ә улет ө кілдерінен бірнеше жү з есе кө п болғ ан деуге болады. Міне, осындай ауыр да қ иын жылдары Жетісу жеріне моғ ол хандарының саяси билігі, Сыр бойындағ ы қ алалар мен ө ң ірлерге шибанилық ә улеттің билігі, Қ азақ станның батыс бө лігінде ноғ ай мырзаларының ү стемдігі қ алыптасады. Осылайша, бір орталық тан басқ арылатын мемлекеттік биліктің жойылып, тақ ү шін кү рестердің ө ршіп, сыртқ ы жаулармен болғ ан соғ ыстарда ү немі жең іліске ұ шырап отырғ ан тұ ста қ азақ халқ ының жағ дайы ө те қ иын болатын. Дулатидың «... сонша халық тан бұ л жерде еш белгі қ алмағ ан» деуі артық айтылса да, оның астарында осындай тарихи ащы шындық жатқ ан болатын.

Осылайша, біз Мұ хаммед Хайдар Дулатидың Қ азақ хандығ ы тарихының алғ ашқ ы кезең деріне қ атысты баяндауларын қ арастыра келе, мынадай жалпы қ орытындығ а келеміз. Мұ хаммед Хайдар Дулатидың «Тарих-и Рашидиінде» Қ азақ хандығ ының XV-XVI ғ ғ. тарихы жай тарихи фактілердің жиынтығ ы тү рінде емес, нақ ты бір мә селені ғ ылыми принциптерді сақ тай отыра, арнайы тү сіндіруге бағ ытталғ ан тү рде беріледі. Сол себепті де біз Мұ хаммед Хайдар Дулатиды Қ азақ хандығ ы тарихының алғ ашқ ы кезең дерін алғ аш зерттеген ғ алым деп санаймыз жә не бұ л ең бекті ә рі кө ркем шығ арма деп есептейміз.