2.3. Асан Қайғыға байланысты аңыздардағы хан бейнесі

Жә нібек Керей ханмен бірге Қ азақ хандығ ының негізін қ алап, ол ө лгеннен кейін 1465-1470 жылдары ел билеген қ азақ тың алғ ашқ ы хандарының бірі. Жә нібек ханның тұ сында Қ азақ хандығ ы жеке ел болды. Оның артында тоғ ыз ұ л қ алып, ұ рпағ ы ХІХ ғ асырғ а дейін Қ азақ хандығ ын билеп келді.

Кейбір зерттеушілер соң ғ ы кезде Жә нібек ханның тарихтағ ы орны, тіпті оның тарихта, ө мірде болғ аны туралы кү мә н келтіретін сияқ ты. Танымал болып қ алғ ан жас зерттеуші С. Қ ондыбай, ө кінішке орай, ерте марқ ұ м боп кетті, Жә нібек хан туралы былай деп жазғ ан болатын. «Хандар шежірелік дә стү рі ХІХ ғ асырғ а дейін алғ ашқ ы қ азақ хандары деп есептелетін Жә нібек пен Керейдің есімдерін білгенімен, қ азақ тың ұ жымдық -фольклорлық жады Жә нібек пен Керей туралы ештең е білген жоқ деуге болады. Олардың тарихынан дерек сақ тағ андар – Мұ хаммед Хайдар Дулати мен онымен замандас орта азиялық авторлар. Олардың ең бегімен қ азақ тар ХҮ ІІІ ғ асырдың екінші жартысында ғ ана аталғ ан автордың парсы тілінде жазылғ ан ең бегінің орыс тіліндегі аудармасы шық қ аннан кейін ғ ана таныс болды». Бұ л айтылғ андардың тек екінші жартысымен ғ ана келісуге болар. Жазба тарихи мә ліметтің шындығ ында Дулати жә не оның замандастарының ХҮ І ғ асырда жазып қ алдырғ анмен, сауаты бар қ ауымның оқ уына мү мкіншілік кейіннен аударма арқ ылы болғ аны рас. Бірақ «қ азақ тың фольклорлық жады Жә нібек пен Керей туралы ештең е білген жоқ » дегенге келісу қ иын. [28, 19-б].

Жә нібектің қ ыр сырын ашып, ө зіндік бет бейнесін таныта тү сетін тағ ы бір ә дебиет шығ армасы Асан қ айғ ы жырлары. Асан қ айғ ының Жә нібекке айтқ аны делінетін толғ ау кейін ө зіндік дә стү рі бар жеке сала болып қ алыптасқ ан арнау толғ ауының бізге мә лім алғ ашқ ы нұ сқ алары қ атарына саналады. Асан іргетасын қ алағ ан жақ сы дә стү р кейін жалғ асын тауып, Жиембет пен Марғ асқ аның Есім ханғ а, Бұ қ ардың Абылайғ а арнағ ан арнауларына ұ ласты.

Жалпы, Асан бірнеше ханның тұ сында ө мір сү рген. Жә нібек, Керейлермен Шуғ а келгенде егде тартып қ алғ ан кісі деседі. Кейінгі ұ рпақ ә улие танып, аң ыз кейіпкеріне айналдырғ ан, ал Ш. Уә лиханов «кө шпенділер философы» атағ ан Асан қ айғ ы ө з заманының ү лкен ойшылы еді. «Асанның XV ғ асырдағ ы қ азақ ұ лысын біріктіруге жанын аямай тер тө ккенін, Ә з Жә нібек, Керей хандармен бірге Ә білқ айырғ а қ арсы кү рестің басында болғ андығ ын тіптен оның тек бір ғ ана қ азақ аң ыздары мен ертегілеріндегі Жә нібек ханмен бірге есімі қ осақ талып, қ атар айтылатын тарихи тұ лғ а ғ ана емес[29, 165-б], кө ршілес қ ырғ ыз халқ ына да осы қ алпында белгілі екендігін Ш. Уә лиханов таң дана жазады [29, 327-б].

Енді осы сө здердің шындық қ а қ атысын сө з етер болсақ, мына жайларды байқ аймыз. Асан қ айғ ы Майқ ы бидің алтыншы ұ рпағ ы деген Қ. Халидовтың [30, 21-б] пікірін ескерсек, Майқ ы би Шың ғ ыс ханның (1153-1227) замандасы, ү йсіннің белгілі ру басы. Майқ ының ә леуметтік ортасы мен ө мір сү рген кезі туралы Шоқ аннан басқ а, орыс тарихшылары да ө ткен ғ асырда кө птеген материалдарды тауып жариялағ ан. Бұ лардың араларында принципті айырма жоқ. Орыс тарихшылардың ұ рпақ бойынша уақ ыт мерзімін анық тау ө лшемін негізге алсақ, ә р ұ рпақ қ а 25-30 жыл беріледі. сонда 6 ұ рпақ тың ө суіне шамамен 150 жылдай уақ ыт керек. Бұ л тұ рғ ыдан келгенде Асан Жә нібек тұ сында ө мір сү рді деген версияғ а айтарлық тай қ айшылық келмейді. XIII ғ асырдың алғ ашқ ы жарымында ө мір сү рген Майқ ы заманына 150-160 жылды қ оссақ, XV ғ асырдың орта тұ сында ө з алдына хандық қ ұ ра бастағ ан Жә нібек дә уіріне біраз жақ ындай тү седі. [31, 57-б]. Асанның арғ ы тегін осы ө реде сө з ететін ө зге материал ә зірге кездескен жоқ.

Асан туралы кө п орнық ты, тү бегейлі пікір айтқ ан ғ алым М. Ә уезов. «Бұ л тарихта болғ ан адам, - деп жазды алты томдық «Қ азақ ә дебиеті тарихында», - тірлік еткен заманы Жә нібек дегені болмаса, дә лді кім екені, қ ай ортадан шығ ып еді, қ андайлық ең бек, ә рекет етіп, қ андай ө мір кешіп ө тіп еді, - ол жайының ешқ айсы туралы дә л дерек жоқ. Тарихта болғ ан адамдар ішінде ө мір торабы, іс ең бегі, халық тың нағ ыз ертегісі болып, тек сол қ алыпта ғ ана ой жадында сақ талғ ан адамның бірі осы Асан қ айғ ы [32, 255-б]. Біздің пікірімізше, Асанды Орманбет заманына жақ ындату кейінгі дә уірдің қ осымшасы тә різді. Шоқ аннан басталатын зерттеушілердің ү лкен тобы жә не уызша сақ талғ ан аң ыз ә ң гімелердің басым кө пшілігі Асанды Жә нібек заманының адамы тіп кө рсетеді. Осы версия шындық қ а біраз жақ ын сияқ ты.

Қ ысқ асы, Асан қ айғ ы Шың ғ ыс ханның замандасы белгілі ә скербасы, барша қ азақ қ а блгілі «Тү гел сө здің тү бі бір, тү п атасы Майқ ы би» деген мақ алғ а енген атақ ты Майқ ы бидің алтыншы ұ рпағ ы, ноғ айлы заманындағ ы ақ ылшы дана, ү лкен философ, Дешті Қ ыпшақ тың (кезіндегі) Ә білқ айыр хан кезіндегі ірі жыру болғ ан. Бірақ ол тақ иесі Ә білқ айырды емес, оның билік ү шін талас ү стіндегі қ арсыластары, келешек қ азақ хандығ ының иегерлері Жә нібек пен Керейді қ олдағ ан кісі. Керей, Жә нібек хандардың ақ ылшы биі болғ ан Асан қ азақ руларының орда кө теруін жақ тайды, қ азақ тар Шу, Сарысу бойына орналасқ ан соң, ел іргесі берік, ағ айын ұ жымы кү шті болуын ү ндейді. Асанның бір баласы жетім Жанә лі Ә з Жә нібкпен бірге қ алмақ ханында бірнеше жыл кепілдікте болғ ан. Осы деректерге қ арай отырып, Асан мен Жә нібек арасында тығ ыз байланыс болғ андығ ын аң ғ аруғ а болады.

Қ азақ хандығ ы XV ғ асырдың орта шенінде Шу, Сарысу ө зендрінің бойында орналасқ аннан кейін, жұ рт жаң а қ онысқ а ә рине ө з бағ асын береді. Ондай сө здердің біразын елдің аузы дуалы қ ариясы Асан айтуы ә бден мү мкін. Асан ө з ө лең, толғ ауларында іргесі берік, ынтымағ ы кү шті ел болып, хандық ү кіметті нығ айту, елдің қ орғ аныс қ абілетін арттыру қ ажетін насихаттайды. Жә нібек ханды табысқ а мастанбауғ а, елдің тү бегейлі болашағ ын ойлауғ а шақ ырады. Асанды кө біне Жә нібектің қ асынан кө реміз. Оның бізге жеткен толғ аулары тү гел дерлік Ә з Жә нібек ханғ а арнай айтылғ ан. Асан қ айғ ы халқ ында, ел арасында «Бұ л қ ария қ ашанда ханғ а жағ ынбай, жарымсақ танбай тура сө йлеуші еді» делінеді. Бұ л сө здің ақ иқ атын Асан толғ ауларынан байқ аймыз.

Асанның «Жә нібекке айтќаны» деп аталатын 33 жолдан тұ ратын толғ ауы Ә лкей Марғ ұ лан материалдарынан алынып, Х. Сү йіншә лиев ә зірлеуімен алғ аш «Ертедегі ә дебиет нұ сқ алары» атты 1967 жылы жарық кө рген жинақ қ а енгізілген. Кейін 1989 жылы М. Мағ ауин мен М. Байділдаев қ ұ растыруымен шық қ ан «Бес ғ асыр жырлайды» жинағ ының бірінші томына бұ л толғ аудың он бір жолы қ ысқ артылып, жаң адан он алты жол қ осылып, барлығ ы 39 жол болып, бұ рынғ ы атауы алынып тасталғ андық тан шартты тү рде «Ай, хан, мен айтпасам білмейсің... » деген алғ ашқ ы жолының атауымен жаң а нұ сқ асы енгізілді.

Толғ аудың бізге жеткенше жинаушылар қ олында, ә р басылымдарда шашылғ ан бө ліктері соң ғ ы нұ сқ асында бас аяғ ы жинақ талып, композициялық қ ұ рылысы жағ ынан ә рқ айсысы ханғ а деген ренішті, белгілі бір ойды білдіретін, «Мұ ны (оны) неге білмейсің?! »деген рефренмен аяқ талатын жеті тирададан жә не жыр соң ындағ ы қ орытынды бө ліктен тұ ратын, біршама қ алыпқ а тү скен сың айы бар. Дегенмен ә лде де ү ш бө лігі ішіндегі ой қ айталанып, не бірінің ішіндегісі екіншісінде араласып жатады.

Асан Қ айғ ының бұ л кө лемді толғ ауында жалпы алғ анда халық пен хан арасындағ ы қ арым-қ атынас, мемлекеттік, елдік мә селелер, ханның іс-ә рекеттері негізінен жыраудың осы мә селелерге жеке кө зқ арасы арқ ылы сө з болады. Сондық тан жырда бір жақ ты кө зқ арас, субъективизм едә уір орын алатыны аң ғ арылады. Жоғ арыда айтылғ андай, Асан Жә нібектің Ә білқ айырдан бө лініп дербес қ азақ хандығ ын қ ұ ру стратегиясына қ арсы емес сияқ ты, бірақ осы ү лкен мақ сатты орындауда Жә нібек пен Асан арасында келіспеушіліктер, соғ ан байланысты Асан толғ ауларында ханғ а бағ ытталғ ан сын кө п.

Ей, хан мен айтпасам білмейсің,

Айтқ аныма кө нбейсің.

Шабылып жатқ ан халқ ың бар,

Аймағ ын кө здеп кө рмейсің.

Қ ымыз ішіп қ ызарып,

Мастанып қ ызып терлейсің

Ө зің нен басқ а жан жоқ тай

Елеуреп неге сө йлейсің?

Қ орғ ан салдың бейнет қ ып

Қ ызметшің жатыр ішіп жеп

Мұ ны неге білмейсің

Ей, Жә нібек ойласаң

Қ илы қ илы заман болмай ма?

Бұ л жолдардан Асанның Ә з Жә нібекке халқ ының қ амын неге ойламайсың, қ ымыз ішіп қ ызынып, елеуреп сө йлеу не тең ің, істеген ісің нің оң ып жатқ ан бірі жоқ, келешегің е, елің нің ертең іне кө з жібермейсің деп кү йіне тіл қ атады. Қ арт жыраудың қ ояр талабы бйбіт ө мірді қ амтамасыз ету, ел жұ рттың татулығ ы, жауласып, ө зара қ ырқ ысуғ а тиым салу. Жә нібекке берер ақ ылы да сол.

Асан жыраудың ханғ а айтқ ан реніш, ө кпе-наздарын рет-ретімен қ арастыратын болсақ, біріншіден, алғ ашқ ы тирададағ ы жырау сынын қ абылдауғ а болады. Шындығ ында жаң адан ғ ана шаң ырақ кө теріп отырғ ан мемлекеттің шаш етектен шешілмеген істері, жырда кө рсетілгендей айнала аң дығ ан жауы, «Шабылып жатқ ан халқ ы... » тұ рғ анда оларды «кө здеп кө рмей» сауық -сайранғ а салынып, «қ ымыз ішіп кызаруы» сияқ ты бейқ ам жү ріске барып, уақ ытын бос ө ткізуі, ә рине, елбасының ү лкен кемшілігі. Оның ү стіне ел билеп отырғ ан, халық ә р басқ ан қ адамын аң дып отырғ ан басшығ а «Мастанып, қ ызып терлеп, Елеуреп сө йлеу», тіпті ә дептен озғ ан жарастық сыз іс.

Екінші, бесінші, алтыншы тирададаларындағ ыЖә нібек ханның қ орғ ан, қ ала салуғ а байланысты айтқ ан Жә нібектің орыс шеберлерін алдырып, кә уірге қ ала салдырғ анын жырау айып кө реді. Ө йткені, біріншіден, оны ертең қ айтып «Артың ды алар орыс кеп», сондық тан бұ л «Қ орғ ан салѓан бейнетің » бос ә урешілік болды, «Ақ ылды белден шалдырдың », – деп, бұ ндай іске бармауғ а шақ ырады. Екіншіден, ол кө шпелілердің салт-дә стү рін, ә дет-ғ ұ рпын қ атаң сақ тауды қ алайтын идеологі ретінде қ ала, қ орғ ан салу отырық шылық қ а бастайтын жол, ал ол кө шпелілердің атам заманнан бергі, тек далалық тарғ а тә н қ асиеттерінен айырады. Бұ л Асан Қ айғ ының позициясы. Ал Жә нібек ханның ұ лы жырауғ а қ андай уә ж айта алар еді. Біріншіден, негізі кө шпелі Алтын орда, Ноғ ай Ордасы хандарының орталық қ алаларында шетел шеберлерін шақ ыртып сарай тұ рғ ыздырып, қ ала салдыру қ ашаннан бар дә стү р. Сондық тан бұ ны кө шпелілер салт-дә стү рін бұ зғ андық деп ќарамаймыз. Ү шіншіден, Ә білқ айыр ханнан бө лініп, дербес Қ азақ хандығ ын қ ұ руғ а, жаң аша жол бастауғ а бойдаушылық жасағ ан Жә нібек ханғ а, ата дә стү рін сақ тай отырып, оның кейбір анахронизмге, яғ ни жаң а жағ дайларғ а, прогреске тұ сау бола бастағ ан тұ старын қ абылдамай, жаң ашылдық қ а бару қ иын бола қ оймағ ан болу керек. Толғ аудағ ы Жә нібектің кө шпелілердің басқ а да сол кезде мү лтіксіз орындалып отырғ ан дә стү рлерін (қ арадан қ атын алу, атамекенге байланып қ алмай кө шу жә не т, б. ) сақ тай бермеуі, ә зірге бұ лтартпас деректер болмағ анмен, ханның қ ала салу ісіне шындығ ында барғ анын дә лелдей тү седі.

Жеті жолдан тұ ратын бесінші тирадасында жырау бес ө те маң ызды тақ ырыптарды қ озғ айды. Алдында айтылғ ан қ орғ ан салу мә селесімен қ атар, бірінші бө лімдегі айнала жау ортасында «тыныш жатырсың », – деп, бейқ амдығ ы тағ ы ескертіледі, бірақ бұ л жолы жалпы айтылмай, жау нақ тыланады, олар – қ ытай мен орыс. Бө лімде, сонымен қ атар, ханның кемшіліктері айтыла бермей, осы жырда бірінші рет Жә нібектің жеке басының қ асиеті – ерлігі «Ө зің – Жә нібек, елден асқ ан батырсың! » – деп, ө те жоғ ары бағ аланады. Дегенмен, жаудан қ орғ анудың, Асан ойынша, ең тиімдісі – ата-баба тарихында дұ рыстығ ы ә бден тексерілген, басқ а жерге қ оныс аудару тактикасы деп тү сінеді. Сондық тан ұ лы баба, енді «Желмая мініп, жер шалатынын» сол «Тапқ ан жерге ел кө шір», – деп, Жә нібек ханнан қ атаң талап етеді. Айтылғ ан сындарғ а байланысты Жә нібек ханның ұ станғ ан позициясы мынадай сияқ ты. Біріншіден, аталғ ан екі ү лкен кө ршінің қ атерлісі, Асан Қ айғ ы осы жырда ә лденеше дұ рыс атап кө рсеткендей, Алтын Орда ыдырап, ә лсіреген сайын, княздіктері бірігіп, кү шейе тү скен, орыстар. Сондық тан хан олармен жауласпай, тыныш бейбіт қ атынасты қ алағ ан, оғ ан осы толғ аудағ ы олардың кә уірлігіне қ арамай шебер шақ ыртып, қ орғ ан салдырғ аны дә лел. Екіншіден, Жә нібек пікірінше хандық ты кө ршілердің жаулық пиғ ылынан сақ таудың жолы кө ше беру емес, қ ала салып, отырық шылық қ а бағ ыт ұ стау. М. Тынышпаевтың «Қ азақ халқ ының тарихы» атты ең бегінде Жә нібектің осы толғ ауғ а сү йеніп, Астраханьді билегенін, ал 1477 жылы тіпті Қ ырымда хан болғ анын жазады. Ал бұ л ханның қ ала салып, отырық шылық қ а ойысу ойының нақ ты тарихта жү зеге асқ андығ ын кө рсетеді. Ү шіншіден, осы жырдағ ы Асанның ренішін, ашуын туғ ызғ ан Жә нібектің оғ аш қ ылық тары, іс-ә рекеттері оның дә стү рлі тіршіліктің, кө шпелілік кө зқ арастың осал тұ старын біртіндеп тү сіне бастауының белгісі сияқ ты. Хан мен жырау арасындағ ы тү сініспеушіліктер дү ниетанымдық кө зқ арас қ айшылығ ына ұ ласып отыр. Тө ртіншіден, жыраудың жер шалып, тапқ ан жерге елді кө шіру талабы, біздің ше, ә лгіндей ханның басына келген жаң а ой, кө зқ арастардан кейін, сірә, орындалмайтын сың айы бар.

Толғ аудың соң ында Асанның айтып-айтып келіп, шығ арманың қ орытындысы есебінде «Хош аман бол, Жә нібек, Енді мені кө рмейсің! », – деп, ашуланып, қ олды бір сілтеп, сірә, бесінші тирадасында айтқ анын істеуге «Желмая мініп, жер шалуғ а» кетті деп жорамалдауғ а болады. М. Мағ ауиннің «Қ обыз сарыны» монографиясында (1968 ж. ) Асан Қ айғ ы осы сапары алдында терең мағ ыналы сө зі (6 жол) келтіріледі, соның алғ ашқ ы «Жайлы орынды жат басқ ан Жерді кө рмей кетпекпін» жолдары жыраудың туғ ан жердің отарлануына қ арсы ү зілді-кесілді пікірін білдірсе, келесі «Ханның орнын қ ара алғ ан Шерді кө рмей кетпекпін» [36, 29-б] деген жолдарында мемлекеттің тек хан басқ арғ ан тү рін ғ ана танитынын білдіреді. Асан Қ айғ ының бұ л жолдардағ ы қ оғ амдық -саяси кө зқ арасы, біздің ше, жетінші тираданы талдауымыздағ ы Жә нібек ханның кө зқ арастарымен сабақ тас. Бұ л енді жеме-жемге келгенде қ азақ жерінің жанашырлары екі ұ лы адамының жету жолдары басқ а болғ анмен тү пкі мақ саттарының бір екендігін айғ ақ тайды.

Толғ ауды толық талдай келе, оның шығ у уақ ытын Жә нібектің Моғ олстанның Шу – Сарысу ө зендері бойындаҚ азақ хандығ ының шаң ырағ ын кө теріп, іргесін бекіткеннен кейін, бұ рынғ ы Ноғ ай ордасындағ ы қ онысты қ айта иемденіп, Дешті-Қ ыпшақ тың басым бө лігінде билігінің орнағ ан кезімен тұ стас келетін ХҮ ғ асырдың 65-70 жылдары шамасы деп есептейміз. Оғ ан басты себептер: 1) Хандық тың біршама кү шейіп, бекініс, қ орғ ан, қ ала салына бастауы; 2) айналасындағ ы елдерден шеберлер шақ ыртылып, олармен қ арым-қ атынастың дамуы; 3) орыс жерінде мемлекеттің орталық тануы кү шейіп, «кә уірлерден» қ ауіптің кү шеюі; 4) Жә нібектің хандық билікке келіп (1465-1470 ж. ж. ), хан атанып, қ ымыз ішіп қ ызарып, қ ұ ладын баптап, отауына жас иіс кіргізіп, біршама ө зін еркіндікке бой алдыруы.

Автор хан болмаса да, ханғ а биіктен сө йлейді, тұ щы етіне ащы таяқ тай тиетін ө зін хан ісінің терістігін ә шкерелейді, бұ л сө здер дос жаран адамдардың арасында айтылатын ашық пікірге ұ қ сайды. Асан ө з алдына ел болуғ а талпынғ ан қ азақ қ ауымына қ амқ оршы болып, Жә нібектің артық кеткен тұ старына кө регендікпен ақ ыл айтып отырады. Кемең гер ақ ын Ә з Жә нібектің артық кеткен тұ старына кө пшілік атынан тура сө з айтады. Жаң а қ ұ рылғ ан жас мемлекет жаң а қ аз тұ рғ ан сә бидей, ә лі қ амқ орлық қ а, алақ анғ а зә ру. Сондық тан Жә нібекке торығ ан жау бар, азғ антай жең іске мастанба, ә лі талай заман бар екенін еске салады. Бұ л ө лең нің Жә нібектің кем кетік тұ старын жө нге салмақ негізінде айтқ ан болуы керек. Себебі, ә з деп ардақ тағ ан Жә нібектің дә л осындай дә режеде ел ертң ін ойламайтын, істеген ісінің оң бай жатуы мү мкін емес. Жанына тиетіндей батыра айтуғ а тырысқ ан тә різді. Ә рине, Жә нібек те пенде. Онда да кемшілік бар. Ол да хан болғ анымен адам. Сонда да болса, халық тан жоғ ары тұ р, ел басында отыр, сондық тан ақ ылы да ісі де қ арыс сү йем артық тұ руы тиіс. Асан Жә нібектің қ абырғ алы биі, кемең гер ақ ылшысы. Оның жолы да, жасы да ү лкен. Ақ ылмен тоқ тату, сө збен санаса жеткізу Асанның міндеті.

Ә білқ айыр ханнан бө лінуге қ арсы болмағ анымен Асан қ айғ ы ата мекенінен ат қ ұ йрығ ын ү зіп, ұ зап кетуді онша хош кө рмеген секілді.

Қ ырында киік жайлағ ан

Суында балық ойнағ ан

Оймауыттай тоғ ай елімнің

Ойына келген асын жейтұ ғ ын,

Жемде кең ес қ ылмадың

Жемнен де елді кө шірдің.

Ойыл деген ойың ды,

Отын тапсаң тойынды

Ойыл кө здің жасы еді

Ойылда кең ес қ ылмадың

Ойылдан елді кө шірдің.

Бұ л жырды біз Асан қ айғ ы Ә з Жә нібекке қ азақ жұ рты Шу бойында жү ргенде емес, Ә з Жә нібек Астрахань хандығ ын ө зіне қ аратып тұ рғ ан кезде айтқ ан деп болжау айта аламыз. Кө ріпкел жырау Еділден бастап жылжып, жайлы жайлы мекендерді кейінге қ алдырып келе жатырмыз деп қ апаланбайды, шығ ыстан батысқ а қ арай беттеген жолдарында ордалы жұ рт болып орнығ уғ а лайық ты Ойыл, Жем секілді сулардың бойындағ ы шұ райлы атыраптардан тоқ тамай ө тіп, бір қ иыр шеттегі Еділ атты тар жерге келгендігін, егер осында тоқ тамаса шаруа берекелі болмайды, кө шпенді елге Жайық пен Еділді тастап ә рмен барғ анда береке таба алмаймыз, енді осында аялдағ ын», - кең ес береді.

Еділ менен Жайық тың,

Бірін жазғ а жайласаң,

Бірін қ ысқ а қ ыстасаң

Ал қ олың ды маларсың

Алтын менен кү міске!

Асан қ айғ ының жыры бойынша Ә з Жә нібек хандығ ын кү шейткен соң бұ рынғ ы аталары билеп тө стеген қ ыпшақ даласын тү гел ө зіне қ аратпақ шы болады, бірақ Асан оны қ остамайды. Елге баяны тұ рақ керек екендігін айтады. Жә нібектің қ атерлі жоспарын сынайды. Ө з алдына ел болуғ а талпынғ ан қ азақ қ ауымына қ амқ ор болғ ан жырау қ иын жағ дайды сезіп, ханғ а ақ ылын аайтады. Жыраудың ойынша жайлы қ оныс халық басындағ ы барлық қ айшылық тарды шешетін сияқ ты. Осыдан барып ол хан алдына ө з жоспарын ұ сынып, сон іске асыруды талап етеді.

Елбең елбең жү гірген

Ебелек отқ а семірген

Екі семіз қ олғ а алып,

Ерлер жортып кү н кө рген

Еділ деген қ иянғ а

Ең кейіп келдің тар жерге

Мұ нда кең ес қ ылмадың

Кең естің тү бі нараду

Кө ң ілді жаман қ алдырдың

Нә лет біздің жү рекке!

Жырдың айтылғ ан уақ ыты қ алай болғ анда да 1465 жылдан кейінгі мезгіл. Шамамен оны 1465-1470 жылдар арасы деп межелеуге болатын болар. Аң ызда да солай берілген. Жә нібек ханның жұ рты Еділ менен Жайық тың арасында болғ ан дейді. Демек бұ л жерде жаң сақ айтылғ ан пікір жоқ. Бұ л сө здер шын мә нісінде 1465 жылы Ә білқ айыр ө ліп, сол кезде қ азақ тардың баяғ ы ө здрінің ата жұ ртына оралғ ан кезең інің кө рінісі деп қ орытынды жасауғ а толық негіз бар.

Ә з Жә нібек хан қ азақ халқ ының тарихында есімі ілтипатпен еск алынатын хандардың бірі. Оның Ә з Жә нібек аталуы осының бір дә лелі емес пе?! Ә білқ айырдан елді бө ліп алып шақ қ ан да, ө зіндей ең бек сің ірген деп есептелінетін бірге туғ ан бауыры Керей хан туралы не Асан қ айғ ы жырау, не басқ а жыраудың бір ауыз лебіз білдірмей, разы болсын, наразы болсын тек қ ана Жә нібекті жырлауында кө п мә н бар. Ө йткені тарихи тұ лғ аның бә рі ә деби кейіпкер бола бермейді. Ауызша жырланатын ә дебиетте бірнеше ғ асыр бойы есімі жоғ алмай жү руі ү шін кейіпкер де, автор да сол халық қ а айрық ша ең бегі сің ген ү лкен бедел иесі болуы керек. Біз Асан қ айғ ының Жә нібекке арнағ ан жырларын осы тұ рғ ыдан қ араймыз.

Асан қ айғ ы Жиделі Байсынғ а сапар шегерінде айтыпты деген мынандай сө з бар:

Жайлы орынды жат басқ ан,

Жерді кө рмей кетпекпін

Ханның орнын қ ара алғ ан

Жерді кө рмей кетпекпін

Қ атындармен қ атарлас

Ерді кө рмей кетпекпін.

Бұ л енді отаршылдық қ а қ арсы лепес екені анық. М. Ә уезов «Ә дебиет тарихы» зерттеуінде: «Асан қ айғ ы жайындағ ы ә ң гіменің екінші халық қ а жат, бө тен саналы тү рлері бар. Ол аң ыздағ ы Асан халық мү ддесімен қ абысатын Асан емес, хан сарайының ақ ылшысы, сыншысы, санашылы болғ ан Асан. Бұ л Жә нібек ханғ а ақ ыл айтады. Қ ұ ладынғ а қ у ілдіргенің жаман ырым, қ ала салғ аның жаман қ ылық, - деп сынап шенейді. Асан кертартпа феодалдық заманның санашылы болып шық ты. Саны аз болғ анмен Асанның Жә нібекке айтыпты мыс деген толғ аулары халық сү йген Асаннан бө лек жат саналы адамдарды танытады», - деген болатын. [33, 46-б]. Ал М. Мағ ауин болса бұ л пікірді қ остамайды. «Қ азақ хандығ ы дә уіріндегі ә дебиет» ең бегінде: «Асан толғ ауларындағ ы кейбір сарындарды соң ғ ы кездің қ оспасы деп қ арауғ а болмайды. Асан XV ғ асырдың перзенті, сол заманның салт санасы, идеологиясы Асанғ а да жат емес, сондық тан да бұ л жерде мә селеге тарихи кө зқ арас тұ рғ ысынан келуге тиіспіз. Асан хандық ү кіметтің берік болғ анын қ алайды, сондық тан Жә нібекті ата жорасын бұ здың деуі ә бден мү мкін», - деп ой айтады. [33, 14-б]

Қ арт жыраудың қ ояр талабы бейбіт ө мірді қ амтамасыз ту, ел жұ рттың татулығ ы, жауласып, ө зара қ ырқ ысуғ а тыйым салу. Жә нібекке берер ақ ылы да сол:

Еділ бол да, Жайық бол,

Ешкімменен ұ рыспа

Жолдасың а жау тисе,

Жаның ды аяп тұ рыспа

Ел жұ рттың бірлігі, достығ ы берік болып, ағ айыншылық пен тату тә тті ө мір сұ ріп барша мұ ратқ а жету жыраудың арманы.

«Қ азақ стан Ғ ылым Академиясының қ олжазба қ орына 1946 жылы Тұ рсынбаев Бедел тапсырғ ан Асан сө здерінің ішінде, ә лі баспа бетін кө рмеген бір толғ ау бар», - дейді Х. Сү йіншә лиев [34, 116-б]. Ол Асан қ айғ ының ханғ а айтқ ан бағ дарлық ойын шертеді. Бұ л ө лең ді қ арт жырау Жә нібектің Қ ара Ертіс бойына Орда салмақ ойына қ арсы айтса керек.

Тү йе бойы қ ары бар

Аша тұ яқ қ ырылып,

Қ ардың беті қ ан болар,

Аштық келіп алашқ а

Бір тү йір етке зар болар

Алашың тү гел ашық са

Ақ ыл кетер басың нан

Асың кетер қ олың нан

Ақ ылшың кетер қ асың нан

Халайық тү гел кү йзелсе

Бағ ың кетер басың нан

Тағ ың кетер астың нан

Қ асиет кетер жерің нен

Береке кетер елің нен

Қ оян оттап кү н кө рмес

Қ асиетті белің нен

Асанқ айғ ы ханды халық қ амын ойлауғ а, ел мү ддесі ү шін қ ызмет етуге шақ ырады. Сол ү шін болашақ хандық қ оныс болар мекенді іздейді. Алғ ашқ ы хандық қ ұ рғ ан жылдары Жә нібек бастағ ан қ азақ хандығ ы бір жерді тұ рақ ты астана ете алмай ү ш ө лкенің арасында ауысып жү реді. Шу бойы, Қ аратау, Жайық тағ ы Сарайшық астаналық орындар болады. Ал Асан кө бінесе Жетісу ө лкесі, Шу бойын Қ озыбасы баянды астана деп есептейді. Ө зі Қ арқ аралы мен Жырғ алаң ө зендерінің бойында кө шіп жү реді. Асан қ айғ ы жырауғ а туғ ан жер, ата мекен бә рінен де ардақ ты. Ол туғ ан жерді менсінбеушіліктен кө шуді қ олдамайды. Ол қ оныстан ел айырылып қ алғ асын енді барар жер, басар тау қ айда дегенде ғ ана кө шуді ойлайды. Асанның ө з толғ ау жырларында олардың мазмұ нында ө з дә уір шындығ ынан тысқ ары ештеме жоқ. Яғ ни он бес ғ асырдың екінші бө лігі мен он алты ғ асырдың аралығ ында Қ азақ стан жерін мекендеген ру-тайпалар тірлігінің, қ азақ тардың дербес ел болу процесі тұ сындағ ы жағ дайлар мен қ иырдан қ иырғ а қ оныс аударуындағ ы қ иындық тардың ізі кө рінеді. Асанқ айғ ының ² Қ ырында киік жайлағ ан... ² деп басталатын ө лең і турасында ә дбиет зерттеушілері арасында пікір қ айшылық тры бар. Осы ө лең туралы С. Сейфуллин: ² Араздасып шық қ ан Ә білқ айыр хан ө лтірілген соң, Жә нібек хан бастағ ан жө ң кілген қ азақ кү ншығ ыстан кү нбатысқ а, Еділ-Жайық тың қ ұ йылсына лық сы кө шіп келіп, ө здерінің кө пшілігінің ² Қ ара шаң ырағ ы² тә різді тө ркін елдеріне – кө шпелі ұ лы ноғ айлы елдеріне іргелесіп қ онады. Осы оқ иғ ағ а мең зейтін қ азақ ауыз ә дебиетінде ² Жә нібек ханғ а Асанқ айғ ы айтқ ан² деген жыр бар деп осы толғ аудың:

Еділ деген қ иянғ а
Ең кейіп келдің тар жерге
Мұ нда кең ес қ ылмадың, -

деген жеріне дейін ү зіндісін келтіреді. Ә. Дербсә лин Сә кеннің пікіріне қ осылмайды. «Біздің ше, бұ л толғ ау Жетісу бойына кө шкен елдің бұ рынғ ы орнына қ айтып оралғ аннан кейін емес, кө шіп бара жатқ ан, не кө шіп болғ аннан кейінгі тұ ста айтылғ ан сияқ ты. Ө йткені, толғ аудағ ы тү йінді ой ү йреншікті қ ара орнынан кө шуге наразылық қ а саяды. Егер, Сә кен айтқ андай: «ө здерінің кө пшілігінің қ ара шаң ырағ ы тә різді тө ркін елдеріне» қ айта оралғ анына байланысты шығ арылғ ан ө лең болса, онда ханғ а лді кө шірдің деп ренжудің реті болмас еді. Жырау бір кезде қ азақ ру тайпалары мекендеген қ ара қ оныстың ө зен, су, орманын саусақ пен санап, ә рқ айсысына, бас – басына бағ а беріп, сол жерлерден бекер кө штің дейді, бауыр басқ ан жерден айырдың деп Жә нібекті айыптайды. Бұ л толғ ау кө шпелі елдің жай кө шіп қ онуы емес, Жә нібек, Керейлердің Еділ, Жайық аралығ ынан Шу бойына келген кезін, сондағ ы халық жай кү йін, батыстан шығ ысқ а қ оныс аударуды елге оң ай бола қ оймайтынын бейнлейтін сияқ ты. Жалпы, қ азақ халқ ы тарихында Жә нібек, Керейлрдің Жетісу бойына кө шуі кейін қ азақ тардың дербес ел болуына қ арсылық тан туып отырғ ан жоқ, кө шпелі ел тұ рмыс тіршілігінің негізгі жақ сы жер, су жайына Жә нібектің назарын аудару ниетін кө здейді. Жырау ескі қ оныстың отқ а, суғ а, малғ а, адамғ а жайлы жақ тарының бә рін айтып, солардан лді айырдың деп ханды айыптайды. «Қ ырында киік жайлағ ан» толғ ауы шығ ысқ а кө шіге байланысты оқ иғ аларғ а елдің қ алай қ арап, қ алай қ абылдағ анын, байырғ ы жер судан айырылғ ан елдің кө ң іл – кү йін білдіреді», -деп тұ жырымдайды Ә. Дербісалин [35, 95-б].

Жалпы, елі мен жерінің амандығ ын ойлағ ан ақ ыниел басшыларының қ апысыз отырмай, сақ болуын ә рдайым еске салып отырады. Қ азақ ә дебиетінде сырт жаудан сақ тану сарыны Асан қ айғ ы жырларынан басталады. Асан қ айғ ының толғ ау жырлары оның кө ң іліне кү дік ұ ялап, елі мекендеген жерлер тө ң ірегіне секем ала қ арап, кө лденең дұ шпан кө з алартпай, халық қ ауіп – қ атерсіз тыныш ө мір сү ре алатын аймақ ты іздеген қ алпын танытады. Асанның Жә нібекке реніші жыраудың халық тағ дырын кең, ә ріден ойлап, толғ ауынан туғ ан секілді. Асан қ айғ ының Жә нібекке айтқ ан толғ ауларын оқ и отырып, бір жағ ынан қ азақ поэзиясының кейінгі біраз кезең іне ортақ жайларды байқ ауғ а болады. Мұ нда ә сіресе, жыраудың ханғ а кө пшілік атынан тура сө з айта алуы.

Ә дебиеттің қ андай дә уірде, қ андай дең гейде ө мір сү ргеніне қ арамастан негізгі обьектісі - адам, адам қ оғ амының проблемалары болғ анын білеміз. Адам концепциясының қ ойылуы, шешілу сипатына қ арап, ә дебиеттің кө ркемдік дең гейін тануғ а да болады. Кө птеген ә дебиеттер адам бейнесінің алғ ашқ ы нысанынан бастап автор ойынан туғ ан типтендірілген жинақ таушы образ жасауғ а дейін бірнше ғ асырды басынан ө ткізген. Қ азақ поэзиясы жө нінде де осыны айтуғ а болады. (ә рине, сө з бұ л арада фольклор туралы емес)

Қ азақ поэзиясында аздағ ан ө лең толғ аулары біздің заманымызғ а ө з атымен жеткен бастапқ ы ақ ын жыраулардың жекелеген туындыларына осы тұ рғ ыдан келсек, ең алдымен арнау толғ аулары (Асанның Жә нібекке айтқ ан) кө зге тү седі. Мұ нда, ә рине, алыс замандағ ы сө з иелерінің адам бейнесін жасау мақ сатын кө здемегені, тіпті ондай ниеттің мү лдем болмағ анын атап айту қ ажет. Бұ л заң ды да. Ө йткені, адам образын жасау деген сө з ө скен, ө ркендеген ә рбиеттің тұ сында ғ ана туатын кө ркемдік ұ ғ ым. Бірақ, соғ ан қ арамастан кө не дә уірде туғ ан арнау толғ ауларын осы саладағ ы кө ркемдік талпыныс ретінде қ арауғ а негіз жоқ емес. Себебі, толғ ау иелерінің арнауларында адам бейнесін жасауды кө здемеген жә не олардағ ы адамның кө ркем бейне дә режесінен мү лдем қ ашық тығ ын ескере отырып, алғ аш ең алдымен осы тектес шығ армаларда ғ ана жеке адамның іс ә рекеті, мінез қ ұ лқ ы ө зге адам мен қ ауымғ а қ атысы ө з кезең інің кө ркемдік қ ұ ралымен (поэзия) арнайы сө з болғ анын атамасқ а болмайды. Біз арғ ы дә уірдің кө птеген тарихи адамдарын кө бінесе осы сияқ ты шығ армалар негізінде танып білеміз. Себебі, арнау толғ аулары алуан тү рлі жанрлық кемшіліктеріне қ арамастан, сол ескі дә уірде ө мір сү рген белгілі адам туралы, оның ісі мен ә рекеті туралы аз да болса тү сінік береді. Тарихи адамдар жайында осындай толғ аулардан басқ а ешнә рсенің біздің заманымызғ а жетпегенің ескерсек, бұ л туындыларының маң ызы ерекше. Асан қ айғ ының Жә нібек жайындағ ы толғ аулары жө нінде осыны айтуғ а болады. Жә нібектен бастау алғ ан арнау толғ аулар қ азақ поэзиясында адам бейнесін жасаудың беташар пішіні болды. Асан қ айғ ы тарихи фактілер негізінде білгеніміздей Жә нібек ханның тұ сында ө мір сү ргендіктен, жырау тудырғ ан толғ аулар тарихқ а, шындық қ а біршама жақ ын дерек кө здері болып саналады.