2.2. Жиренше мен Қарашашқа байланысты аңыз әңгімелердегі Жәнібек хан бейнесі

Қ азақ ә дебиетінде жиі сө з болатын, бейнесі бір сарында берілмей шынайы ө мірдегідей ә р қ ырынан кескінделетін ел билеушілердің бірі -- Жә нібек хан. Ол туралы қ азақ ә дебиетінің барлық салаларында дерлік (ауыз ә дебиетінде, жырау поэзиясында, жазба ә дебиетте) айтылады деуге болады. Хан тұ лғ асының осы бапта алғ аш рет аң ыз ә ң гімелердегі бейнесі хақ ында сө з болатындық тан, алдымен хан туралы азын-аулақ мә лімет бере кеткенді жө н кө рдік.

Жә нібек хан, «Қ азақ стан» ұ лттық энциклопедиясының (2001 жыл) деректері бойынша, ХҮ ғ асырдың басы -- 1470 жыл аралығ ында ө мір сү рген, Қ азақ хандығ ының негізін қ алағ ан хандардың бірі, Орыс ханның ұ рпағ ы, Барақ ханның кіші ұ лы. 1457 -- 1458 жылдары туысы Керей ханмен бірге Қ азақ хандығ ының негізін қ алағ ан. Керей ханнан соң 1465 -- 1470 жылдары арасында қ азақ тың екінші ханы болады [24]. Жә нібек ханның тұ сында Қ азақ хандығ ы жеке ел болды. Ханның артында тоғ ыз ұ л қ алып, оның ұ рпағ ы ХІХ ғ асырғ а дейін Қ азақ хандығ ын билеп келді.

Жә нібек қ азақ ә дебиетінде едә уір орын алғ ан хан. Жә нібек туралы ауыз ә дебиетінде Жиренше мен Қ арашашқ а, Асан Қ айғ ығ а байланысты аң ыздарда жиі ауызғ а алынады. Ол туралы ақ ын-жыраулар поэзиясында, ә сіресе Асан Қ айғ ы шығ армашылығ ында айтылады. Жә нібек хан бейнесі жазба ә дебиетте белгілі орын алғ ан. Ілияс Есенберлиннің «Алмас қ ылыш» романында ол басты кейіпкер ретінде жан-жақ ты бейнеленген. Жә нібектің бейнесі Қ. Салғ ариннің «Қ азақ тар» роман-эссесінде де беріледі. Қ азақ тарихында алғ ашқ ы қ азақ хандарының хандық қ ұ рғ ан жылдары нақ ты аталмай, екеуінің аты қ атар беріліп отырады [25]. Екеуінің аты алғ ашқ ы қ азақ хандары ретінде тарихта қ атар аталғ анмен халық арасында Керейден гө рі Жә нібек есімі кө бірек аталып, ү лкен қ ұ рметке бө ленген. Бірақ бұ л феномен туралы толық зерттеулер жоқ, тек кейбір болжаулар ғ ана кездеседі.

Осы орайда, бұ ның себептері туралы профессор Баян Тә ліпұ лы Бораш мынадай пікірлерін ұ сынады. Олар мыналарғ а саяды.

Біріншіден, Керейдің жасының ү лкендігі белгілі, сондық тан кө птеген қ осыша мә ліметтер бойынша, Жә нібектің ү лкенді, ағ аны сыйлау дә стү рін қ атаң ұ стануы (кейін бұ л адамгершілік қ асиетін ұ лы Қ асымғ а да ө сиет етіп тапсырғ ан), оның хандық тақ ты иелену жолын Керейге беріп, оғ ан адал қ ызмет істегені белгілі. Алғ ашқ ы хан Керей болғ аны басқ а кө птеген тарихи, ә деби зерттеу материалдарында расталады. Екіншіден, сол материалдарда, жә не кө ркем шығ армаларда (мысалы, І. Есенберлиннің «Алмас қ ылышы») ел басқ ару ісінде, жорық тарда, сыртқ ы саясатта Жә нібектің мерейі Керейден ә лдеқ айда ү стем болғ аны айтылады. Керісінше, Керейдің інісінің, екінші ханның, абыройының жоғ ары болғ анына қ ызғ аныш, іштарлық жасағ аны да халық жадында сақ талғ ан. Бірақ соғ ан қ арамастан, Жә нібек ешқ андай ә ң гіме-қ ауғ а шығ армастан ел абыройы ү шін ағ асының ақ ырғ ы деміне шейін тақ қ а таза қ ызметін жалғ астыра берген. Ү шіншіден, Керейге ә лгіндей адал қ ыметімен қ атар, Жә нібектің басқ а да адами қ асиеттері ағ асынан жоғ ары болғ анғ а ұ қ сайды, оғ ан бұ лтартпайтын дә лел -- оның халық арасында есіміне «ә з» -- араб тілінде ғ азиз, ардақ ты, қ адірлі деген мағ ынаны білдіретін қ осымшаны жалғ ап айтуы. Тө ртіншіден, Жә нібектің осындай қ асиеттері ү шін халық ө зінің сү йікті ханы туралы ә дебиеттің барлық саласында кө ркем сө з ү лгілерін қ алдырғ анын айттық. Ал Керей хан туралы ел ық ыласын білдіретін сө з сақ талмағ ан, бұ ның ө зі кө п жағ дайды аң ғ артатын сияқ ты [1, 94-б].

Қ азақ ә дебиетінде Жә нібек хан турасында ауыз ә дебиетінің аң ыз ә ң гімелер жанрында мол орын алғ ан. Оларда хан бейнесі негізінен Асан Қ айғ ығ а жә не Жиренше шешенге байланысты ә ң гімелерде беріледі. Халық арасына кең тарағ ан аң ыздар бойынша Жиренше шешен Жә нібек ханның тұ сында ө мір сү рген. Ол сол Ә з Жә нібектің сарай биі, шешені болғ анғ а ұ қ сайды. Сондық тан да болса керек Жиренше шешеннің атына байланысты туғ ан аң ыз ә ң гімелерде Жә нібек ханның есімі кө п аталады. Жиренше шешен жө нінде алғ ашқ ы қ азақ энциклопедиясында: «Жиренше шешен -- қ азақ ауыз ә дебиетіндегі кейіпкер, ақ ыл-парасаттың, тапқ ырлық тың символы. Қ азақ аң ыздары бойынша Жиренше шешен тарихта болғ ан адам, Жә нібек (Ә з Жә нібек) ханның тұ сында ө мір сү рген. Алайда тарихта Жиренше шешен туралы нақ ты деректер аз. Ол жө ніндегі шығ армалардың дені кө п халық қ а ортақ сюжеттерге негіз болғ ан» (24, 445-б) - деп жазылғ ан.

Аң ыздарғ а қ арасақ кезінде Едігені даладан тауып, бағ ып, тә рбиелеп ө сірген Тоқ тамыс хан сияқ ты Ә з Жә нібек те Жиренше шешенге осындай қ амқ орлық жасағ ан адам. Сондай ә ң гімелердің бірінде атауы жоқ болғ андық тан Б. Т. Бораш оны « Жә нібектің бала Жиреншені асырап алуы» деп атайды. Жә нібек жігіт кезінде 7-8 жасар шамасындағ ы ақ қ ұ баша балағ а кездесіп танысады. Оның ана сү тінен айрылғ ан жетім екенін білген соң ү йіне ә келіп, жуындырып, киіндіріп, ө зіне серік етіп алады. Ақ қ ұ баша бала ө се келе сол Ә з Жә нібек ханның сарай биі, шешені боп кетеді. Болашақ екі тұ лғ а жас кезінен-ақ осылайша кездесіп, ө ле-ө лгенше бір-біріне ақ ыл-серік боп кетіпті. Сонда Жиренше шешен де Жә нібекпен қ атарлас, замандас болып шығ ады. Ә рине, бұ л єлі де болса анық тай тү суді қ ажет ететін дерек. Дегенмен ел аң ыздары бірнеше ғ асырды басынан ө ткеріп, жаң аша сипатқ а ие болғ ан кү ннің ө зінде де Жиреншедей дана туралы аң ыздардан Жә нібектің де тарихтағ ы бейнесін кө руге болады. Мысалы, жаң ағ ы ә ң гімеден Жә нібектің жас та болса ақ ылдылығ ын, сө з қ адірін тү сінетін, сә уегей, кө ріпкел жан екендігі аң ғ арылады. Хан басымен жетімді мү сіркеп, оның аяғ ынан тұ руына кө мектеседі. Сол қ аршадай баладан Жиреншедей дана шығ атынын, ө зіне ақ ылшы серік болатынын алдын-ала болжап білгендей кө ріпкелдік танытады. Ш. Уә лихановтың пікірі де осығ ан саяды: «Алаша ханның тұ қ ымы ү зілгеннен кейін Барақ тың баласы Жә нібекті ө здеріне хан етіп сайлайды. Қ алай болғ анда да Жә нібек аң ыз бойынша Жошы ханның ә улетінен тарағ ан бірінші қ азақ ханы. Бауырлас екі халық ноғ ай мен қ азақ бірігіп, Жә нібек басқ арып тұ рғ ан дә уір қ азақ дастандарында алтын ғ асыр ретінде жырланады. Далалық тар кү ні бү гінге дейін аузынан тастамайтын Жиренше шешеннің жә не ноғ айлы философы Асан Қ айғ ының аттарымен байланысты ө сиет-насихат сө зердің кө бісі сол уақ ытқ а жатады».

Жә нібек Жиреншеге қ атысты аң ыздарда ә р тү рлі сипатта кө рінеді. Ел аузында жү рген аң ыздарды сараптай келе, олардағ ы бас кейіпкерлердің бір-біріне қ атынасына қ арай отырып, бірнеше топқ а бө луге болады. Зерттеушілер, кө пшілік жағ дайда, бұ ндай жіктеуді, мысалы Б. Адамбаев, Жиренше бейнесін негізге ала отырып жасайды. Ал профессор Б. Бораш бұ ндай жіктеуді Жә нібек хан бейнесінің ашылуы тұ рғ ысынан қ арайды. Бір топ аң ыздарда Жә нібекті елге жайлы, ү лкенге қ ұ рмет, кішіге ізет кө рсететін, қ амқ ор бола білетін, сө з қ адірін тү сінетін жан ретінде танимыз. Бұ л Ә з Жә нібектің тарихтағ ы шын бейнесін, азаматтығ ын, мә рттігін, толық тыра тү скендей. Хандығ ын, байлығ ын алғ а тартпай қ арадан шық қ ан Жиреншемен ақ ылдасып, асығ ыстық қ а бармай, ө з қ олында бү кіл елдің тағ дыры, аманаты бар екендігін еске ұ стап отырады. Жиреншедей данамен санасады, Асандай дана алдында бас иеді. Жә нібек пен Жиреншенің ең алғ аш кездесуі туралы аң ыздар да Жә нібектің ақ ылдылығ ын, ел арасына жайылғ ан сә уегейлігін тануғ а болады. Жиреншенің алба-жұ лба ү сті-басына қ арап, ә ке-шешесінің жоқ тығ ын білген соң мейірі тү сіп ү йіне ә келеді. Мү мкін осы кішкене баладан ү лкен дана шығ атындығ ын сә уегейлікпен болжағ ан, сезген де болар. Ал енді аң ыздарда «Ханда 40 кісінің ақ ылы бар» деген қ ағ иданы Ә з Жә нібек ә рдайым есінен шығ армайды екен делінеді. Ол ө з тө ң ірегіндегі би-шешен, уә зірлерін ү немі сол нақ ылмен сынап, тексеріп отыратын кө рінеді. Бір жолы Ә з Жә нібек хан ө зінің 40 уә зірінің ақ ыл-парасатын сынап кө рмек болып, оларғ а «ө тірік пен шынның арасы қ анша, соны айтың даршы» деп, 40 кү н мұ рсат беріпті. Мұ ны Жиренше шешен де естіп, бұ л сө здің сырын табайын деп жаяу, ел кезіп жү ріп, бір шаһ арда ө зіне жар таң дағ ан патшасының қ ызына ақ ылымен, тапқ ырлығ ымен ұ нағ ан Жиреншеге сол қ ыз хан жұ мбағ ының сырын: «ө тірік пен шынның арасы тө рт-ақ елі, кө збен кө рген -- шындық, қ ұ лақ пен естіген -- ө тірік, ендеше кө збен кө рген анық, қ ұ лақ пен естіген танық » -- деп шешіп береді. Табылғ ан жауапқ а хан риза болып, жазалайын деп жатқ ан уә зірлерін босатып, Жиреншені ө зіне бас уә зір қ ып алады. Жиренше қ ырық уә зірдің еріп келе жатырғ анын айтып, қ андай оймен қ осқ анын кім білсін, достық пен қ осқ ан болса, жолынан қ алдырмайық, дұ шпандық пен қ осқ ан болса, сыр алдырмайық, соларды орта жолда қ айырып жіберейік», -- деген ойын Ә з Жә нібек ұ натып, тарту таралғ ымен патша уә зірлерін қ айырып жібереді.

Міне бұ л аң ыздан да Ә з Жә нібектің «ә з» атағ ын ақ тап, хан тағ ына ел басына лайық жан екендігін кө реміз. «Хан қ асында уә зір білгіш болса, қ ара жерде кеме жү ргізеді» деген нақ ылды еске ұ стап, қ ара басының қ амы ү шін емес, ел жағ дайына жаны ашығ андық тан, ақ ыл қ осар, ел билігін бірге шешер уә зірлерін де лайық тап алады. Жиреншенің ақ ылына, даналығ ана иланып ө зіне серік етеді. Ел тыныштығ ын ойлап, іргесі сө гіліп, бү лінбесін деп патша нө керлерін де барын аямай беріп, қ айтарып жібереді.

Кейбір аң ыздарда Жә нібек хан адамдардың бет-ә лпетіне қ арап, ішкі жан-дү ниесіндегі ө згерісті, ойлағ ан ойларын аң ғ аратын жан секілді. Мысалы, «Ү ш ұ рпақ ө кілдерінің ойы» атты ә ң гімеде бірде хан ө зінің нө керлерімен, Жиренше бимен жол жү ріп келе жатып, ө зен жағ асында ү ш адамды кө реді. Бірі қ артаң дау, екіншісі орта жаста, ү шіншісі -- жас жігіт болады. Жанынан ө тіп бара жатқ ан хан мен оның нө керлеріне ү шеуі орындарынан тұ рып сә лем қ ылады. Жә нібек олардың бетіне аздап қ арап тұ рады да, ілгері жү ре береді. Былай шық қ ан соң Жиреншеден ә лгі ү шеуінің не ойлап қ алғ анын сұ ратады. Сонда Жиренше шешен: «Е, хан иесі, не ойлаушы еді, шал жиырма бестегі кезін ойлап жү р. Орта жастағ ы -- жер ортасы -- кө к тө бе, ел ортасы -- сұ р жебе. Кө ктө беге жетіп, алды-артына қ арап, бір дем аласың. Сұ р жебені тағ ы бір тартып, бел аласың -- деп тұ р. Ал, жігіт «анағ ан жетсем, мынағ ан жетсем, ананы алсам, мынаны алсам деп, ойнақ тағ ан ботадай дегбірсізденіп тұ р», -- депті. Сонда хан нө керлерін жібертіп ө здерінен сұ ратқ анда, ө зінің топшылауының да, Жиреншенің айтқ анының да тура шық анына риза болыпты. Бұ л аң ызда да, хан бір жағ ынан бас уә зірін тағ ы бір сыннан ө ткізсе, екінші жағ ынан адамдардың бет-ә лпетіне қ арап, ішкі жан-дү ниесіндегі ө згерісті, ойлағ ан ойларын аң ғ аратын терең психолог екендігін байқ атады, Жә нібек ханның мінез-қ ұ лқ ы ашыла тү седі.

Тек тарихи бейне ғ ана емес, адам ретінде Жә нібектің мінез ерекшеліктері қ уанышта да, кү йініште де айќын байқ алатын басқ а да ә ң гімелер жеткілікті. Ә лденеден кө ң ілі қ айтып, ренжіген уақ ытында да ү немі хан қ асынан табылатын Жиренше ханның кө ң іл кірбің дерінің себептерін ашуғ а кейіпкер есебінде септігін тигізіп отырады. Бірде Ә з Жә нібек іштей ренжіп келе жатып Жиреншеге: «Бұ л дү ниеде кімнің тө рт қ ұ быласы тең? --деп сұ рау қ ойыпты. Сонда Жиренше шешен: «Бұ л дү ниеде тү зу мылтығ ы, қ ыран қ ұ сы, жү йрік аты бар, мінез-қ ұ лқ ы мінсіз ә йелі бар ердің тө рт қ ұ быласы тең. Жауы ү йде досы тү зде ханнан қ айғ ылы кім бар дейсің? -- депті ханның ү йден кейіп шық қ анын сезген шешен. Осы секілді аң ыздарғ а ү ң ілсек Жә нібек ел қ амын ойлағ ан азамат ретінде басынан неше тү рлі ауыртпалық тарды ө ткеретіні кө рінеді [26, 112-б]. Ал Жиреншенің ө зі ханның ақ ылшысы алғ ашқ ы хандығ ын қ ұ руғ а ат салысқ ан, оны нығ айтысқ ан тарихи қ айраткер дєрежесінде сипатталады.

Бұ л екі тұ лғ а халық аң ыздарында бірін-бірі тү сінісіп, біте қ айнасып кеткендігі сондай, бірінің айтқ анын екіншісі ымнан тү сінетін болғ андай. Бұ ндайда Жә нібек мен хан екенмін деп кө кірек керу жоқ, қ арапайым, Жиреншені хан басымен сыйлап, тіпті ақ ыл сұ рап, Жиренше жө н кө рмесе, табан астында айтқ анынан қ айта қ оятын болғ ан. «Жә нібектің жолғ а шығ уы»деген аң ызда асығ ыстау жолғ а шығ айын деп, алты нар жегуге ә мір береді. Жиренше ханғ а кү н бұ лт екен деп сә лем айтып жібереді. Айтулы сө здің астарын тү сіне қ ойғ ан Жә нібек хан уә зірлеріне алты нарды доғ арып, кү ймеге алты тұ лпар жеккізеді. Жолда қ ара бұ лт кө теріліп, жаң быр кұ яды. Жер батпақ қ а айналса да соғ ан қ арамастан тұ лпарлар сыдырта желіп отырады. Аң ыздан Жиреншенің алды-артын болжағ ыш жан екендігі аң ғ арылады. Сонымен бірге Жә нібектіњ де Жиреншеге сеніп, айтқ анын істегенінен абыройы тө мендемей, қ айта ойлағ ан ісінің оң ғ а басып, ханның даналығ ының қ арашасының ақ ылынан артық болмаса кем болмағ анын кө руге болады.

Жә нібек пен Жиреншеге қ атысты ә ң гімелерде хан ө зінің сенімді ақ ылшысына шынайы достығ ын, оның да қ иналғ ан тұ старында қ амқ орлық кө рсетуімен дә лелдеп отырғ ан. «Ә йелі дү ниеден қ айтқ ан соң, Жиреншені қ арап, бағ ып кү тімін кө з қ ырын салу ү шін хан сарайына алдырыпты», -- дейді бір аң ыздарда. Жиренше кү ндердің бір кү ні ү йін сағ ынып ханнан: Егер рұ қ сат етсең із ү йіме қ айтқ ым келеді? -- депті. Ол тіпті аһ ылап-уһ ілей беруді шығ арады. Хан Жиреншенің жағ дайын тү сініп, ү йіне қ айтуғ а рұ қ сатын береді. ү йіне кеткен Жиреншенің артынан хан адам жібереді. Жиренше ө зінің жыртық ү йіне келіп: «Ай-хай менің ө з ү йім, кең сарайдай боз ү йім. Бә рінен де жақ сы екен, қ айран менің ө з ү йім» -- деп, аяғ ын кө сілгенде аяғ ы қ остың сыртына шығ ып кетіпті. Жіберген адамы қ айтып келіп ханғ а кө ргенін айтқ анда хан: «Жиреншеге бір ә йел алып бермей болмас, ә йтпесе қ амығ ып жү ріп бір кү ні Жиреншемізден айрылып қ алармыз, бар шақ ырып кел оны» --дейді. Жиренше келген соң хан: «Жиренше, ө зің е ұ нағ ан бір қ ызды айттырып келші, оғ ан қ анша мал болса да берейін» -- дейді. Сө йтіп, қ исапсыз мал беріп, Жиренше ө зіне ұ нағ ан қ ызбен некесін қ идырады.

Тағ ы бір аң ыздарда Жә нібек ханның аты аталғ аны болмаса Жиреншенің шешендігі, тапқ ырлығ ы жү йелі сө здің иесі ретінде сипаты басым. Дегенмен де кейбір штрихтардың ө зі Жә нібектің тарихтағ ы бейнесін толық тыра тү скендей. Ондай аң ыз ә ң гімелердің қ атарынан Ә з Жә нібектің Жиренше шешенімен, бір топ нө керлерімен тазы жү гіртіп, қ ұ с салуы кезіндегі, Қ арашаш сұ лудың қ аза болғ анын Жиреншеге естіртуі жайындағ ы Жиреншедей дуалы ауыздың тапқ ырлығ ына тә нті қ ылдыратын ә псаналар жатады. Бұ ларда Жә нібек тындап, қ ұ лақ асып қ ана қ оймай ой тү юге пейіл тұ рады. Сө зге тоқ тап айыбын мойындайды.

Екінші бір топ ел аң ыздарында Жә нібекті ақ ымақ, жө нсіз сө йлеп жосық сыз ә рекет ететін жан ретінде кө рсететін тұ стар бар. Жалпы, Жиренше ақ ыл-парасаты мол, сө зге шешен, кемең гер кісі болғ андығ ы белгілі. Сондық тан да осы қ асиеттері арқ ылы халық арасына атақ -даң қ ы кең жайылғ ан. Заман ө те келе оның тарихи бейнесі кү ң гірттеніп ұ рпақ ауыса келе жиынтық образғ а айналып кеткен. Бұ л аң ыздарда негізінен Жиреншенің тапқ ырлығ ы, шешендігі дә ріптеледі. Халық тың мақ саты да сол ө здерінің сү йікті кейіпкері арқ ылы жосық сыз сө йлеп, артық кеткендердің, мейлі ол ханның ө зі болсын, ақ ымақ тығ ын єшкерелеп, оларды сө збен ұ тып, реті келсе ұ ялту. Сол себепті болса керек, хан кей аң ыздарда сө зге ергіш, ақ ымақ ретінде кө рінеді. Дегенмен, бұ л секілді ањыз кө ріністерінің ө зі Жә нібектіњ тарихтағ ы, ә дебиеттегі абыройлы есімін тап онша тө мендетпейді, керісінше оның тұ лғ алық кейпін реалды ө мірге, шындық қ а жақ ындата тү седі.

«Қ арашаш сұ лудың ханды ұ ялтуы» атты аң ызда хан Жиреншенің ә йелі қ андай кісі екенін барып кө ріп келуге ө зінің ү ш-тө рт қ адірлі адамын жібереді. Ханның адамдары Жиреншенің ү йінде қ онақ болып, ә йелінің ақ жібектей есілген алма мойын, аппақ бір жас ару екендігін кө ріп, Жә нібекке келіп Жиреншенің ә йелінің жү ріс-тұ рысын, бет-бейнесін жер-кө кке тигізбей мақ тап, оның Жиреншеге емес, ханғ а лайық адам екендігін айтып, хан кө ң ілін ә дейі бұ зады. Жиреншені қ анша жақ сы кө рсе де мыналар ұ йытып, азғ ырып отырғ ан соң, хан да жұ мыр басты пенде емес пе, кө ң ілі ауып, қ айткенде де Жиреншеден сол келіншекті ө зі алуғ а кө ң ілі кетеді. Ақ ыры Жиреншені шақ ырып алып: «Мен сағ ан жү з еркек қ ой беремін, соны жазғ ытұ рым қ ой қ оздағ ан уақ ытта қ оздатып бер, егер қ оздатып бермесен басың ды аламын», -- дейді. Жиренше бұ л сө зге ешнєрсе тауып айта алмай, дағ дарып ү йіне ќайтады. Ал ә йелі болса Жиреншеге еш қ айғ ырмай, жү з қ ойды айдап алып келіп, ай сайын бір-бірден сойып, қ алѓанын базарғ а апарып сатып, керегіне жаратып, жалғ ыз еркек қ ойды босағ ағ а байлап, қ ыстай соны бағ ып шығ уғ а ақ ыл береді.

Қ ыс ө тіп, жаз шығ ып, қ ойдың қ оздайтын уақ ыты болғ ан кезде хан манағ ы ақ ыл ү йреткен адамдарымен Жиреншеге бет тү зейді. Хан ауылғ а жақ ындағ ан кезде Жиреншенің ә йелі қ ойды бауыздаттырып, хан ү йдің сыртынан келіп, Жиреншені сұ рағ анда екі қ олын жалма-жан сыбанып жіберіп бауыздалғ ан қ ойдың қ анымен ө зін екі тірсегіне дейін бояп, қ ан-қ ан болып ханның алдынан шығ ады. Хан шошып кетіп: «Шырағ ым-ау тірсегің е дейін қ ан болып, не кү йге ұ шырағ ансың? » -- дегенде ә йел Жиреншенің жас босанып, қ олының қ аны содан екендігін айтады. Хан қ апелімде не айтарғ а білмей, «еркек кісі туатын ба еді? » -- деп сұ рағ ан ханғ а Жиреншенің ә йелі: «Тақ сыр, тө релігін ө зің із айтың ызшы, еркек қ ой қ ашаннан бері қ оздайтынын кө рдің із? » -- депті. Сонда хан санын бір соғ ып, айналасындағ ы «жанашырларының » сө зіне еріп, ұ ятқ а қ алғ анын мойындапты. Содан кейін хан Жиреншенің ә йелі шешеннің ө зінен де асқ ан тапқ ыр екен деп мақ тайтын болыпты [27, 26-б].

Тағ ы бір аң ызда да нә псіге бой алдырып, Қ арашаш сұ луғ а аң сары ауғ ан Жә нібек ханды Жиреншенің ә йелі ә ртү рлі ыдыста болғ ан соң палаудың дә мі басқ а-басқ а болар деп ә рқ айсысынан бір-бір алып отырып, бєрінің де дә мі бірдей болғ анына «бұ л қ алай» деп қ айран қ алғ ан ханғ а дана ә йелдің бєрінің дә мі бірдей екенін, тек ыдысы басқ а екенін айтып ханды ұ ялтады. «Хан айныса кім тү зейді? » --деп елбасының бұ л ісінің ұ лық дә режесіне лайық емес екенін мойындатады [27, 27-б].

Кө ріп отырғ анымыздай, бұ л ә ң гімелерде хан қ арапайым адамдай қ ателеседі, айналасындағ ы жарамсақ тардың айтқ анына еріп те кететін кездері бар, бірақ бір қ асиеті -- жіберген ағ аттық тарын мойындап отырады, жө нсіз бірбеткей тоң мойын емес.

Жә нібек кейбір аң ыздарда арзан сө зге ергіш. (Ал Қ арашаш ә йел де болса ер азаматтан, ханнан артық ақ ылмен Жә нібекті тоқ татып, айыбын сезіндіріп, кө ркі мен ақ ылы сай ә йел екендігін кө рсетеді. Жә нібек ханның Жиреншенің ә йелі қ айтыс болғ ан соң қ амқ орлық қ а алуы, кү тіміне кө з қ ырын салуы Ә з ханның тағ ы бір қ ырыннан таныта тү скендей болғ анмен, айналасындағ ы уә зірлерінің сө зіне еріп тура жолдан тайып кете жаздайтын осалдық кө рсететін тұ стары да бар. ) Не болмаса ұ шып бара жатқ ан қ аң бақ тан қ айда бара жатқ анын біліп келуге Жиреншені жұ мсайтын аң ызда Жә нібек -- ақ ымақ, Жиреншеден ақ ыл-парасаты тө мен жан ретінде кө рінеді. Ханғ а лайық емес іс-ә рекеттерге барады. Ал бұ л кө пшілік жағ дайда ә дебиетке таптық кө зқ арастың белең алып тұ рғ ан кезінің жемісі екендігіне кө з жеткізу қ иын емес.

Жә нібектен кейінгі қ азақ хандары аң ыз ә ң гімелерде қ азақ хандығ ының негізін қ алаушы Ә з Жә нібектей жиі айтылмайды, дегенмен біршама ұ шырасады. Олардың арасында негізінен ХҮ ІІ--ХҮ ІІІ ғ асырлардағ ы белгілі ел билеушілері Есім, Салқ ам Жә ң гір, Тә уке, Ә білқ айыр хандар бар.