2.1 Жәнібек хан ауыз әдебиетінің шағын түрлерінде

Қ азақ ә дебиетінде жиі сө з болатын, бейнесі бір сарында берілмей шынайы ө мірдегідей ә р қ ырынан кескінделетін ел билеушілердің бірі -- Жә нібек хан. Ол туралы қ азақ ә дебиетінің барлық салаларында дерлік (ауыз ә дебиетінде, жырау поэзиясында, жазба ә дебиетте) айтылады деуге болады. Хан тұ лғ асының осы бапта алғ аш рет аң ыз ә ң гімелердегі бейнесі хақ ында сө з болатындық тан, алдымен хан туралы азын-аулақ мә лімет бере кеткенді жө н кө рдік.

Жә нібек хан, «Қ азақ стан» ұ лттық энциклопедиясының (2001 жыл) деректері бойынша, ХҮ ғ асырдың басы -- 1470 жыл аралығ ында ө мір сү рген, Қ азақ хандығ ының негізін қ алағ ан хандардың бірі, Орыс ханның ұ рпағ ы, Барақ ханның кіші ұ лы. 1457 -- 1458 жылдары туысы Керей ханмен бірге Қ азақ хандығ ының негізін қ алағ ан. Керей ханнан соң 1465 -- 1470 жылдары арасында қ азақ тың екінші ханы болады. Жә нібек ханның тұ сында Қ азақ хандығ ы жеке ел болды. Ханның артында тоғ ыз ұ л қ алып, оның ұ рпағ ы ХІХ ғ асырғ а дейін Қ азақ хандығ ын билеп келді.

Жә нібек қ азақ ә дебиетінде едә уір орын алғ ан хан. Жә нібек туралы ауыз ә дебиетінде Жиренше мен Қ арашашқ а, Асан Қ айғ ығ а байланысты аң ыздарда жиі ауызғ а алынады. Ол туралы ақ ын-жыраулар поэзиясында, ә сіресе Асан Қ айғ ы шығ армашылығ ында айтылады. Жә нібек хан бейнесі жазба ә дебиетте белгілі орын алғ ан. Ілияс Есенберлиннің «Алмас қ ылыш» романында ол басты кейіпкер ретінде жан-жаќты бейнеленген. Жә нібектің бейнесі Қ. Салғ ариннің «Қ азақ тар» роман-эссесінде де беріледі.

Қ азақ тарихында алғ ашқ ы қ азақ хандарының хандық қ ұ рғ ан жылдары нақ ты аталмай, екеуінің аты қ атар беріліп отырады. Екеуінің аты алғ ашқ ы қ азақ хандары ретінде тарихта қ атар аталғ анмен халық арасында Керейден гө рі Жә нібек есімі кө бірек аталып, ү лкен қ ұ рметке бө ленген. Бірақ бұ л феномен туралы толық зерттеулер жоқ, тек кейбір болжаулар ғ ана кездеседі. Осы орайда, бұ ның себептері туралы, біз де ө з пікірімізді білдіре кетсек дейміз. Олар мыналарғ а саяды.

Біріншіден, Керейдің жасының ү лкендігі белгілі, сондық тан кө птеген қ осыша мә ліметтер бойынша, Жә нібектің ү лкенді, ағ аны сыйлау дә стү рін қ атаң ұ стануы (кейін бұ л адамгершілік қ асиетін ұ лы Қ асымғ а да ө сиет етіп тапсырғ ан), оның хандық тақ ты иелену жолын Керейге беріп, оғ ан адал қ ызмет істегені белгілі. Алғ ашқ ы хан Керей болғ аны басқ а кө птеген тарихи, ә деби зерттеу материалдарында расталады.

Екіншіден, сол материалдарда, жә не кө ркем шығ армаларда (мысалы, І. Есенберлиннің «Алмас қ ылышы») ел басқ ару ісінде, жорық тарда, сыртқ ы саясатта Жә нібектің мерейі Керейден ә лдеқ айда ү стем болғ аны айтылады. Керісінше, Керейдің інісінің, екінші ханның, абыройының жоғ ары болғ анына қ ызғ аныш, іштарлық жасағ аны да халық жадында сақ талғ ан. Бірақ соғ ан қ арамастан, Жә нібек ешқ андай ә ң гіме-қ ауғ а шығ армастан ел абыройы ү шін ағ асының ақ ырғ ы деміне шейін тақ қ а таза қ ызметін жалғ астыра берген.

Ү шіншіден, Керейге ә лгіндей адал қ ыметімен қ атар, Жә нібектің басқ а да адами қ асиеттері ағ асынан жоғ ары болғ анғ а ұ қ сайды, оғ ан бұ лтартпайтын дә лел -- оның халық арасында есіміне «ә з» -- араб тілінде ғ азиз, ардақ ты, қ адірлі деген мағ ынаны білдіретін қ осымшаны жалғ ап айтуы.

Тө ртіншіден, Жә нібектің осындай қ асиеттері ү шін халық ө зінің сү йікті ханы туралы ә дебиеттің барлық саласында кө ркем сө з ү лгілерін қ алдырғ анын айттық. Ал Керей хан туралы ел ық ыласын білдіретін сө з сақ талмағ ан, бұ ның ө зі кө п жағ дайды аң ғ артатын сияқ ты [1, 106-б].

Қ азақ ә дебиетінде Жә нібек хан турасында ауыз ә дебиетінің аң ыз ә ң гімелер жанрында мол орын алғ ан. Оларда хан бейнесі негізінен Асан Қ айғ ығ а жә не Жиренше шешенге байланысты ә ң гімелерде беріледі.

Қ азақ тың халық ауыз ә дебиетінің хан бейнесі суреттелмейтін бірде-бір жанры жоқ деп айтуғ а болады. Бірақ олардың кө рінісі жиі кездесуі мен бейнеленуінің терең дігі жағ ынан ә р жанр тү рінде ә рқ илы болып келеді. Жиілігі жағ ынан ең аз ұ шырасатын жұ мбақ тардан барынша кө п кездесетін ертегілер мен барлығ ында дерлік ұ шырасатын батырлар жырына дейін. Бейнеленуінің терең дігі жө нінен кө біне тек қ ана бір қ ыры, қ асиеті ғ ана аталып ө тетін мақ алдардан тұ лғ алық бейнесі жан-жақ ты сомдалатын тарихи жырларғ а шейін кейіптеледі. Бұ ның барлығ ын айтып отырғ ан себебіміз, міне осындай кең диапазонда, ә ртү рлі қ алыпта, дең гейде бейнеленуі ұ шырасатын фольклорлық кейіпкердің зерттеу нысанына осы уақ ытқ а шейін алынбай жү руі, ә рине, -ө кінішті.

Хан бейнесі қ азақ ауыз ә дебиетінің шағ ын тү рлері деп аталатын мақ ал-мә телдер, бата-тілектер, ұ лттық ойындары ү лгілерінде де кө рініс береді. Бұ лардың ішіндегі хан туралы біршама айтылың қ ырайтыны мақ ал-мә телдер тү рінде. Ертегілердегі сияқ ты бұ нда да кең ес ө кіметі кезіндегі басылымдарда, зерттеулерде таптық қ ө зқ арас саясаты ә серінен хандар, хандық ел билеу туралы ө те аз кө здеседі, кездескен кү нде де идеологияның қ атаң елегінен ө ткен мақ ал-мә телдерде кө бінесе оларғ а деген теріс кө зқ арастағ ылары ғ ана ө ткен. 1957 жылы белгілі ақ ын Ө тебай Тұ рманжановтың қ ұ растыруымен шық қ ан «Қ азақ тың мақ алдары мен мә телдері» кітабында ханғ а байланысты мақ алдар «Ө ткен қ оғ ам ө міріне байланысты мақ ал-мә телдер» деген арнайы бө лімге топталып, сірә, мағ ынасы кө нергендер қ атарына жатқ ызылғ ан болуы керек. «Хан қ асында қ арызың болса, қ ара жерден кеме жү ргізерсің », «Хан – қ арақ шы, халық – сарапшы», «Барма ханғ а, ө зі келер малғ а», «Тө реге ерген – ер-тоқ ымын арқ алар», «Хан қ асына барып кө р, басың кетпесе мағ ан кел» [14, 43] деген мақ алдар ә рине халық тың ханғ а деген зейінін шығ аратыны анық. 1980 жылғ ы сол Ө. Тұ рманжановтың қ айта ө ң делген кітабында хан туралы мақ алдар бұ рынғ ы бірден кө ң ілге кү дік тудыратын атауы бар бө лімнен жү зі жылылау «Уақ ыт, дә уір» жә не «Ел, жұ рт, халық » бө лімдеріне енгізілгеннен кейін ханғ а деген кө зқ арас та жұ мсарды ма деген ү міт мынадай - «Ойында ө релік жоқ, ханында тө релік жоқ », «Хан сырын білгеннің қ аны тө гіледі», «Хан кө п болса – жау кө п», «Тө ренің тілі тә тті, діні қ атты» [15, 43] мақ алдардан кейін кө зқ арас сол қ алпында қ алғ анына кө зіміз жетеді. Оның есесіне кең естік Ленин, Сталин сияқ ты кө семдерді неге тең ерге сө з таба алмай қ иналғ ан кездерімізді еске ала отырып, оларды ай мен кү нге тең еген, айнала кө птігінен кө з сү рінетін кең естік қ асаң ұ рандардан кө шіріліп алынғ андай «Кө семнің дидары кү ннен де жарық » [15, 45] тә різді мақ алдар пайда болғ ан. 1993 жылы осы ауыз ә дебиеті ү лгілерін жинаушының қ айтыс болғ аннан кейінгі жаң а басылымында еліміздің тә уелсіздік алғ анына екі жыл толса да хандар туралы кө зқ арас ө згермеген.

Балтабай Адамбаевтың «Тозғ ан қ азды топтанғ ан қ арғ а жейді» (1991) атты ауыз ә дебиеті ү лгілерінің жинағ ы ішінде мақ ал-мә телдер едә уір орын алғ ан. Онда да алдында аталғ ан жинақ тағ ыдай ханның кө лең келі тұ старына арналғ ан мақ алдар мен мә телдерге кө бірек орын беріледі. Мақ алдарғ а арналғ ан тү сініктемесінде қ ұ растырушы «таптық қ оғ амда қ анаушы мен қ аналушы арасындағ ы қ айшылық тар бейнесінде» деп қ анаушы тап ө кілінің, яғ ни хандардың тарихтағ ы рө лі тиісінше бағ аланатын халық арасында бар мақ алдар сыртта қ алғ ан, оның есесіне хандық билікті тұ қ ыртып кө рсететін мақ ал-мә телдер тауып енгізілген. Мысалы, «Хан сыртынан жұ дырық » – бұ нда халық ты монархияғ а қ арсы революцияғ а жетелейтін, хандық ты қ ұ латуғ а шақ ырғ ан адуынды қ ара кү штің зілі сезіледі, сонымен қ атар бұ л 1917 жылғ ы бә лшебектер кө терген «Жойылсын самодержавие! » ұ ранымен мағ налас. Ал «Хан қ арау болса, халқ ы ұ ры болады» [16, 45] мақ алы да ханғ а халық кө зінше абырой қ оспайтыны белгілі.

Шындық ты қ анша жасырғ анмен оның қ алайда бір жерден қ ылаң беретіні сияқ ты қ азақ жадындағ ы мемлекеттіліктің, хандық биліктің ізі -- хан мен халық тың байланысын қ ұ птайтын, хандық ты мойындау жә не кұ рметтеу нышаны бар, ең қ ұ рығ анда ханғ а бейтарап тү ріндегі мақ алдар бұ л басылымдарда сиректеу болса да ұ шырасады. «Халық қ аласа, хан қ айығ ын береді», «Ханның ісі қ арағ а тү седі», «хан қ арашасыз болмас... », «Ханың соқ ыр болса, бір кө зің ді кысып жү р», «Ә р ханның тұ сында бір сұ рқ ылтай» [15, 45]. Б. Адамбаев кітабында да бірен-саран хан туралы жібі тү зу мақ алдар кездеседі. Мысалғ а, «Кісілікті тө реден ү йрен... » деген мақ алғ а назар аударайық. Хандық заманында ел басы қ арадан емес тө реден сайланатыны белгілі, ал тө ре тек ру деп қ аралмай қ азақ ұ ғ ымында тектілікті, ұ лылық ты білдіретін сө з. Сондық тан бұ л мақ алда қ азақ тың хан тұ лғ асына деген қ ұ рметі білдіріледі. Осындай ел басы – хан дә режесіне ілтипат «Жақ сы ә йел жаман ерін хан қ ылады... » [16, 45] деген мақ алда да белгі береді.

Хандық дә уір тұ сындағ ы мақ алдарғ а біршама дұ рыс бағ асын беріп біздің тақ ырыбымыз тұ рғ ысынан ханның ұ намды да, ұ намсыз да жақ тырын кө рсеткен 1960 жылғ ы «Қ азақ ә дебиетінің тарихының » І томының І кітабының ІІІ тарауындағ ы Б. Ақ мұ қ анова мен З. Ахметов дайындағ ан «Мақ алдар мен мә телдер» атты зерттеуі болды. Қ анша айтқ анмен кең ес уақ ыты кезі, тіпті Хрущев «жылымығ ынан» бұ рынғ ы ызғ арлы заманда ханды сынап-мінейтін «Қ айғ ысыз хан семіреді», «Ханның басын хан алар» мақ алдармен бірге ә лгі мақ алада кейінгі зерттеулер мен мақ ал-мә телдер жинағ ынан «тү сіп қ алғ ан», ә рине, белгілі бір сыни интонациясы болса да, дегенмен ханды данышпан, ел қ амқ оры етіп танытатын: «Ханда қ ырық кісінің ақ ылы бар», «Қ айғ ың болса ханғ а бар, қ арның ашса биге бар», «Халық қ аласа, хан тү йесін сояды» [17, 45] сияқ ты мақ алдарды амалын тауып кірістіріп жіберу авторларғ а оң ай болмағ ан болу керек.

Хан туралы толық объективті кө зқ арас 90 жылдардан бастап бой кө рсетіп, жол тауып келе жатырғ ан сияқ ты. Сияқ ты дегеніміз ә лі де кейбір жинақ тардан жоғ арыдағ ы ханғ а теріс қ араушылық қ ылаң береді. Ә рине, оларды тү гел алып тастау дұ рыс та болмас, себебі олар да қ оғ амғ а бір кезде белгілі жағ дайлармен келген мақ алдар. Бірақ халық та бұ рын бар, ханғ а объективті қ арағ ан мақ алдар ө з орнына келулері керек. Біздің кейбір жазушылар, ғ алымдар бұ л мә селені кө теріп те жү р. Сө зіміз дә лелді болу ү шін 1991 жылғ ы «Қ азақ ә дебиетінің » 2-ші санындағ ы Ү мбетбай Уайдиннің «Тұ лғ а ол кім? » деген мақ аласында «Ханда қ ырық кісінің ақ ылы бар» [18, 5-б] деген мақ аланы қ арастырып отырып, ханның ө з ордасындағ ы уә зірлерінде халық тың ақ ылы болғ анын айтады. Ол дұ рыс, себебі уә зірлер кө пшілік арасынан шық қ ан ханның кең есшілері. Хандарды халқ ына қ атал ететін де, адал ететін де сол уә зірлер. Бірақ хан сол кең есшілерінен де даналығ ы, кө регендігі, тапқ ырлығ ы жө нінен басым болу керек, сонда оны халық сыйлайды. Сондық тан «ханда қ ырық уә зірдің ақ ылы бар» деген мақ ал да жоғ арыдағ ы мақ алдың бір нұ сқ асы болуы керек. Қ азіргі басшылар жә не олардың кең есшілері халық тың осындай даналығ ына қ ұ лақ асқ аны дұ рыс. Мақ алада келесі бір мақ алдың ғ ибратына кө ң іл аударылады. Ол – «Хан жайлы болса, халқ ы оны жақ сы кө реді. Хан одан да жайлы болса, халқ ы жайылып кетеді» [18, 05]. Шындағ ында ханның халық қ а жайлы болғ анына не жетсін. Бірақ бұ л мақ алдың екінші жартысындағ ы айтылғ ан халық даналығ ы біріншісінен маң ызы артық болмаса кем емес. Себебі тым жалпақ шешейлікке салынғ ан басшы елдегі тә ртіпті ә лсіретіп алары хақ. Ал тә ртіп, заң дылық тиісті дә режеде сақ талмағ ан елде берекеттің де болмайтынын халық қ атты ескертеді.

Осы айтылғ ан хан туралы халық шығ армашылығ ы жемісі – мақ ал-мә телдердің халық жадындағ ы оғ ан кө зқ арасын нақ ты мақ алдарды мысалғ а келтіре отырып, мынадай даму сатыларынан ө ткен жолын кө рсетуге болады. Ханғ а жаулық пен қ араудан (“хан – қ арақ шы, халық – сарапшы”) – қ атқ ыл кө зқ арасқ а (“ойында ө релік жоқ, ханында тө релік жоқ ”) – одан кем-кемдеп, оғ ан жылы ұ шырай қ арап (“халық қ аласа, хан қ айығ ын береді”), онымен санасу (“хан – қ азық, би – тоқ пақ ”), сыйлау (“Хан – бас, халық – кеуде”), қ ұ рметпен қ арап, тіпті ел қ амқ оршысы, қ орғ аны дә режесіне дейін кө теріп (“Қ айғ ың болса, ханғ а бар”), – жеке хандар есімін кірістіріп, жастарғ а ү лгі санау (“Ханның бә рі Абылай емес”) – міне хан кө рінісінің осы фольклор жанрындағ ы эволюциялық жолы.

Мақ ал-мә телерде ел басы, хан туралы жалпы айтып қ ана қ оймай, нақ ты жеке хандар жө нінде айтылғ андары кездеседі. Солардың ішінде аса қ ұ рметпен жә не жиі айтылатыны Абылай хан туралы. «Ханның бә рі Абылай емес, батырдың бә рі Ағ ыбай емес» [19, 45-б] – дейді халық нақ ылы. Сө з жоқ, Ағ ыбай батыр – Кенесары заманында аты шық қ ан ер. Бірақ мақ алдағ ы басты айтылмағ ы – Абылайдың қ азақ тарихындағ ы ерекше орны, ал Ағ ыбай есімі Абылайғ а ұ йқ астырып айту ү шін алынғ ан болуы керек. Ө йткені Ағ ыбайдан да атақ ты бұ рын-соң ды батырлар болғ ан. Қ абанбай, Бө генбай, Баян сияқ ты батырлардың халық арасыдағ ы бедел-даң қ ы Ағ ыбайдан ә лдеқ айда жоғ ары болғ ан. Бұ л мақ алда Абылайдың хандық дә уірін жә не оның сол кездегі билігін, жеке басының қ асиеттерін басқ а хандардан биік қ ояды. Яғ ни Абылайды қ адірлеп-қ ұ рметтеу сезімі жатыр. Ал келесі бір «Абылайдың асында шаппағ анда, атаң ның басына шабасың ба? » [19, 45-б] деген бір қ арағ анда ашумен айтылғ ан, дө рекілеу кө рінетін қ анатты сө здің терең мағ ынасы бар, сондық тан болар ел аузында ә лі кү нге дейін айтылып жү р. Абылай аты мұ нда берілген асқ а байланысты айтылғ анмен, тірісінде елінің ерекше ілтипатына бө ленген ханның аруағ ын қ адірлеу мағ ынасы танылады. Тү п-тө ркініне зер салсақ, ел бірлігінің, тұ тастығ ының символы болғ ан Абылай атын ерекше қ ұ рметтеу арқ ылы ұ лы хан бастағ ан істі жалғ астыру, сол жолда аянбай қ имыл кө рсетуге шақ ыру айқ ын сезіліп тұ р. «Абылай аспас асу (бел)» [19, 45-б] деген тіркестің «Труднопроходимый перевал, кряж» деп «Қ азақ ша-орысша фразеологиялық сө здікте» келтірілгендей тым қ арабайыр мағ ынасының астарында да терең ой жатыр. Бұ л фразеологиялық сө з тіркесіне Абылай есімі жай кірістіріле салмағ ан. Айтылмақ ой – Абылайдың да бір орталық қ а бағ ынғ ан кү шті мемлекетті нығ айта тү су жолында жете алмағ ан мақ саты, ала алмағ ан биігі болғ ан, сол асуларды, белдерді, биіктерді кейінгілердің алуғ а тиіс міндеттерін, соларғ а жетелейтін талпыныс қ ажеттігін мең зеу бар.

Сонымен хандық, ел билеу, ел билеушісі туралы мақ ал-мә телдер, нақ ыл сө здер, тіркестер халық арасында мол кездеседі. Оның басты себебі хандық, ел басы-хан халық жадында ешқ ашан ө шкен емес, хандық жә не хан – мемлекеттіктің, елдің тә уелсіздігінің символы. Ал тә уелсіздік, еркіндік ү шін кү рес, қ азақ тарихында егемендігімізді алғ анымызша еш уақ ытта толастағ ан емес.

Қ азақ фольклорының ө мірлік қ ажеттілік пен атқ аратын қ ызметі жағ ынан жеке сараланатын бір саласы – ғ ұ рып фольклоры болса, оның жанрларының бірі бата. Кө ркем шығ арма ретінде бата сө здер ғ асырлар бойы ө ң деліп, қ ырланып, тарихи даму барысында оның ө н бойында қ азақ халқ ының сан ғ асырлық тарихи ө мірі, ең бегі мен тұ рмыс тіршілігі кө рініс тапты. Сондай кө ріністің бірі қ азақ халқ ының хандық дә уірінен қ алғ ан ел билеу мә селесі мен хан тұ лғ асы кірістірілген баталар. Бұ л баталарды Халел Досмұ хамедұ лы жіктеуіндегі батаның екі тү рінің біріншісіне – атақ қ а немесе ө мірге ың ғ айлы, икемі барлардың «ө з ісінің шеберлерінен, мә селен, би ақ ын, зергер, т. с. с. табиғ ат ө зі сыйлағ ан дарын-ө нерін ө зіне мирас етіп қ алдыру ү шін тілейтін ақ батасына» [20, 45-б] жақ ындатуғ а болады. (Екіншісі – «ас-дә мге ризашылық білдіріп, рахмет айтуғ а» берілетін бата).

Осындай тілек, батаның халық арасында шешендік сө з ретінде тарағ ан нақ ты бір кісіге айтылғ ан ү лгісі – Сақ қ ұ лақ бидің Шоқ анның білімі мен мінезіне қ атты риза болып, аттанарда былай деп беріпті:

Біліп тұ ғ ан бала екенсің,

Тумысың нан дана екенсің,

Айла-ақ ылы дарығ ан,

Атаң Абылайдың тап ө зіндей хан екенсің,

Ө се берсін бақ ытың,

Ү стінде ағ ар тақ ыттың! [21, 182-183-б]

Ондай батаны хандар да берген. Орта жү зде Абылай бастағ ан билер бір жесір дауын шеше алмай отырғ анда бір жас бала сә лем беріп келіп, дауды шешіп беріпті. Сонда Абылай баланың сө зіне риза болып бата беріпті:

Бала, сенің жортқ анда жолың болсын

Басың а бақ ыт, кеудең е сана толсын.

Жалғ ыз айттың, ү ш жү зді салдың,

Соның ү шін «Жеке би» атың болсын, – [22, 45-б]

деп баланың атын Жеке би қ ойғ ан екен.

Батаның келесі бір ү лгісі – ү й иесінің немересіне, баласына, жалпы болашағ ынан ү міт кү ттіретін ұ рпағ ына ұ лы хандардың бірінің мә ртебесін, қ ұ дыретін, бағ ын тілеу кең тарағ ан. Ә рине ақ батағ а киелі, аруақ ты, ел сү йіспеншілігіне бө ленген аса ардақ ты тұ лғ алар енеді. Сондай тұ лғ алардың бірегейі Абылай хан болды. Оны халық тың шексіз қ адірлеп-қ ұ рметтегені соншалық, оның есімі ел аузындағ ы нақ ылдарғ а еніп, баталарда айтылып жү р. 1992 жылы С. Негимов пен Т. Қ азиұ лы қ ұ растырғ ан «Ақ бата» жинағ ында Абылайғ а байланысты мынадай бір тілек келтіріледі:

«Ата сө зі дарып мол

Ақ уызғ а жарып бол!

Абылайдай алып бол

Шоқ ан сынды жарық бол

Атың шық сын Алашқ а-ай! » [19, 32]

Зерттеушілер белгілі хандар туралы бата сө здерді жинақ тап кө ргенде олардың едә уір бө лігі Абылай ханғ а арналғ ан болып шығ ады, бұ л тү сінікті де, қ азақ жадында бұ л ханның қ азақ жерін жаудан қ орғ ап елдің басын біріктірудегі орны ерекше. Албан Қ ашағ ан бидің дуалы батасында оның басқ а тұ лғ алар арасындағ ы орны былай белгіленеді:

Абылайдай бірлігі болса,

Райымбектей қ орғ аны болса,

Тө ле бидей ғ ұ ламасы болса,

Бейбіт ө мір тірлігі болса, – [21, 74] деп, қ ұ дайдан осыны тілейтінін айтыпты. Бұ л жерде Абылай – қ ашанда кө шпелі тү ркі халық тарына соның ішінде, ә сіресе, қ азақ халқ ына жетіспей жататын ел бірлігінің символы, тірегі.

Абылайдың ерліктері мен даң қ ты жорық тары, табысты ұ рыстары, ел билігіндегі биік абыройы, шешендік қ абілеті халық арасында аң ыз болып таралып, бірден-бірге осылайша ә р қ ырынан жеткен. Бата сө здерге, нақ ылдарғ а Абылай атының енуі де – халық тың оғ ан деген зор сү йіспеншілігін, ық ыласын танытады. Жә не ә рқ айсысында Абылайдың ө зіндік ерекшелігі, қ адір-қ асиеті сипатталады. М. Ә уезов «Кейін ел жауғ а, жорық қ а аттандырғ ан адамына «Абылайдың аруағ ы қ олдасын» – деп бата беретін болады» [21, 74-б] десе, мұ ның ө зі Абылайдың ө з заманында қ андай даң қ қ а, қ ұ рметке бө ленгенін кө рсетумен бірге, одан кейінгі уақ ытта да есімінің баталарда, нақ ыл сө здерде айтылуы ел жү регінен ө шпейтін аруақ ты тұ лғ ағ а айналғ андығ ын айқ ындайды. Абылай есімінің бақ сы сө зінде ұ шырасуы оны ә лгі айтылғ ан халық тың киелі, аруақ ты деп сезінуінен туғ ан болуы керек. Мә селен, ем кезінде: «Ханда – Абылай, қ арада – Қ азыбек» [бұ л да сонда] деп аруағ ын шақ ырғ ан. Демек, халық Абылай аруақ тылығ ы, киелілігі ауру, сырқ аттың бетін қ айтарады, дауасы, шипасы тиеді деп ырымдап, сыйынып келген. Абылайдың ақ туы – кү ллі қ азақ атынан айтылар ұ ранның баламасы. Қ азіргі уақ ытта да ел ішіндегі баталарда «Абылайдың аруағ ы қ олдасын», деп айту – аруақ ты ханғ а деген ұ рпақ сү йіспеншілігінің айғ ағ ы болса керек.

Баталардың біразында бата арналып отырғ ан кісіге жеке бір ханның емес жалпы хандарғ а тә н қ адыр-қ асиетті, тектілікті тілейді. Бұ л ә сіресе соң ғ ы кезде жарық кө рген баталар жинағ ында жиірек кездеседі. Жоғ арыдағ ы келтірілген «Ақ бата» жинағ ында мынадай баталар бар:

Ханның тақ ытын берсін,

Халық тың қ амын жесін деп.

Тө ренің тектілігін берсін,

Сү йек сындырмас бекзат болсын деп.

Хандай болсын қ адірің

Халық, қ арындас жұ ртың а.

Дә режесі бейне хан,

Ер болып ө ссін балақ ан. [19, 14-б]

Баталардың ішінде халық қ а қ адірлі, халық ә улие-пірдей сыйынатын адамдарды тізбектей келіп, олардың қ атарына хандарды да қ осып айту едә уір тарағ ан жә не олардың ә р қ айсысының бойындағ ы ерекше бір қ асиетін тілеу:

Фарабидің басын берсін,

Жамбылдың жасын берсін,

Абылайдың жү регін берсін,

Ә зірет Ә лінің білегін берсін,

Иассауидің тілегін берсін... [19, 37-б]

Бұ л қ атардағ ы баталар ішінде тек Абылай ғ ана емес басқ а да хандар аталып, олардың жеке басының ерекше бір қ асиетінің бата тың даушыларғ а даруына тілек білдіріледі. «Ғ аріпке ә з Жә нібектей паналы бол», «Қ азақ та ә з Тә укедей тақ ытты бол», «Ер Есімдей бойлы бол» [19, 39-40бб], т. т.. деген баталар кө п.

Солардың ішінде қ азақ тың алғ ашқ ы хандарының бірі Ә зЖә нібек ханның аты аталатын бата-тілектер де ерекше орын алады. Мысалы:

Дастарханың а береке берсін

Бақ дә улетің ө се берсін

Ә з Жә нібектей кө сем бол

Жиреншедей шешен бол

Ә рдайым аман есен бол

Отарғ а тыныштық берсін

Халқ ымызғ а бірлік берсін

Тірілерге ризық берсін,

Ө лілерге иман берсін.

Осылай деп тілейік тілекті

Бір Алла ө зі қ абыл етсін

Аллаһ у Акбар!

Асан Қ айғ ы бабадай саналы бол

Ғ аріпке Ә з Жә нібектей паналы бол

Керейде Дә стем салдай бағ алы бол

Атақ ты Келден бидей бағ алы бол.

Ер Дә улендей халқ ың ның батыры бол

Махамбеттей жұ ртың ның ақ ыны бол

Дау жанжал болдырмасқ а ат салысқ ан

Қ араменде шешендей мақ ұ лды бол!

Осы келтірген мысалда Жә нібек есімі екі рет кездеседі. Біреуінде Ә з Жә нібектей кө сем бол, екіншісі Ә з Жә нібектей паналы бол деп тілек айтылады. Осы батадан байқ айтынымыз - хан бейнесінің жақ сы сапада кө рініс тапқ андығ ы. Жалпы, бата жанрының ерекшелігі, онда тек жақ сы тілек, ниеттер айтылады. Ал батаның ішінде кездесетін нақ ты адам есімдері ә детте халық жадында жақ сы ісімен сақ талғ ан тарихи тұ лғ а боп келеді. Осы батадан ұ ғ атынымыз Жә нібек ханның елді соң ына ерте білген кө сем бола алғ андығ ы жә не елге пана, қ орғ ан бола білгендігі. Халық осылайша хандар тұ лғ асын ө здерінің ауызша шығ арғ ан мұ раларында ұ лық тап отырғ ан.

Сонымен бата-тілектерде ел бірлігі, ел берекетінің символы болып есептелетін хандардың едә уір орын алатынын байқ аймыз. Соң ғ ы кездердегі жарық кө рген жинақ тарда халық арасында осындай баталардың кө п екендігі, ә лі де табылатындығ ы байқ алады. Бұ л халқ ымыздың отаршылық қ ыспақ тан арылып, ө з тарихын жадынан шығ ырмағ андығ ын оны танитынындығ ының, мемлекеттігін қ ұ рметтейтіндігінің белгісі деп қ араймыз.