І Керей мен Жәнібек хандардың тарихтағы орны

КІРІСПЕ

Қ азақ тарихи тұ лғ аларының ішінде ел тарихында терең із қ алдырғ ан, қ оғ ам ө міріне ерекше ық пал жасағ ан, мемлекеттігіміздің басты белгілерінің бірі – хандар. Ә рине халқ ымыздың мың дағ ан жылдарғ а ұ ласқ ан ү лкен тарихына жү гінсек ұ лтымыздың бастауы жоғ арыда айтылғ ан тү ркі тілді сақ тар, ал мемлекеттігіміздің басы сонау біздің жыл санауымыздан бұ рынғ ы сол сақ, ғ ұ н, ү йсін, қ аң лы тайпалары қ ұ рғ ан мемлекеттер болса, олардың тарихи жалғ асы болып саналатын біздің жыл санауымыздан кейінгі тү рік, оғ ыз-қ ыпшақ, тү ркеш, қ арахан қ ағ андық тары мен Алтын Орда, Ақ Орда, Ә білқ айыр хандық тары. Ал мемлекет тізгінін ұ стағ ан ел билеушілері ретінде Алып Ер Тұ ң ғ а, Еділ, Тұ мар патшалардан, ортағ асырлық Бумын, Елтеріс, Білге қ ағ андармен жалғ асып, кешегі Қ азақ хандығ ының Жә нібек, Қ асым хандардан соң ғ ы ханымыз Кенесарымен тамамдалады. Осы тақ ырыпты арнайы терең зерттеген профессор Б. Т. Бораш осы тізімді ә рі қ арай былай жалғ астырады: «Ал қ азақ елінің бұ рынғ ы хандығ ының жаң а заман тұ рғ ысындағ ы, Қ азақ стан Республикасы тү ріндегі мемлекеті жә не елбасы – Президенті, бұ лар бір жарым ғ асырдан кейінгі қ айта жалғ асқ ан тә уелсіз тарихымыз бен тә уелсіз мемлекеттігіміздің жаң а беті» [1, 6-б]

Тақ ырыптың ө зектілігі. Сақ, ғ ұ н, тү ркі тайпаларынан бастауын алатын қ азақ халқ ының кемінде екі жарым мың жылдық бай тарихы, жартылай кө шпелі, жартылай отырық шылық тұ рмыс-тіршілігі қ алыптастырғ ан мал бағ у, егін егу, металл қ орыту сынды шаруашылық ү лгілері, қ ол ө нері, сә улет ө нері, сө з ө нерінен тұ ратын ө зіндік мә дениеті, салт-дә стү рі, дү ниетанымы дү ниежү зілік адамзат ө ркениетіне мол ү лес қ осқ аны қ азір кү мә н туғ ызбайды. 1991 жылы ЮНЕСКО-ның екі айлық халық аралық экспедицисының қ орытындысы бойынша Алматыда ө ткен халық аралық семинарында алпысқ а жуық баяндамалар жасалып, экспедицияның ғ ылыми жетекшісі профессор Ахмет Дани: «Енді бү кіл ә лем кө шпенділердің ө зіндік ө ркениеті болғ анын білетін болады,.. бұ л тарихи ақ иқ атты» ә лем мойындайтынын семинарғ а қ атысқ ан ғ алымдар атынан жеткізді [2, 8-б].

Сол кездегі қ оғ амның дамуына, тарихқ а таптық кө зқ арас тұ рғ ысынан қ арау салдарынан тарихи тұ лғ аларымыздың рө лі тө мендетіліп, хан болса тү гелдей дерлік – ел қ анаушысы, батыр болса саусақ пен санарлық тан басқ асы – есер, би болса – ә ділетсіз, ханның сойылын соғ ушылар деп танылып, тарихи шындық тан ө згеше, тоны айналдырылып, бұ рмаланып кө рсетілді немесе ә дейі ұ мыттыру мақ сатымен тарихи зерттеулерде айналып ө тіліп, оқ улық тардан аластатылды. Ел тә уелсіздігін ту етіп кө теріп, отаршылық қ а қ арсы халық тың наразылығ ын қ олдап, оның ұ лт-азаттық кө терілісін бастағ ан Кенесары хан сияқ ты тарихи қ айраткерлер туралы терең деу зерттеп, шынайы тұ лғ алық қ асиеттерін ашуғ а ұ мтылып, саяси қ ысымғ а мойынсұ нбай, шындық ты тайсалмай айтқ ан Е. Бекмаханов сияқ ты дара тұ лғ алар қ удаланды. Оның есесіне басқ а елдердің Батыс Еуропа императорлары мен корольдері, славян халық тарының, ә сіресе орыстардың патшалары дә ріптеліп кө рсетілді. Тарихты бұ рмалаушылық, қ азақ тың тарихи тұ лғ алар бейнесін толық кө рсетпеу, Ресей империясы ұ станғ ан еуроцентристік, ұ лы орыстық шовинизм, ал КСРО билігі кезінде де ол бағ ыт тек марксистік ұ рандармен ғ ана ә шекейленгені болмаса сол кү йінде ә рі қ арай жалғ асын тапты. Кең естік империялық идеологияның қ алыптастырғ ан ұ станымның негізі – бұ л, біріншіден, жалғ ан халық тар достығ ы, интернационализм бү ркемелеуімен енгізілген, басым кө пшілігі орыстардан жә не басқ а славян халық тарынан тұ ратын келімсектердің жыртуын жыртқ ан, кең естік орталық тың жымысқ ы идеяларын тық палау арқ ылы жү зеге асыру болса, екіншіден, республикағ а атауын берген негізгі ұ лттың мү ддесін аяқ асты қ ылу, ү шіншіден, осындай ұ станымдар негізінде бұ л елдің негізгі халқ ын жоюғ а бағ ытталғ ан орыстандыру саясатын іске асыру болды. Кең естік дә уірден сарқ ыншақ болып қ алғ ан ө з халқ ының мұ ддесін басқ а халық тарды ренжітіп алмау идеясының қ ұ рбанына шалу, сайып келгенде сол баяғ ы орыстану дирменіне су қ ұ ю сияқ ты дерт тә уелсіздік алғ аннан кейін де жалғ асып тауып, жоғ арғ ы билік, солардың сойылын соғ атын шенеуніктер, зерттеушілер арасында едә уір орын алып отыр. Ең ө кініштісі, солардың қ атарында Н. Масанов сияқ ты, одан да ық палды “іштен шық қ ан шұ бар жыландардан” тұ ратын ұ лт мү десін аяқ қ а таптағ андар белсенділік кө рсетіп келді.

Ал ақ иқ атына жү гінсек, ежелгі тарихымыз, кө не дә уірлерден келе жатқ ан ә дебиетіміз, мемлекеттігіміз, ел билігі тұ тқ асын ұ стағ ан тарихи тұ лғ аларымыз туралы деректер бұ рыннан да жеткілікті. Оның ү стіне 2003 жылы Президентіміздің тікелей қ олдауымен қ абылданғ ан «Мә дени мұ ра» мемлекеттік бағ дарлама бойынша қ азір ө з жеріміздегі тарихи, археологиялық зерттеулер нә тижесінде, кө рші елдердегі мұ рағ ат қ орларынан, жеке зерттеушілер қ олындағ ы жинақ тардан аса мол деп айтуғ а болатын қ осымша деректер, қ ұ нды материалдар табылып жатыр. Ө ткеніміздің, рухани қ азынамыздың келесі бір бай деректік сипаты бар кө зі – халық жадындағ ы шежіре, аң ыз, жыр кү йінде сақ талғ ан фольклорлық ә деби ү лгілер. Сол кездегі оқ иғ аларғ а тікелей қ атынасқ ан дана жыраулар поэзиясы бар. Саяси қ ысымнан, қ удалаудан жазылмай қ алғ ан тарихшылар зерттеулерінің орнын басқ ан жазба ақ ын-жазушылар шығ армалары бар.

Біздің зерттеу нысанына алып отырғ анымыз осы хандар тізбегінен негізінен Қ азақ хандығ ы тұ сындағ ы хандар жә не солардың ішіндегі тек ә деби шығ армаларда кө рініс тапқ андары ғ ана. Қ азақ хандығ ынан бұ рынғ ы хандар мен ә міршілер туралы да кө ркем шығ армалар жеткілікті, бірақ біз олардың арасынан зерттеуімізге алғ ашқ ы хандардың ғ ана кө ркем ә дебиетте бейнеленуін алдық.

Біз зерттеу шең беріне алғ ан туындылардағ ы ел билеушілерінің кейбірінің Жә нібек, Керей хандардың тұ лғ алық кейпі қ азақ ә дебиетінің ә р саласында, бірнеше жанрларында мол кө рініс береді. Зерттеуіміздің басты бағ ыттарының бірі ретінде соң ғ ы аталғ ан хандардың ә лденеше кө ркем шығ армаларда, бірнеше ә дебиет салалары мен жанрларында бейнеленетіндіктен біз олардың солардағ ы сомдалуының даму жолын, эволюциясын да қ арастырамыз. Солардың ә дебиеттегі тұ лғ алық бейнесі тарихи деректермен салыстыра отырып жинақ талып, ө мірінің, қ ызметінің, дә уірінің танымдық маң ызын ашу, халқ ымызды, ә сіресе жастарды ұ лтжандылық қ а тә рбиелеу, тұ лғ алық қ асиеттерінің ү лкен қ уат кү шін кө рсету осы тақ ырыптың ә дебиеттану ғ ылымындағ ы ө зекті мә селелердің бірі екендігін кө рсетеді. Бұ л осы тақ ырыптың кө кейтестілігін, зә рулігін анық тайды.

Жұ мыстың зерттелу дең гейі. Кең ес кезінде қ азақ ә дебиеті тарихы тү гіл, жалпы қ азақ тарихында хандық билік, хан тұ лғ асы мә селесі ауызғ а алынбайтын жабық тақ ырып болатын.

Ел зиялылары ретінде хандар туралы жылы лебіз білдіріп, шындық ты жазғ ан М. Ә уезов, Қ. Бекхожин сияқ ты қ аламгерлер, Е. Бекмаханов, Қ. Жұ малиев, Е. Ысмайлов сынды ғ алымдар қ уғ ынғ а ұ шырады, шығ армалары сыналып, тә ркіленді. Осы қ ысымның салдары еліміз тә уелсіздік алынғ аннан кейін де біршама уақ ыт сақ талынып қ алды. Соң ғ ы жылдары ғ ана кейбір зерттеушілер осы тақ ырыпты қ арастырып, диссертация қ орғ ап, алғ ашқ ы зерттеу ең бектерін журнал беттерінде жариялап, жеке кітап шығ ара бастады. Солардың ішінде Ә. Тарақ пен А. Ә бсадық овтың - ә дебиет пен фольклордағ ы Абылай хан, С. Дә уітова мен Л. Серғ азының - драмалық шығ армалардағ ы Абылай, Кенесары хандар туралы ең бектерін атауғ а болады.

Ал қ азақ ә дебиетінің фольклорлық кезең інен бастап жазба ә дебиеттің барлық жанрларындағ ы хандар бейнесін зерттеген профессор Баян Тә ліпұ лы Бораштың ғ ылыми ең бектері осы саладағ ы жү йелі зерттеулер боп саналады.

Зерттеудің мақ саттары мен міндеттері. Зерттеуіміздің негізгі мақ саты қ азақ тың алғ ашқ ы хандарының кө ркем ә дебиетте бейнеленуінің жолдарын, ә деби ерекшеліктерін айқ ындау, образдық ерекшеліктерін айқ ындау, кө ркем ә дебиеттің тү рлі жанрларындағ ы бейнеленуін жү йелеу боп табылады. Осы жә не басқ а да мақ саттарғ а жетуде тө мендегідей міндеттер шешімін табуы қ ажет:

- қ оғ амдағ ы, тарихтағ ы жеке тарихи тұ лғ а мен халық тың ара қ атынасы, ә рқ айсысының рө лі туралы тү сінік – танымды айқ ындау. Оғ ан бұ рынғ ы кең естік идеологиялық жә не жаң аша кө зқ арастарды салыстыра отырып кө ркем ә дебиеттегі бұ рмалаусыз, объективті халық тү сінігіндегі хандар тұ лғ асы туралы ұ ғ ымды қ алыптастыру;

- хан бейнесінің ә дебиеттің ә р саласындағ ы (фольклордағ ы, жазба кө ркем шығ армалардағ ы) бейнелену ерекшеліктеріне назар аудару;

- хан образын сомдаудағ ы ә деби туындынық жанрлық ерекшеліктерін, идеялық, проблематикалық ө зегін талдау;

- хан бейнесін жасау барысында ұ лттық болмыс пен осы саяси-ә леуметтік категория ө кілінің арасындағ ы диалектикалық бірлікті саралау;

- кө ркем туындыдағ ы стилдік ерекшелік, кө ркемдік ізденіс, эстетикалық ө ре-дең гей мә селелерін қ аһ арман бейнесінің сомдалу дә режесі аясынан саралау;

- саясат, идеологияның кө ркем шығ армадағ ы тарихи тұ лғ а бейнесіне тигізер ық палын пайымдап, сол тарихи тұ лғ а бейнесі арқ ылы фольклорлық шығ арманың, жазба туындыдағ ы автордың қ оғ амдық кө зқ арасын, дү ниетанымын, философиясын таныту.

Зерттеудің ғ ылыми жаң алығ ы. Дипломдық жұ мыста қ азақ фольклорының шағ ын жанрларындағ ы, Мырза Хайдар Дулаттың «Тарих-и Рашиди» ең бегіндегі қ азақ хандары туралы мә ліметтер, І. Есенберлиннің «Алмас қ ылыш» романындағ ы хандар бейнесіне стильдік, жанрлық, мазмұ ндық, тақ ырыптық жә не кө ркемдік тұ рғ ыдан талдау жасала отырып, тө мендегідей мә селелер қ арастырылды.

Қ орғ ауғ а ұ сынылатын негізгі тұ жырымдар:

- Мырза Хайдар шығ армасы ө зінің ғ ұ мырнамалық сипатымен қ атар ә деби жанрлық жә не стильдік қ асиеттерді бойына сің ірген энциклопедиялық туынды;

- « Тарих-и Рашидидің » лексикасы қ азақ хандығ ы дә уіріне тә н жә не сол кезең дегі тарихи-саяси, мә дени, ә деби ү рдістердің шынайы ә рі кө ркем шежіресі болып табылады;

- Мырза Хайдар ең бегінде кездесетін тарихи мә ліметтер қ азақ тарихы мен мә дениетінің жә не діни-ағ артушылық ә дебиетін басты қ айнар кө здерінің бірі;

- І. Есенберлин трилогиясындағ ы Керей, Жә нібек бейнелерінің сомдлу ерекшелігі анық талды;

– қ азақ поэзиясындағ ы хан бейнесі – ел тарихында терең із қ алдырғ ан, қ оғ ам ө міріне ерекше ық пал жасағ ан, мемлекеттігіміздің басты белгілерінің бірі;

– ел билеуші хан тақ ырыбы – ә дебиетіміздің барлық салаларына, соның ішінде қ азақ поэзиясына тә н тақ ырып;

– қ азақ поэзиясындағ ы хан бейнесі – кең ес дә уірінде «ұ лттық саяси-рухани оянулардың негізі» ретінде тыйым салынғ ан, шектеу қ ойылғ ан тақ ырыптың бірі;

Жұ мыстың теориялық жә не методологиялық негізі. Кө рсетілген мә селелердің шешімін ғ ылыми тұ рғ ыдан зерттеуде жә не ә діснамалық тұ рғ ыдан шетел зерттеушілері мен шығ ыстанушы ғ алымдардың, тарихшылардың, сондай –ақ, қ азақ ә дебиеттанушылардың ең бектері басшылық қ а алынды. Атап айтқ анда, З. Қ абдолов, Ә. Дербісә лі, М. Мырзахметұ лы, Р. Бердібай, Н. Келімбетов, С. Қ асқ абасов, С. Қ ирабаев, Ө. Кү місбай, А. Сейдімбек, М. Жолдасбеков, Ә. Қ оң ыратбаев, С. Исаев, Н. Оң дасынов, А. Байтұ рсынұ лы, Х. Сү йіншә лиев, А. Егеубай, М. Мағ ауин, М. Жармұ хамедұ лы, С. Дә уітұ лы, Ш. Елеукенов, Ә. Нарымбетов, Б. Омарұ лы, Ж. Ысмағ ұ лов, Ә. Ісмақ ова, Р. Сыздық ова, З. Қ инаятұ лы, М. Қ ойгелді, Т. Омарбеков, Қ. Салғ араұ лы, Б. Кө меков, Ш. Елеукенов т. б. ғ алымдардың зерттеулеріне сү йендік. Кө ркем ә дебиеттегі образ сомдау, характер жасау принциптер негізін стильдік, жанрлық мә селелер қ арастырылғ ан зерттеулер басшылық қ а алынды.

Зерттеуде ә дебиеттануда белгілі орын алғ ан тарихи дерек кө здері мен ә дебиет туындыларындағ ы бейне, образ жасауғ а қ атысты оқ иғ аларды тарихи-салыстырмалы тә сіл, талдау, жү йелеу ә дістемелері қ олданылды.

Тарихи тұ лғ а бейнесін жасау ү дерісінде саяси-ә леуметтік орта мен қ оғ амдық жағ дайды салыстыра қ арау ә дісіне қ атысты зерттеулер ә діснама ретінде пайдаланылды.

Зерттеудің ә дісі. Жұ мыс барысында жү йелі сипаттау, салыстырмалы-тарихи, салыстырмалы-салғ астырмалы талдау ә діс-тә сілдері қ олданылды. Сондай-ақ, ә дебиеттанудағ ы кө ркем шығ арманы талдаудың мұ раты идеалық -образдық бірліктің табиғ атын кең кө лемде зерттеу, жекелеген туындыны қ арастыруда туындының мазмұ ндық сипатын, ал мазмұ нды тексергенде оның кө ркемдік сипатын тұ тастық та тану принципін негізге алынды. Автордың туындысын жан-жақ ты талдау барысында текстологиялық саралау ә дісі кең інен қ олданылды.

Зерттеудің теориялық жә не практикалық мә ні. Қ азіргі заманғ ы қ оғ амдық ө згерістер ұ лттық ә дебиетке жаң а кө зқ арас-пайыммен келуді міндеттеп отыр. Сондық тан қ азақ ә дебиеті мен тарихын ө ткен қ оғ амның саяси жолы жә не стильдік тә сілдерін тану арқ ылы қ азіргі қ азақ ә дебиетінің ө зіндік ерекшелігін тарихи тамырларымен сабақ тастыра зерделеу жұ мыстың теориялық жә не практикалық маң ызы болып табылады.

Диплом жұ мысының қ ұ рылымы. Диплом жұ мысы кіріспеден, ү ш бө лімнен, қ орытындыдан жә не пайдаланылғ ан ә дебиеттер тізімінен тұ рады.

І Керей мен Жә нібек хандардың тарихтағ ы орны

Ә рбір халық тың жеке халық болып қ алыптасуы ү шін кө птеген тарихи кезең дерді басынан ө ткізуіне тура келеді. Бұ л кү рделі процесс бір немесе екі ғ асырдың ішінде болмайды, халық болу ү шін бірнеше ғ асырларды керек етеді. Мысалы, Қ азақ стан жерінде халық болып қ ұ рылу процесі алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыс ыдырап, одан кейін қ ола дә уірі мен (б. д. д. II-I м. ж. кезең і) темір дә уірі (б. д. д. VII-IV) кезең дермен, немесе бұ л кезде ө мір сү рген ру-тайпалардың ө сіп-ө ркендеуінен басталады. Олар Қ азақ станның ұ лан-ғ айыр территориясын ежелден мекендеген байырғ ы (автохонды) тайпалар мен тайпалар бірлестіктерінен қ ұ ралғ ан.

Қ азақ станның ортағ асырлар тарихында ХV ғ асырдың орны ерекше. Біріншіден, кө п ғ асырлық этникалық ү дерістер нә тижесінде қ азақ халқ ы жеке хандық қ ұ рды. Екіншіден, қ ұ рылғ ан хандық тың алғ ашқ ы кезең інде ауыр жағ дайларғ а қ арсы тұ ра, халық ө сімінің негіздері қ аланды, тұ рғ ылық ты аумақ ты кең ейте, шаруашылық -мә дени ө мірді нығ айта алды.
Қ азақ хандығ ының қ ұ рылу тарихы XIX ғ асырда Шоқ ан Уә лиханов зерттеулерінде былайша беріледі: «.. ауызша аң ыз ә ң гіме бойынша қ ырғ ыздар (қ азақ тар) Барақ тың ұ лы Жә нібекті ө здерінің ханы санайды. Қ алай болғ анда да, аң ыз бойынша Жә нібек Жошы ұ рпағ ынан шық қ ан қ азақ тардың бірінші ханы болғ ан… орданың екі жақ ыны, ноғ айлар мен қ азақ тардың тұ рмыстары бірге болғ ан. Жә нібектің билік қ ұ рғ ан кезең і қ ырғ ыздың (қ азақ тың ) поэмасында «Алтын ғ асыр» ретінде жырланады. Далалық тар арасындағ ы Жиренше шешеннің (дана), ә з-Жә нібектің жә не ноғ ай философы Асан қ айғ ының адамгершілік жө ніндегі жыр-аң ыздарының басым бө лігі қ азіргі кезең ге дейін қ олданыста» [3, 52-б]. Бұ л жерде Ш. Уә лихановтың кейінгі тарихи кезең дегі бір-бірінен ажырағ ан туыс халық тар, қ азақ жә не ноғ айды бірге айтуы да бекер емес-ті.

Хандық тың атауының ө зі, тарихи аренағ а шық қ ан ұ лттық жә не бұ рын-соң ды белгісіздеу жаң а мемлекеттің пайда болуы туралы айғ ақ тады. XV ғ асырдың ортасында Орталық Азияның кең даласында ө здерін «Қ азақ » деп атағ ан қ ауымдастық тарихи аренада пайда болып, Қ азақ хандығ ы қ ұ рылуымен Қ азақ станның (тү рік те жә не Алтын орда дә уірі де емес) жеке тарихы басталады. Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуы Алтын Орда, Ақ Орда жә не Моғ олстан сияқ ты мемлекеттердің даму тарихы мен ө мір сү руінің жалғ асы болды. Бірақ Орталық Азияның саяси картасында мық ты Қ азақ хандығ ының пайда болуының ө зі Шың ғ ыс ұ рпағ ы – Ә білқ айыр хан жә не оның жақ ын туысқ андары Жә нібек (басқ а нұ сқ а бойынша – Абулсағ ит) пен Керей сұ лтандардың есімдерімен тікелей байланысты болды. XV ғ асырдың бірінші жартысында Ә білқ айыр хандығ ы (Ақ Орда, Ө збек ұ лысы) иелігіндегі Дешті-Қ ыпшақ даласы, қ азіргі Орталық Қ азақ стан (Ұ лытау), Батыс Қ азақ станның бір бө лігі Орталық Азияның мық ты мемлекеттік бірлестіктерінің бірі болды. Билік қ ұ марлығ ымен белгілі болғ ан Ә білқ айыр ханның ө зінің маң айындағ ы сұ лтандарғ а қ аталдығ ы, олардың қ арсылығ ын туғ ызады.

Осындай шиеленіс ә сіресе Орда Ежен, Шейбани жә не Тоқ а-Темір ұ рпақ тары арасында терең дей тү сті. Сол кездің жылнамашысы жазып кеткендей, Ә білқ айыр билік ү шін кү рес жолындағ ы бә секелестеріне қ ысым жасап, Орда-Ежен ұ рпақ тарын мазалап отырғ ан. XV ғ асырдың 60-жылдарына дейін Орда-Еженнің бірбеткей ә рі ө ркө кірек ұ рпақ тары – Жә нібек пен Керей, қ олдаушыларының жеткіліксіздігінен ә рі билеушілеріне тә уелді болғ андық тан Ә білқ айырғ а тегеурінді қ арсылық кө рсете алғ ан жоқ. Ә білқ айыр тарапынан қ ауіп-қ атерлерді сезінген сайын бұ л сұ лтандар одан бойларын аулақ ұ стауғ а тырысты. Кө регендігі таяздау, Ә білқ айырдың жү ргізген саясаты салдарынан ү зіліссіз соғ ыстар болып тұ рды. Шаруашылық тың тұ рақ сыздығ ы, билеушілердің ө зара қ ырқ ысы мен қ арамағ ындағ ыларды қ орқ ыныш пен қ ысымда ұ стауы, қ алың бұ қ араны қ иыншылық пен материалдық игіліктерден айыруы, шексіз қ атал іс-ә рекеттер, ө лкенің экономикалық жағ дайын кү йзеліске ұ шыратты. Онымен қ оса Ә білқ айыр кезінде кө ршілерімен соғ ыс жиі болып тұ ратын.

Ә білқ айыр хандығ ының ішкі жағ дайының осы кезең дегі тұ рақ сыздығ ын жас сұ лтандар дер кезінде пайдалана білді. Олар 50-жылдың ортасында Қ азақ станның батыс бө лігінде хан билігіне қ арсы топтардың ө зіндік одағ ын қ ұ ра алды. Ө жет, тә каппар сұ лтандар ө те сақ тық пен ө здерінің қ олдарына бірқ атар ірі қ алалар, сауда орталық тары жә не су кө здері мен жайылымдық жерлерді берік ұ стай білді. Бұ л кезең де олар ө здерінің қ арамағ ындағ ы рулармен Орталық жә не Батыс Қ азақ станның кең далаларында кө шіп-қ онып жү рді. Кейде олардың қ онысына, сансыз қ ырқ ыстарғ а жә не хан саясатына наразылық білдіргендер де, яғ ни Ә білқ айырдың жақ тастарының бір бө лігінің қ осылып отырғ ан кездері де аз болмады.

Ә білқ айыр хан бұ ғ ан жауап ретінде Керей мен Жә нібек сұ лтандардың бө лектенуіне қ арсы кү рес бастайды жә не ө зінің ә скери кү шін олардың бақ ылауындағ ы ө ң ірге жылжытады. Ә білқ айырмен тікелей айқ асудан бойларын аулақ салғ ан сұ лтандар Жетісудың оң тү стігіне қ оныс аударады. Осы кезең дегі болғ ан оқ иғ а туралы ортағ асыр авторы Махмұ д бен Уали былайша хабарлайды: «Ә білқ айыр ө зінің жауларынан Дешті-Қ ыпшақ даласында ү стем тү скенде, Жошы ханның кейбір ұ рпағ ы, мысалы Керай-хан (мә тінде осылай – авт. ) жә не Жаныбек-хан…бағ ыну мен бой ұ сынудан бас тартып, отанын тастап кетуді ұ йғ арды. Мұ рағ а қ алғ ан жерден (ата-бабаларынан) бас тартып, бө тен елге апаратын жолғ а бағ ыт алды. Олар «ө здерін мойындағ ан лайық ты» адамдар тобымен Моғ олстан бағ ытындағ ы жолды таң дады» [4, 8-б]. «Лайық тылар» қ ұ рамы мен сұ лтандарғ а ергендер қ атарында Асан қ айғ ы, Қ одан тайшы, Жиренше шешен жә не басқ а да белгілі қ айраткерлер болуы ә бден мү мкін.

Белгілі тарихшы Тұ рсын Сұ лтанов Ә білқ айыр мен жас сұ лтандар Керей мен Жә нібектің бө лінуі жө ніндегі ө зіндік кө зқ арасын білдіреді. Ө зара қ ырқ ысу жә не билік ү шін кү рес кезінде Ә білқ айырдың баласы – Шах-Бұ дақ сұ лтан қ айтыс болады. Оның артында ұ лдары – Мұ хаммед жә не Махмұ д сұ лтандар қ алады. (Кейінірек Ә білқ айырдың бұ л немерелері ө збек-қ азақ қ атынастарында маң ызды рө л атқ арады).

Т. Сұ лтановтың пайымдауынша, «Шах-Бұ дақ сұ лтан, ә кесі – Ә білқ айырдың тағ ына таласушылармен болғ ан ү ш шайқ астың бірінде, оны қ орғ ау ү стінде қ айтыс болуы мү мкін… Ә білқ айыр ү лкен ұ лының ө лімі ү шін кек қ айтарғ ан болу керек, Жошы тұ қ ымынан шық қ ан бірқ атар ханзадаларды қ ырып салғ андығ ын» алғ а тартады [5]. Сонымен қ атар Т. Сұ лтанов «Бахр ал-асрар…»-ғ а сілтеме жасайды. Одан ә рі зерттеушінің жорамалдауынша, Шайбанилердің саяси қ арсыластарының ішінде бақ ытына қ арай, тірі қ алғ андар –Ұ рұ с (Орын)-хан ұ рпағ ы, Керей жә не Жә нібек сұ лтандар. Кейбір деректер бойынша Шах-Бұ дақ тың ө ліміне Керей сұ лтанның қ атысы бар. Біздің ойымызша, сол кезең дегі дә стү р бойынша «қ анғ а-қ ан», «кек алу» дә стү рі болғ анын ескерсек, жоғ арыдағ ы болжамның негізі бар. Жә нібек сұ лтанның қ астандық қ а, оның ішінде Шах-Бұ дақ сұ лтан ө ліміне жанама немесе тікелей қ атысы болғ аны-болмағ анына қ арамастан, олардың тағ дыры шешіліп қ ойылғ ан еді. Демек, оларғ а одан ә рі Ә білқ айырдың маң айында қ алудың мә ні қ алмағ ан.

Қ азақ ауыз ә дебиетіндегі аң ыз-ә ң гімелер бойынша, Шә кә рім Қ ұ дайбердіұ лының хабарламасында, сұ лтандардың кө шіп кетуіне тікелей себеп болғ ан Қ ара Қ ыпшақ Қ обыланды мен арғ ын руынан шық қ ан танымал Ақ жол бидің ө лтірілуі. Бұ л жағ дай, шындығ ында орын алғ ан болу керек. Ең іреген ә ке – Қ одантайшының ұ лын жоқ тауы бү гінгі кү нге дейін келіп жетті. Баласының ө лімін кө рген ә кесі – Қ одантайшының ұ лының сү йегін айналып жү ріп жылағ анда айтқ ан жыры:

Қ ара Қ ыпшақ Қ обыландыда нең бар еді, қ ұ лыным!

Сексен асып, таянғ анда тоқ санғ а,

Тұ ра алмастай ү зілді ме жұ лыным!

Адасқ анын жолғ а салдық бұ л ноғ айлы ұ лының!

Ақ қ ан бұ лақ, жанғ ан шырақ жалғ ыз кү нде қ ұ рыдың,

Қ ара Қ ыпшақ Қ обыландыда нең бар еді, қ ұ лыным!

Аң ызда айтылғ андай, жапа шеккендер жағ ының кө семдері Қ обыландының зұ лымдығ ы ү шін оны жазалауды талап етеді. Ә білқ айыр хан болса, беделді қ ыпшақ бектері арасындағ ы тірегін жоғ алтқ ысы келмеді жә не оның ә ділетті шешімнің айтыс-тартысынан жалтаруы, басқ а топтың ызасын келтірді. Ақ жолдың (Дайырқ ожа) Қ обыланды қ олынан ө лгені туралы нұ сқ асын қ олдай отырып, автор Ә білқ айыр Ақ жол бидің ө лімі ү шін ү ш жауынгердің тө лемі кө лемінде қ ұ н тө леуді ұ сынғ анын хабарлайды, яғ ни бидің қ ұ ны ү ш адамның ө мірімен тең естірілген. Жә бірленуші жағ ы бұ л шешімге наразы болғ ан. Есте қ алатыны жә не таң ғ аларлығ ы сол, Шә кә рімнің берген мә ліметі бойынша Жә нібек сұ лтан Ақ жол биді қ орғ аушы жә не арадағ ы елдестіру рө лін атқ арады. Бірақ Жә нібек сұ лтанның тө релігі, оның Ә білқ айырмен тікелей байланысын білдірмесе керек. Жә нібек пен Керей сұ лтандар Ә білқ айырмен келіссө зді арнаулы шабармандар арқ ылы жү ргізе алатын. Ү шінші адам арқ ылы мұ ндай келіссө з жү ргізу тә жірибесі далалық дә стү рде кең тарағ ан еді. Шә кә рімнің келіссө здегі Жә нібек сұ лтанның қ атысы жө ніндегі ақ параты кө п нә рседен хабар береді. Біріншіден, Жә нібек пен Керей сұ лтандар саяси ү дерістердің бақ ылаушылары ғ ана емес, белсенді қ атысушылары болғ ан. Екіншіден, олардың ө здеріне тірек болатын қ олдаушылары болды. Тайпалардың танымал басшысы Қ одантайшы сұ лтандарды қ олдағ андық тан, олармен бірге Шуғ а, Моғ олстанғ а қ арай кө шкен болу керек. Сол кезең нің деректері (аң ыз, ө лең -толғ ау, ауызша ә ң гімелер) Керей жә не Жә нібек сұ лтандар Жайық (Орал), Арал жә не Еділ (Волга) жағ алауынан, яғ ни Ноғ ай Ордасы жағ ынан Жетісуғ а кө ш тү зегені туралы айтады. Бұ л кө ш 1450-1460 жылдары болғ анын біршама ғ алымдар (Мұ хаммед Хайдар Дулати) айтып кеткен.

Айрық ша мә н берілетін тұ сы, оқ иғ алардың Ұ лытау тауы бө ктерінде болуы. Халық игілігі, бү кіл қ азақ тың аң ызғ а айналғ ан ата-бабалары – Жошы хан мен Алаша хан мавзолейі сонда орналасуы. Шалкиіз, Асан қ айғ ының жырлары Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуы мен нығ аюының куә сі жә не солай болып қ алады. Бірақ қ азақ тың ежелгі жә не ортағ асырлық деректеріне кө ң іл бө лінбеу жә не кең ес кезең індегі идеологиялық кедергілер салдарынан ескерілмеді жә не айтылмады, кү шпен алынып тасталды, қ азақ тың ауызша тарихи деректерін білмегендіктен зерттеушілерге белгісіз кү йінде қ алды. Айта кету керек, қ азіргі кезең де де зерттеу жұ мыстарында ауыз ә дебиеті деректерін пайдалану ө зекті болып тұ р.

Асан қ айғ ы жырларында айтылғ андай, Керей мен Жә нібектің қ оныс аударуы Ә білқ айыр ұ лысының ыдырауын жеделдеткен толассыз текетірес, ө зара қ ырқ ыс салдарынан болды. Оның ү стіне алыс ө лкедегі «жаң а қ азақ тарғ а» қ оныс аудару да оң айғ а соқ пады. Қ онысынан, туғ андарынан айырылу адамдар бойында ашу мен ызаны туғ ызды, мұ ндай реніштер Асан қ айғ ының ө лең дерінде «Жә нібек ханғ а Асан қ айғ ы айтты» жырында нақ тылап кө рсетіледі.

Бұ л арнауда кезінде батыс ө ң ірінен оң тү стікке қ оныс аударғ ан Жә нібек сұ лтанды жазғ ыру сезіледі. Ақ ылгө й ақ ын, Жә нібек саясатын сынғ а алушылардың бірі болды. Асан қ айғ ының сұ лтанғ а арнауы мемлекеттік басқ арудың кемшілігін кө рсете, кө семнің уайым-қ айғ ысыз жә не мамыражай ә рекеттеріне соқ қ ы береді. Жазушы-ғ алым Мұ хтар Мағ ауин Асан қ айғ ының қ ұ лдырағ ан Алтын Ордадағ ы жер иеліктері ү лесі ү шін болғ ан ө зара қ ырқ ысуды ғ ана уайымдаумен қ оса, ол хандық тың ә лсіреуінің, ө зара талас-тартыстың қ ауіптілігі жө нінде ескерткенін жә не кө рші мемлекеттің ө сіп келе жатқ ан даму ауқ ымына мә н бергенін пайымдайды. Ірі мырзалар арасындағ ы алауыздық ты, сол сияқ ты Ә білқ айырдың кертартпалығ ын асау мінезді сұ лтандар дер кезінде пайдалана алды. Дау-жанжалды қ арама-қ арсы топтардың арасындағ ы болғ ан жағ дайлар белгілі жазушы Ілияс Есенберлиннің «Кө шпенділер» эпопеясында кө ркем суреттелген.

Бө лінуге бет алғ ан сұ лтандар ат басын оң тү стікке, Моғ олстанғ а қ арай бұ рды. Бұ л бө лініп шық қ ан топтың Ә білқ айырдың қ арамағ ындағ ылар мен оны жақ таушыларынан ерекше айырмашылығ ы болғ ан еді. Жә нібек пен Керейді қ олдаушылардың бір бө лігі, ө здерін «қ азақ тармыз» деп атай бастады. Моғ олстан халқ ының ө мір сү ру салты, тілі жә не мә дениеті бойынша Ә білқ айыр хандығ ындағ ы тұ рғ ындардың айырмашылығ ы алшақ емес еді. Мұ хаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашиди» ең бегінде, негізгі оқ иғ алар былайша беріледі: «…Сол заманда Ә білқ айыр ханның Дешті-Қ ыпшақ даласына тү гелдей билік жү ргізіп отырғ ан кезі еді. Жошы ұ рпағ ының сұ лтандары жорық жасап, Жә нібек хан мен Керей хан одан қ ашып, Моғ олстанғ а кетіп қ алғ ан еді. Есенбұ ғ а хан оларды қ ұ рметтеп қ арсы алып, қ оныстануғ а Моғ олстанның (қ азіргі кезең де бұ л мекен – Хантау, с. с. Хан тауы (тө бесі) деп аталынады) батыс жағ ындағ ы Шу ө зені алабындағ ы Қ озыбасыны берді. Олар бұ л аймақ та тыныш ө мір сү рген. Ә білқ айыр хан қ айтыс болғ ан соң ө збек ұ лысы бір-бірімен шайқ асып, араларында ү лкен келіспеушілік туды. Жұ рттың кө пшілігі Керей хан мен Жә нібек ханның жанына кетіп қ алды. Олардың саны екі жү з мың адамғ а жетті, оларды ө збек-қ азақ деп атай бастады. Қ азақ сұ лтандарының алғ аш билік жү ргізуінің басы 870 (1465-1466) жылдан басталады. . 940 (1533-1534) жылғ а дейін қ азақ тар Ө збекстанның кө п бө лігіне ө з биліктерін толық жү ргізген еді» [6, 93-б]. Мұ ндағ ы ақ парат бойынша мұ сылман жыл санауындағ ы (хижра) 870 жыл, қ азіргі кү нтізбе бойынша 1456 жылғ а сә йкес келеді.

Сонымен қ атар ә р тү рлі мә ліметтер негізінде Мұ хаммед Хайдар Дулати: «тамызда келген ханзадаларды қ ұ рметпен жә не ризалық пен «кү тіп алды», яғ ни қ уғ ындалушылар емес, сарай ө кілдері ретінде» деп кө рсетеді. Себебі ол кезең де Ә білқ айыр хан жағ ынан да, ойрат-жоң ғ ар билеушілері тарапынан да мық ты қ ысым кө ргендіктен, Моғ олстан билеушісі Есенбұ ғ а ханғ а қ азақ тардың кө шіп келгені жә не олармен одақ жасау пайдалы еді. Бұ л Жә нібек пен Керей ү шін де тиімді болды. Қ азақ сұ лтандарына сү йене отырып, Есенбұ ғ а негізгі қ арсыластары жоң ғ арларғ а қ арсы жаң а одақ тастарын бағ ыттау арқ ылы ө зінің кейбір сыртқ ы саяси міндеттерін шеше алды. Ортағ асырлық автор Махмуд ибн Уали Жә нібек пен Керейдің жауынгерлерінің Моғ олстан ө ң іріндегі ойраттар жә не қ ырғ ыздармен бірнеше жыл шайқ асқ анын жә не оларды ығ ыстырғ аны жө нінде хабарлайды. Бұ л оқ иғ алар ғ алымдар М. Ә бусейітова жә не К. Пищулина тарапынан терең зерттелінген.

Ә білқ айырдан Керей мен Жә нібектің бө лінуі, қ азақ мемлекеттігі қ ұ рылуының алғ ашқ ы қ адамы ғ ана болғ ан-ды. Бес томдық «Қ азақ стан тарихының » екінші томындағ ы (1998ж. ) мә лімет бойынша қ оныс аударғ ан тұ ста Жә нібек қ ырық жас шамасында болғ андығ ы берілген [7, 39-б]. Ал Керей болса одан бірнеше жас ү лкен болғ ан-ды. Бұ л тә жірибелі, ақ ылды саясаткерлердің алдын ала ойласа жә не келісе шешкен қ адамы болды. Екінші жағ ынан, оларғ а мұ ндай қ адам жасауғ а, Ә білқ айырмен қ атынасын ү зуге тү пкілікті шешім қ абылдағ ан кө шпелі тайпалардың жаппай кө ң іл кү йі мен олардың ниеттері де ә сер етті. Жә нібек пен Керейді қ олдаушылардың жылдам қ арқ ынмен ө се тү суі, осы нұ сқ аны бекіте тү седі. Бірақ Есенбұ ғ аның 1462 жылы қ айтыс болуымен Жетісуда қ азақ билеушілеріне қ арсы тұ ра алатын нақ ты кү ш болғ ан жоқ. Есенбұ ғ аның бауыры Жү ніс хан бұ л кезде Ташкентте жү рген. Моғ олстандағ ы ө зара қ ырқ ыстардың басталуы – Жә нібек пен Керейдің саяси бағ ытының алмасуына негіз жасады. Кө п уақ ыт ө тпей-ақ, табанды қ азақ сұ лтандары Моғ олстан билеушілеріне бағ ынудан бас тартып қ ана қ оймай, Жетісу аумағ ын ө здеріне бағ ындырып, патшалық тақ қ а отырды. Осы кезең нен сұ лтандар лауазымы ө згереді, оларды сенімді тү рде хандар деп атай бастайды. Ортағ асыр авторларының жазбаларына қ арағ анда, 1465 жылғ а қ арай, қ азақ тардың мемлекеті жан-жақ тағ ы елдерге танымал болғ ан. Кейбір зерттеушілер Керейді кө біне «Гирей» деп те атайды. Бірақ қ азақ ша дыбысталуының дә л бейнелеп жазылуына сә йкес қ азақ ә дебиетінде оны «Керей» деп атайды. Біздің ойымызша, қ азақ тіліндегі дыбысталуына сә йкес «Керей» деп аталғ аны жө н.

Болашақ сұ лтандар жә не жасы жағ ынан кіші Жә нібек пен Керей Ә білқ айыр ордасынан алыс аймақ та, батысы – Еділдің (Волга) теріскей бетінде, шығ ысы – Ұ лытау, солтү стігі – Атбасар, Кө кшетау ө ң іріне кө шіп-қ онып жү ре алатын еді. Бұ л мекеннің атаулары сол кезең нің деректерінде жиі кездеседі. Жоғ арыдағ ы себептерге байланысты Ә білқ айырмен ешқ андай одақ тасуды қ аламағ ан сұ лтандардың соң ғ ы қ оныс аударуы, ақ ыр соң ында шығ ысқ а қ арай, Шу мен Балқ аш кө ліне бағ ытталды. Айта кететін жайт, XV ғ асырдың 40-60 жылдары аралығ ында Еділдің арғ ы жағ ында Астраханда (Қ ажы-Тарханда), Қ ырымда, Қ азанда тақ ү шін толассыз соғ ыстар мен кү рестер жү ріп жатты, оны сол оқ иғ ағ а қ атысушылар да жақ сы білді. XV ғ асырдың басында сол ө лкелерде Тоқ тамыстың да, Едігенің де жә не сұ лтандардың ата-бабалары – Ұ рыс хан мен Барақ ханның опат болғ ан жерлері болатын. Сол аймақ қ а Жә нібек пен Керейдің барғ ысы да келген жоқ. Сонымен қ атар оларды қ олдайтын ел де Дешті-Қ ыпшақ тың кең -байтақ жә не шү йгінді шө бі бар даласында еді.

«Мунтахаб тауарих и Муни» уақ ыт жағ ынан 90 жылдай бұ рын жазылғ ан. Мұ нда қ азақ хандарының атаасы Жошының ү лкен ұ лы Орда Ежен деп айтылғ ан. Бірақ қ азақ шежірешілері осы уақ ытқ а дейін Жә нібек пен Керейден басталатын қ азақ хандарының шежіресін шығ у тегін Тоқ ай Темірден бастайды. Бұ дан шығ ар қ орытынды Ә з Жә нібектің арғ ы тегі Шың ғ ыс хан кіндігінен таралатын монғ ол ә улеті. Қ азақ та қ арадан шығ ып хан болғ ан қ айраткер жоқ қ а тә н. Бұ л дә стү р тә ң ірінің жазуындай заң дылық қ а айналады. Шың ғ ыс ханның ұ рпағ ын монғ ол болғ аны ү шін тө ре демеген, ел басында болғ аны ү шін атағ ан. Шың ғ ыс ә улеті қ азақ даласында ү стемдік қ ұ рғ аннан кейін бірер ұ рпақ ауыспай жатып ақ жергілікті халық тілі мен дініне бой ұ сынып ү лгерді. Ол былай тұ рсын Шың ғ ыс хан ә улетінен тарағ ан Керей, Жә нібек, Қ асым сияқ ты тө релер қ азақ хандығ ының тә уелсіздігі ү шін, басқ аны былай қ ойғ анда, монғ ол қ алмақ тарымен сол жолда қ ан тө гіп, жанын беріп кү ресті. Ол Жә нібектің ә кесі Барақ хан да 1428 жылы монғ олдармен шайқ аста ө лген. Сол кезде Жә нібек 22 жаста болғ ан деседі. Осығ ан қ арап Жә нібек хан 1406 жылы туғ ан деп жобалауғ а болады. Жә нібек хан ө з заманында ақ ылды, ойлы, елге қ амқ ор жайлы болғ ан. «Бір жағ ынан алды – артын болжағ ып, кө ріпкел ә улие, сә уегей абыз, ә з болғ ан деседі», - ол туралы аң ыз жырларда.

Ә з Жә нібек атына байланысты қ азақ халқ ының қ азақ аталуы жә не атақ ты Жиренше шешен, Асанқ айғ ы туралы аң ыз – ә ң гімелер, шешендік сө здер ел арасында кө п айтылады, кең тарағ ан. Ә з Жә нібектен басқ а қ азақ шежіресінде ә лденеше Жә нібек болғ ан. Солардың ішінде Алтын Орда ханы Жә нібектің есімі кө п айтылады. Ол 1342-1357 жылдарда хандық қ ұ рғ ан. Хан тағ ына келу ү шін ағ асы Тыныбек пен інісі Қ ыдырбекті ө лтірген. Ө зі хан болғ ан тұ ста Алтын Орданың ішкі жә не сыртқ ы саяси жағ дайын нығ айтуғ а бар кү шін салады. Кө птеген тарихшылар халық ә з деген атты осы Жә нібекке берген дейді. Мысалы Қ. Салғ арин «Ә з Жә нібек деп Алтын Орда ханын айтқ ан десе, М. Мағ ауин сияқ ты зерттеушілер қ азақ ханы Жә нібекті ә з дейді. Тіпті кейбір тарихшылар Асан қ айғ ының: « Ә й, хан мен айтпасам білмейсің » ө лең ін, Жиренше мен Жә нібекке байланысты туғ ан ә ң гімелердегі Жә нібектің жағ ымсыз бейнесін ала отырып, Ә з деген атақ қ а лайық емес санайды. Тарихи тұ лғ аны, ел бастағ ан ардагерлерді, туғ ан жұ ртының болашағ ына бар ғ ұ мырын бағ ыштағ ан ұ лы бабаларымызғ а қ ара кү йе жағ ып даттау оң ай, аруағ ы алдында қ иянат. Қ айта жолын танып, аманатын ұ ғ ынып, мұ ратын байыптау қ ажет. Рас, ел аң ыздарында Жә нібекті ақ ымақ етіп кө рсететін тұ стар бар. Ә сіресе, Жиреншеге байланысты туғ ан аң ыздарда. Жиренше тарихта болғ ан адам. Ақ ыл – парасаты мол, тапқ ыр, сө зге шешен болғ ан. Осы арқ ылы халық арасына атақ – даң қ ы кең інен жайылғ ан. Заман ө те келе оның тарихи бет – бейнесі кү ң гірттеніп, ұ рпақ ауысу формациясында жиынтық образғ а айналып кеткен. Бұ л аң ыздарда негізінен Жиреншенің тапқ ырлығ ы, шешендігі дә ріптеледі. Сондық тан хан ақ ымақ болып кө рсетілуі мү мкін. Дегенмен, тарихтың бұ л кө лең келі тұ старының ө зі Жә нібектің қ азақ даласына жайылғ ан, аспандағ ан абырой – даң қ ын тө мендетпейді. Жә нібектің қ азақ деп аталатын елдің тұ ң ғ ыш іргетасын қ алағ ан ең бегін естен шығ армағ ан жө н.

Жә нібек ханның есімі қ азақ хандығ ының қ ұ рылуымен тығ ыз байланысты. Ең ә уелі Жә нібек пен Керейдің бір мезгілде хан атанғ анын есте ұ стағ ан жө н. Дегенмен де кейбір штрихтар Керейдің бас хан болғ андығ ын байқ атып қ ояды. Себебі, Керей ө лгеннен кейін қ алыптасқ ан дә стү р бойынша оның орнына ү лкен ұ лы Бұ рындық хан сайланады. Ертедегі жазба деректрде мысалы, «Тарихи Рашидиде» Жә нібек хан Керейге бағ ынғ анын, ол да хан атанғ анымен негізгі сө зді Керей айтқ анын жазып қ алдырғ ан. М. Х. Дулатидің «Тарихи Рашиди» ең бегінің Ә білқ айырғ а қ атысты бө лігінде Керей мен Жә нібектің Ә білқ айырдан қ алай бө лініп шық қ аны туралы мынадай дерек бар: « В то время Дашти Кипчаки владычествовал Абулхайр хан. Он причинил много беспокоиства султанам джучидского происхождения. Джанибек хан и Керей хан бежали от него в Могулистан. Исан Бугехан охотно принял их и представил им Шу и Козыбаши (Қ ордайдағ ы жайлау аты). Который составляет западную окрайну Могулистана. За ними утвердились названия узбек – казах... Начало правление казахских султанов с восемьсот семидесятого года» делінген [6, 39-б].

Керей мен Жә нібек хандардың Моғ олстанғ а кө шіп келуін баяндайтын мә ліметтер екі шығ армада ғ ана бар. Біріншісі, осы М. Х. Дулатидың «Тарихи Рашидиінде». М. Хайдардың ең бегіне дейін Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуы жө ніндегі мә ліметтер ешбір жазба деректерде кездеспейді. Автор ең бегін жазу барысында жергілікті халық арасында кең тарағ ан тарихи ә ң гімелерді, аң ыздарды, ауыз ә дебиетінің басқ а тү рлерін кең ірек қ олданғ ан. Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуы туралы мә ліметтер ең бектің ішінде екі жерде айтылып ө тіледі. «Қ азақ тың, олардың хандарының жағ дайының ерекшеліктері, бұ л атаумен олардың аталу жә не қ ұ лдырау себептері туралы баяндау» деген тарауда кездеседі.

Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуы туралы келесі мә лімет Махмуд ибн Уә лидің «Бахр ал – асрар фи Манасаб ал – ахиар» ең бегінде бар. Ең бек XVII ғ асырдың ортасында 1641 жылы жазылғ ан. Махмуд ибн Уә лидің орта ғ асырлық деректермен мейлінше таныса отырып, Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуын Мұ хаммед Хайдарғ а қ арағ анда салыстырмалы тү рде толық жазғ ан. Махмуд ибн Уә лидің мә ліметінде Ә бу Сайдтың Есен Бұ ғ а ханғ а қ арсы Жү ніс ханды қ олдануы, не себепті қ азақ хандығ ының Моғ олстанның батыс бө лігінде пайда болғ андығ ы жә не «қ азақ » атауы не ү шін Керей мен Жә нібектің соң ынан ерген адамдарғ а қ олданғ андың ы туралы фактілер кө п кездеседі. Мысалы: « Когда Джанибек хан и Керей хан сделали длительную остановку на тои территории, каждый человек как из правителей, так из войска что начинал питать отвращение Абулхайр хану, находил у них убежище. Они проводили время в набегах на каймаков и киргизов, грабежах и на окраинах областей занимались разбоем, к этому народу пристали имя казах» [8, 126-б].

Ал Ш. Қ ұ дайбердиев «Тү ркі, қ ырғ ыз, һ ә м хандар шежіресі» ең бегінде қ азақ хандарының бө ліне кө шуін халық арасында кең таралғ ан аң ыз бойынша тү сіндіреді: «Арғ ындардың арғ ы атасы Дайырқ ожа Ә білқ айыр ханның сү йікті қ азысы екен. Ә діл айтқ андық тан Ақ жол атаныпты. Жә не Қ ара қ ыпшақ Қ обыланды да Ә білқ айырғ а сү йікті екен. Екеуі ішінен жауласып жү ріп, бір кү ні далада Қ обыланды батыр Дайырқ ожаны ө лтіріп кетіпті. Ол кезде қ азақ тың ханы Ә з Жә нібек хан еді. Ә білқ айырғ а қ арап тұ рушы еді. Ә з Жә нібек білген соң шариғ ат заң ы бойынша Қ обыландыны қ ысас қ ылып ө лтіруге сұ рағ ан. Ә білқ айыр берейін десе, кө п қ ыпшақ бұ зылатұ ғ ын болғ ан соң, бере алмай, ү ш кісінің қ ұ нын алып бітім қ ыл десе, Ә з Жә нібек хан ө кплеп кеткен. Ә з Жә нібек хан қ азақ ты алып ауарда Ноғ ай аталғ ан туысқ андарымыздың жақ сылары жылапты. Біздің қ азақ: «Орманбет хан ө лгенде, он сан ноғ ай бү лгенде, ноғ ай- қ азақ айырылғ ан», - дейді [9, 18-б]. Бұ л Ә з Жә нібек ханғ а еріп қ азақ атанғ ан елдің қ азақ атанбай тұ рып бө лінген арғ ын, ноғ ай, найман, керей деген туысқ андары кө п жә не қ азақ атанғ ан соң да кө бі бө лініп, ноғ ай ө збек атанып кеткен. Шә кә рімнің шежіресінде қ азақ ты бө ліп алып кеткен хан – Ә з Жә нібек. Шә кә рім Ә білғ азының «Тү рік шежіресіне» сү йеніп айтқ ан болуы керек. Ө йткені, алдында айтып кеткеніміздей, «Тү рік шежіресінен» бұ рын жазлғ ан ең бектерде Керейдің осы хан болғ андығ ын айтады. Жалпы қ азақ хандығ ының қ ұ рылу мә селесіне қ алам тартқ ан зерттушілердің арасында нақ ты бір пікір жоқ. Бө ліну себептерін де ә ртү рлі баяндайды. Негізінен, «Кө шпелі ө збектер» мемлекетінің ішкі саяси жағ даы XV ғ асырдың ортасында сырттай тұ рақ ты болып кө рінгенімен, ол тұ рақ тылық обьективті заң дылық тардың нә тижесінде емес, керісінше кү шпен орнатылғ ан саяси тұ рақ тылық болатын. Бір жағ ынан, ел билеген бсқ а ә улеттер қ ару кө теріп қ ырқ ысқ а бастамаса да, Ә білқ айырды тақ тан тайдыру жолындағ ы кү ресін тоқ татпайды. Бұ л арада бар кілтипан осы себептерде ғ ана емес, ә рбір сұ танның артында қ аншама жұ рт бар, ең ү лкен қ айшылық елдің тірлік тынысынан, даму бағ дарынан туындағ ан. Ә білқ айыр Орта Азияның отырық шы аймақ тарына бейімділік танытады, соғ ан орай кө шпелі елдің тұ рмыс жайына да, ә дет салтына да басқ а тұ рғ ыдан қ араса керек. Ал Ә білқ айырғ а қ арсы топ Орда Ежен, Тоқ ай Темір ә улеті ежелгі дә стү рді берік ұ станып, ата салтын бә рінен де жоғ ары қ ойғ ан сияқ ты.

Уақ ыт ө те келе саяси кү рес ашық жауласуғ а ұ ласады. Кө п ордада билік қ ұ рғ ан Орыс ханның ұ рпақ тары Керей мен Жә нібек сұ лтандар Ә білқ айыр билігінен бас тартады да, соң ынан ерген барлық жұ ртымен тү п кө теріле кө шіп Қ озыбасы мен Шу бойында дрбес хандық тың туын кө тереді. М. Х, дулатидың куә ландыруы бойынша, бұ л оқ иғ а 1465 жылы болғ ан. Осы 1465 жыл еркіндік аң сағ ан Керей мен Жә нібек жаң а ұ лыстың дербестігін жариялағ ан шешулі оқ иғ а – халқ ымыздың тарихындағ ы кезең дік қ ұ былыс, мемлекеттік қ ұ рылым бастау алғ ан, қ азақ деп аталатын жаң ғ ырғ ан этностың дү ниеге келген мезгілі деп есептелуі тиіс.

Кейінгі зерттеушілер 1465 жылды, 1470 жылды, тіпті бұ дан соң ғ ы кезең дерді атап жатады. Бұ л тарихшылардың пайымдауынша Қ азақ ордасының ту кө теріп ірге бекітуі тек ә білқ айыр кенеттен қ айтыс болғ ан соң ғ ана жү зеге асқ ан сияқ ты. Осығ ан дейінгі ұ зақ он екі жыл тепе тең кү рес ү стінде ө ткені есепке алынбайды. Айтулы тарихшы М. Мағ ауин «1465-1470 жылдар хандық тың қ ұ рылғ ан емес, нығ айғ ан уақ ыты, хандық тың ө з тә уелсіздігін жариялағ ан емес, кө рші жұ рттарғ а біржола танылғ ан мезгілі. Тү птеп келгенде, мұ ның бә рі қ азақ тарихының бастауын мү мкін болғ анша кейіндету талабының бір кө рінісі ғ ана» - дейді «Қ азақ тарихының ә ліппесі» ең бегінде [10, 21-б]. Қ азіргідей еліміз еркіндік алғ ан, ө ркениетті ел болуғ а ұ мтылып тұ ста ө ткен кеткенге кө жү гіртіп, ұ мытылғ ан нә рслерді ескеруде. Қ азақ хандығ ының қ ұ рылғ ан кезі дп есептелінетін 1465 жыл тарихта, ел есінде таң балануы тиіс.

Керей мен Жә нібектің соң ына ерген, қ азақ болып бө лінген жұ рттың ә уелгі саны 200 мың дай кісі екен. Жә нібек пен Керей Шу бойына, Алатау етегіне орналасқ ан соң, бірақ кү ш жинап, саяси жағ дайын нығ айтып, бұ рынғ ы Кө к Орда жерін тү гел қ айтарып алу жолын, кү ресін бастайды. Кө ршілермен жү ргізілген сә тті соғ ыстар нә тижесінде жә не қ олайлы тарихи жағ дай арқ асында айналасы он жылғ а толар толмаста ү лкен қ уатқ а ие болады. Ә білқ айыр дү ниеден ө тісімен соң ындағ ы ә скер тарап кетеді. Бұ рынғ ы ә міршісіне адал шонжарлардың бір тобы Ә білқ айырдың ү лкен ұ лы Шейх Хайдарды хан кө тереді, бірақ ол кө п ұ замай, қ азақ тармен қ ақ тығ ыста қ аза табады. Сө йтіп, алғ аш ту кө тергеннеен соң, арада бір мү шел ө тпестен Керей мен Жә нібек ата жұ ртына толық ие болады.

Жә нібек пен Керей ірге тасын қ алағ ан Қ азақ Ордасы ежелгі тү рік тайпаларының бір бө лігін ата мекенге ұ лыс етіп ұ йымдастыруымен қ атар, олардың жұ рт ретінде сақ талуына мү мкіндік жасады, кешегі Алтын Орда қ онысының басқ а тараптағ ы тайпа ұ лыстары қ ырылып жойылып, тапталып жатқ анда қ азақ туын кө терген қ ауым ө зінің елдігін сақ тады, ұ лан байтақ жерін ұ рпағ ына мұ ра етіп қ алдырады [13, 8-б].

Біз ү шін қ ай замандағ ы тарихымыз болмасын қ ымбат, айтулы кезең дерде ту ұ стағ ан бабаларымыздың барлығ ы да қ ұ рметті, бірақ сол, бұ рын соң ғ ы тарихта орны бө лек екі адам бар. Олар: Қ азақ Ордасының негізін салғ ан ә уелгі екі ханымыз Керей мен Жә нібек. Бұ лардың қ айсысы басшы, қ айсысы қ осшы деуге болмайды. Екеуі де дана, екеуі де ер. Алаштың асып туғ ан ұ лдары. Қ азақ Ордасы қ ұ рылғ анда алдымен жасы ү лкен Керей ақ киізге хан кө теріледі. Керейдің нақ ты қ ай жылы қ айтыс болғ аны белгісіз. Жә нібек хан Керейдн соң хан болып, ә мір жү ргізеді. Сірә, қ азақ жұ ртының Ә білқ айырды жең іп, біржола іргелесуі Жә нібек тұ сында болса керек, жаң а хандық тың қ зіндік қ ұ рылымы мен заң жү йесі де осы, Жә нібек заманында жө нге тү скен сияқ ты [14, 251-б].

Жә нібектің қ азақ тарихындағ ы айрық ша тұ лғ а екендігінің бір белгісі ол халық санасында ә улиеге пара пар, ақ ылды ә рі ә ділетті ә мірші ретінде таң баланғ ан, ұ лттық тарихымызда жай ғ ана Жә нібек хан деп аталмайды. Ә з Жә нібек хан деп аталады. Ә з Жә нібек қ азақ жұ ртының іргесін бекітіп, ордасын орнық тырғ ан ұ лы хан ғ ана емес, сол халық тың бар игілігіне ұ йытқ ы болғ ан асыл ұ рық, ү лы ә улиеттің де негізін салушы. Қ азақ ордасының қ ұ діретті ә міршілері, қ азақ халқ ының ұ лы перзенттері Қ асым хан, Хақ назар хан, Тә уекел хан, Ең сегей бойлы Ер Есім хан, Салқ ам Жә ң гір хан, Ә з Тә уке хан, Абылай хан, ең соң ғ ы Кенесары хан, ұ лы ғ алымымыз Шоқ ан, Алаш Орда кө семі Ә лихан барлығ ы да осы ә улие Ә з Жә нібек ханның тікелей ұ рпақ тары.

Тү рік жұ ртының бұ ғ ан дейінгі мың жылдық тарихында сыннан ө ткен жол жора, қ алыптасқ ан жү йе негізінде соң ғ ы екі жарым ғ асыр орайында ер халық тың, мә рт халық тың жиын ортаысынан жарып шық қ ан, бар тілегі туғ ан елінің мұ ратымен астасқ ан асыл тұ қ ым Шың ғ ыс хан – Жошы хан – Орыс хан – Ә з Жә нібек хан ә улеті ө з жұ ртын тарихтың барлық қ иын ө ткелінен алып ө тті. Қ азақ Ордасы деп аталатын байтақ та қ уатты ұ лыстың тұ ғ ырлы туын берік ұ стады.

ІІ Жә нібек ханның қ азақ фольклоры мен жыраулар поэзиясындағ ы бейнеленуі