Шежіре туралы деректер

Этнос жә не қ оғ ам, мемлекет есебінде қ азақ тар ө з бастауын Алаша ханнан алады. Тү ркілердің қ ара шаң ырағ ына ие болып қ алғ ан қ азақ елі ү шін де, ө зге тү ркі-моң ғ ол елдері ү шін де Алаша ханғ а байланысты айтылатын шежірелердің орны бө лек. Ө з мемлекеттігін, елдігін танығ ысы келген халық тардың тү ркі-моң ғ ол, қ азақ ішінде сақ талғ ан Алаша хан жө ніндегі аң ыздарғ а жү гінері даусыз. Кейінгі орта ғ асырлар тарихи оқ иғ аларын баяндайтын Қ азақ шежіресі жалпы тү ркі-моң ғ ол шежіре дә стү рінің жалғ асы ретінде қ арастырылады. Оның нақ ты дә лелін ортағ асырлық Рашид ад-Дин, Ә білғ азы Баһ адү р, Ө теміс қ ажы ең бектерінен кө руге болады.

Далалық тү ркі-моң ғ ол тайпаларында ерте кезден бері шежірені, тарихи деректерді хатқ а тү сіру дә стү рі болғ ан. Мыс., Баһ адү р “мен пақ ырдың алдында Иран мен Тұ ранда ө ткен Шың ғ ыс ұ рпақ тарының тарихы жазылғ ан он сегіз байлам ең бек жатыр” деуі осығ ан айғ ақ. 15 – 17 ғ -ларда дү ниеге келген Ө теміс Қ ажының “Шың ғ ыс намесі”, Хафиз Таныштың “Шараф-наме-ишахий”, Баһ адү рдің “Тү рік шежіресі” шығ армалары ө ткен тарихымыздың елеулі оқ иғ аларына тоқ талып, айшық ты кезең дерін де тыс қ алдырмағ ан. 15 – 16 ғ -ларғ а қ атысты деректердің мол жинағ ы М. Х. Дулаттың “Тарих-и Рашиди” шығ армасы болып табылады. Екі бө лімнен тұ ратын бұ л шығ арма Моғ олстан мен Қ ашқ арияны мекендеген шағ атай тұ қ ымынан тарағ ан хандардың саяси тарихы, дулат тайпасы жә не оның Шығ ыс Тү ркістанда билік қ ұ руы, моғ олдардың тарихына қ атысты бірнеше дерек келтіреді. Соның бірі Керей мен Жә нібектің соң ына ерген жұ ртымен Моғ олстанғ а қ оныс аударғ анын жә не қ азақ атауын ө зге жұ рт бергендігін жазады.

Қ азақ елінің тарихын толық тыра тү сетін келесі бір дерек Махмуд Абдоллах бен Уә лидің “Зубдат ал-асрары”. Ол қ азақ тардың орта ғ асырлардағ ы кө рші елдермен саяси қ арым-қ атынасының оқ иғ аларына толы. Дегенмен, халық тың тө л тарихы шежіре мұ расында. Кө не заманнан бері кө шпелі тұ рмыс қ ұ рып, ауыз ә дебиетімен ө мір сү рген қ азақ тарихын зерттеуші ғ алымдар негізгі дерек кө зін шежіреден табады. Ел арасында айтылып келген тарихи оқ иғ алар 19 ғ -дың соң ында қ ағ азғ а тү сіріліп, жинала бастады. Халық тың ө ткен тарихын баяндағ ан “Тү рік, қ ырғ ыз-қ азақ һ ә м хандар шежіресі” деген шежіре кітабының кіріспесінде Ш. Қ ұ дайбердіұ лы ел ішінен естіген-білгенінен басқ а, кө не замандағ ы тү рік, араб, парсы, қ ытай жазбалары мен орысша кітаптарды оқ ығ аны жайлы жазады. Шежіре 1911 ж. Орынбор қ аласында басылып шық ты. Бұ л шежіре турасында Ә. Бө кейхан: “Мұ нан бұ рын қ азақ шежіресі қ азақ тілінде кітап болып басылғ ан жоқ. Шә керімнің бұ л кітабы – қ азақ шежіресінің тұ ң ғ ышы; қ азақ шежіресін білмек болғ ан ағ а-іні іздегенді осы кітаптан табасың. Енді мұ нан былай қ азақ шежіресін жазбақ болғ ан кісі Шә керім кітабын ә бден білмей қ адам баспа” – дейді.

Халық ауыз ә дебиетін жинауда Мә шһ ү р Жү сіп Кө пеевтің де ең бегі зор. Оның қ олжазбаларында кө п шежіре жазылғ ан. Кө пеев: “Біздің бұ л қ азақ та тасқ а таң ба басқ андай анық шежіре жоқ... Естігенін ұ мытпайтұ ғ ын, қ ұ лағ ының тесігі бар, кеудесінің есігі бар, ұ қ па қ ұ лақ жандар болғ ан. Сондай жандардың айтуымен кеудесі хат, естіген кө ргені жад болғ ан қ ариялар кейінгіге ауыздан-ауыз алып айтумен ү лгі-ө сиет қ алдырғ ан” – деп халық мұ расының ауызша сақ талып келгенін ескертеді. Кө пеевтің шежіресінде қ азақ тарихының елеулі кезең деріндегі тарихи оқ иғ аларғ а байланысты сақ талғ ан аң ыз, ә ң гіме, мақ ал ү лгілері кө п. Алайда, Кө пеевтің кө п дү ниелері ә лі қ олжазба кү йінде, олар ғ ыл. тұ рғ ыда зерттеліп, жинақ талмағ ан. Ол тек 2003 ж-дан бастап қ ана қ олғ а алына бастады.

Жарық кө рген қ ұ нды шежірелердің бірі – Қ ұ рбанғ али Халидтың “Тауарих Хамсасы”. Шағ атай тілінде жазылғ ан бұ л туындыда қ азақ елінің тарихы, ә дет-ғ ұ рпы, “қ азақ ” этнонимінің шығ у тарихы, рулар жө нінде тың деректер кездеседі. Ә сіресе, қ азақ тың қ ырғ ыз аталуы туралы жерлердің біз ү шін мә ні зор. Қ азақ тың тө л деректерінен басқ а қ ырғ ыз шежіре ең бектерінен де қ азақ тарихына қ атысты баяндалатын оқ иғ алар кездеседі. Мыс., “Тарих, тү пкі аталар” деп аталатын 1920 ж. жарық кө рген Тоғ олоқ молданың шежіресінде Есіркемеш ұ рпағ ы Тү гелбайдың Ә улие Атада Ер Есім ханның еліне араласып, қ осылып кеткені жө нінде жазылғ ан ә ң гіме бар. Шежірелер қ азақ та, моң ғ олда, алты алашта хандар шежіресі болып басталады. Мұ сылман дінінің ә серімен жазылғ ан шежірелер де бар. Қ азан тө ң керісіне дейінгі кезең дегі кө птеген ресейлік зерттеушілер шежірені, тарихты терең тү сінбек тү гіл қ азақ, қ ырғ ыз елдеріне бір этнос ретінде қ арағ ан. Тек А. И. Левшиннен бастап қ ана орыстар қ азақ пен қ ырғ ыз ө з алдарына жеке-жеке этнос екенін айтады.

Қ азақ шежіресін зерттеуге ресейлік ғ алымдардан Н. А. Аристов, П. И. Рычков, А. И. Тевкелев, Г. Е. Грумм-Гржимайло, В. И. Даль, В. В. Бартольд, т. б. кө п ү лес қ осты. 19 ғ. мен 20 ғ -дың басында Қ азақ шежіресін жасауғ а Ш. Уә лиханов, А. Қ ұ нанбаев, М. Сералин, М. Тынышбаев, Н. Наушабаев, т. б. кө п ең бек сің ірді. Кең ес заманында шежіре ескінің қ алдығ ы есебінде танылды, оның дамуына тосқ ауыл қ ойылды. Алайда, ғ асырлар бойы қ алыптасқ ан шежірешілік дә стү рді Х. Арғ ынбаев, С. Толыбеков, С. Мұ қ анов, В. Востров, М. Мұ қ анов, т. б. ғ алымдар жалғ астырды. 19 ғ -дың соң ында қ азақ шежірешілері бірнеше бағ ытты ұ станды жә не ел аузында сақ талғ ан, не хатқ а тү скен мұ раларды ө ң деп бір ізге тү сірді. Қ ұ дайбердіұ лы батыстық зерттеушілерге бағ ыт ұ станса, Халид шығ ысқ а еліктеді. Кө пеев қ азақ ауыз ә дебиетіне сү йенді. “М. Ж. Кө пеев шежіресінің ө зге шежірелерден ө згешелігі, ол ә рбір аталарды баяндағ анда, сол аталардың тұ сында болғ ан оқ иғ алар туралы ел аузында қ алғ ан ертегі-аң ыздарды қ оса айтады” деп жазады С. Мұ қ анов. Бұ л жолды жалғ астыру терең білімді, тілді, ө нерді, ә дебиетті, еур. гуманитарлық ғ ылымдарда қ арастырылып жү рген ғ ыл. -зерт. ә дістерін, еураз. дү ниетанымды қ ажет етеді. Шежіремен жұ мыс істеудің басты қ иындығ ы – бірнеше дә уірдің тарихы бір-бірімен астасып жататындығ ында. Мыс., 15 – 17 ғ. тарихы Кө пеев шежіресінде тікелей хандарғ а қ атысты сипатталады. Ал, шын мә нінде ол жерде ә ң гіме Қ азақ хандығ ының 15 – 17 ғ. тарихы туралы да болып отыр. Сол сияқ ты Қ ұ дайбердіұ лы шежіресінде Қ азақ мемлекетінің тарихы мен қ ұ рылымы жө ніндегі мә ліметтер ғ ыл. тұ рғ ыдан тү сіндіруді қ ажет етеді.

Қ азақ шежіресінен кісінің тегі, ата қ онысы, қ ауымғ а қ осқ ан ү лесі, Отан қ орғ аудағ ы орны, меншігі, адами қ ұ қ ығ ы байқ алады. Ру, бау, сан, тайпа, тұ қ ым, тек, арыс, жү з, жұ рт, ел, отан сияқ ты халық тың тарихын кө рсететін мағ лұ маттар – шежіренің негізгі ө лшемдері, тұ тас этнос, халық тарихының сырын ашуғ а бірден-бір қ ажет деректер. Қ азақ халқ ының ата шежіресі ерте кезден сақ талғ ан. Оғ ан “Жеті атасын білмеген жетесіз”, “Жеті атасын білген ер – жеті рулы елдің қ амын жер, Жалғ ыз ө зін білген ұ л – қ ұ лағ ы мен жағ ын жер” деген аталы сө здер дә лел бола алады.

Шежіре - бұ л халқ ымыздың ата тегінің таралуын, шығ у тегін дә лелдейтін маң ызды ақ иқ аттық жол.

Ү йсін мемлекеті - (б. з. д. VIIIғ - б. з. V ғ асырда Қ азақ станды мекендеген тайпаларда мемлекеттіктің алғ ашқ ы белгілері болды.

Бұ лар сақ тардың этномә дени мұ рагерлері ү йсіндер болатын. Қ азақ мемлекеттігінің тағ ы бір қ айнар кө зі ү йсіндер мемлекеті болып есептеледі. Ү йсіндерде ежелгі ө ркениетке тә н дамудың барлық белгілері байқ алды. Бұ л қ алыпты даму белгілеріне мемлекеттік билік жү йесін, жазудың болғ андығ ын, тұ рақ ты ә скерді, елшілік жоралғ ыларын жә не т. б. жатқ ызуғ а болады. Сақ дә уірінде болғ ан малғ а, ең бек қ ұ ралдарына жә не тұ рмыс бұ йымдарына деген жеке меншік ү йсіндерде де кең қ анат жайды. Қ оғ амның билеуші жә не бағ ынышты топтарғ а бө лінуі мейлінше айқ ын байқ алды. Қ оғ ам — ру ақ сү йектері мен тә уелді ұ сақ ө ндірушілер, жартылай тә уелді қ ұ лдарғ а бө лінді. Жерді жеке иеленумен қ атар иерархиялық иелену тү рі де дамыды (рулық, тайпалық, қ ауымдық ). Ежелгі ү йсіндерде ә леуметтік-экономикалық қ атынастар ө тпелі кезең ге тә н сипатта болды. Дамудың мұ ндай ерекше тү рінің болу себебі экономикалық кұ рылысқ а байланысты. Жартылай кө шпелі жә не жартылай отырық шы ү йсін коғ амында ө ндірістің екі негізгі тү рі болды: мал жә не жер. Мал тү ріндегі байлық тың жиналуы, мал-мү лік, жиһ азғ а жеке меншіктің, тауар алмасудың дамуына ә келді. Ә йтсе де кө шпелі қ оғ ам ерекшелігіне сай — ә леуметтік қ атынастар аса ірі жә не шағ ын дә улетті мал иелерінің жеке меншік қ атынастары тү рінде дамыды. Рулық қ ұ рылыстың ыдырауы барысында туындағ ан таптық қ атынастар қ ұ лиеленушілік сипатқ а ие болды. Дегенмен ежелгі ү йсін қ оғ амында қ ұ лдың ең бегін пайдалану ө зіндік ерекше тү рде дамыды; яғ ни, қ ұ л ең бегі ө ндірістің негізгі тірегіне айналғ ан жоқ, ал қ ұ л иелену классикалық тү рге жете алмады. Жазбаша жә не археологиялық деректерден ежелгі ү йсін қ оғ амында б. з. д. II—I ғ асырлардың ө зінде-ақ жекелеген адамдардың қ олында байлық тың шоғ ырланғ андығ ы байқ алды. Қ ытай деректерінде: " Ү йсіндерде жылқ ы кө п. Олардың ең бай адамдарында тө рт-бес мың жылқ ы болады", — деп кө рсетілген.

Демек, малы кө п дә улеттілер болса, малы аз немесе жоқ кедейлер тобының да болғ андығ ы даусыз. Сонымен қ атар ү й малдарына салынғ ан таң балар, металдан, тастан жә не қ ыштан жасалғ ан мө рлер де жеке меншіктің пайда болғ андығ ын кө рсетеді. Ертедегі жылнамашылардың мә ліметіне қ арағ анда, ү йсіндердің кейбір ә скербасылары мен шенеуніктерінде, кү нби сарайы жанындағ ы тағ ы да басқ а лауазымды адамдардың алтын жә не мыс мө рлері болғ ан. Ү йсін мемлекетінің басында ү лкен кү нби тұ рды. Кей зерттеушілер ү йсін мемлекетінің ел-басын кү нби деп те атап жү р. Қ ытай тілінде ү йсін патшасын гуньмо деп атағ ан. Ү лкен кү нбиден кейінгі мемлекеттік лауазым кү нби болды. Бұ л — бас уә зір. Одан кейің гі лауазым — тулы (дулы), бұ л Қ ытай мемлекетіндегі ү лкен уә зірмен дә режелес болды. Ә скер оң жә не сол қ анатқ а бө лінді, оларды екі қ олбасы басқ арды. Елдің жоғ арғ ы сотының қ ызметін билер деп аталатын екі орынбасары атқ арды, оларды даруғ а (дарту) деп атады. Абыз атанғ ан лауазым діни басшылық ты іске асырды. Бұ дан кейінгі мемлекеттік лауазым — бү кіл ұ лыстың шыбегі (биі) болды. Оның екі орынбасары болғ ан. Ел билейтін лауазым иелерінің тапсырмаларын орындатып отыратын атқ осшы мансаптары болды. Ү йсін мемлекетінің астанасы Ыстық кө л жағ алауындағ ы Чигучэн қ аласы болды. ^[1]

Жетісу аймағ ында орналасты. Шекарасы батысында Шу, Талас ө зендеріне, шығ ысында Тянь Шанның шығ ыс атырауларына, солтү стігінде Балқ аш кө лінен Ыстық кө лдің оң тү стік жағ алауына дейін созылғ ан. Ү йсін бірлестігі жайың дағ ы алғ ашқ ы мә ліметтер б. з. б. 1 ғ асырдағ ы қ ытай жылнамаларында кездеседі (Ү йсін). 630 мың халқ ы болғ ан. 189 мың адамдай жасақ қ ұ рғ ан. Бірлестіктің бекіністі астанасы — Шығ у қ. Батыс пен Шығ ыс елдері аралығ ындағ ы " Ұ лы Жібек жолы" торабына орналасқ ан. Мұ ның ө зі бірлестіктің кө рші елдермен (кытаймен, ғ ү н, қ аң лы, алан, ұ йғ ыр, қ ырғ ыз тайпаларымен) саяси, экономиялық жә не мә дени байланысты дамытуына мү мкіндік жасады. Астанасы Чигучен (Қ ызыл алқ ап) Ыстық кө лдің жағ асына орналасты.

Тарихы

Ү йсіндер туралы жазба деректі қ ытайлар қ алдырды. Б. д. д. 2 ғ асырда Жетісуғ а Чжан Цянь бастапан елші келді. Ол кө птеген мә ліметтер ә келді. Ү йсіндер туралы (усунь-го) «уйсін мемлекеті» деп айтты. Мемлекетте 630 мың адам, 188 мың ә скер барын да кө рсетті. Ү йсін патшасы гуньмо деп аталды. Мық ты ел болғ ан. Орталық Азия аумағ ындағ ы ертедегі алғ ашқ ы таптық бірлестіктердің бірі. Егер VIII ғ асырдағ ы жазушылардың Бесбалық ты «Ү йсін князінің шекарасы» деп атайтынын ескерсек, ү йсіндердің шығ ыс шегі бір кездерде Бесбалық ауданы арқ ылы ө ткен деген қ орытынды жасау керек. Ү йсіндер иеліктерінің шекарасы батысында Шу жә не Талас ө зендерінің бойымен ө ткен. Қ аратаудың шығ ыс беткейлеріне дейін созылып жатса керек. Ү йсіндер иеліктерінің орталығ ы — Іле аң ғ ары, дегенмен олардың ордасы — «Қ ызыл Аң ғ ар қ аласы» Ыстық кө л мен Іле ө зенінің оң тү стік жағ алауы аралығ ында орналасты. Чжан Цянның (б. з. б. II г. ) хабарлауына қ арағ анда, ү йсіндердін «бұ рын» мекендеген жері шығ ыстағ ы алыс бір жерде болғ ан, мұ ның шындық ка жанаспайтыны анық.

«Ү йсін» терминінің мағ ынасы осы кезге дейін анық талмай отыр. Ол қ ытайдың иероглифтік жазбаларынан ғ ана мә лім, оның қ азіргі айтылуы қ азақ этнонимдерінің бірі — ұ лы жү з қ азақ тарының басты этникалық компоненті болып табылатын тайпаның ө зін атайтынындай «ү йсін» сө зіне сә йкес келеді. Бірқ атар зерттеушілер бұ л транскрипцияны Орта Азия тарихынан мә лім асиан этнонимі деп білуге бейім. Алайда соң ғ ы зерттеулерде асиан термині ятии этнонимінің диалектілік нұ скалары- ның бірі болуы мү мкін деген басқ аша тү сініктеме айтылады, ал оның транс- крипциясының дә стү рлі ертедегі кытайша тү рі казіргі қ ытай тілінде айтылатын (юечжи) иероглифтері болғ ан.

Ү йсін терминінің транскрипциясын тү сіндірудің тағ ы бір нұ сқ асы бар. Қ азір ү йсіен деп айтылатын екі иероглиф ертедегі қ ытай тілінде асман, яғ ни асман, «аспан» делініп айтылғ ан деп жорамалданады. Бұ л айтылғ андарды ү йсінн гуньмосына кү йеуге берілген қ ытай ханшасының хатындағ ы: «Менің ү йім мені... Аспан Еліне... кү йеуге берді» деген сездер растауы мү мкін. Бұ л тұ рғ ыдан алғ анда, «кө к тіреген таулар» дегенді білдіретін тянь-шань деген сө здің ө зі де жергілікті атаудың аудармасы сияқ ты екенін атап ө ту маң ызды.

Ү йсіндердің ертедегі этникалық -саяси тарихына байланысты оқ иғ алар жеткілікті зерттелмеген.

Ү йсіндер туралы алғ ашқ ы хабарлар б. з. б. II ғ асырдың аяғ ында пайда болады. Қ ытай императорының сарайындағ ылар ғ ұ ндарғ а қ арсы кү ресте одақ тас іздеп, Батыс ө лкеге Чжан Цянь бастағ ан елшілік жіберген. Чжан Цяньды сюнну-ғ ұ ндар тұ тқ ынғ а алып, олардың елінде он шақ ты жылдай болады. Алайда ол кейіннен қ ашып шығ ып, Жетісуғ а барады, ү йсіндер туралы алғ ашқ ы хабарды еліне сол жақ тан апарғ ан. Оның кезінде ү йсіндер арасында сэ (сақ тар) «тармағ ы» мен юечжилер мекендеген. Юечжилер туралы хабарлар Чжанье ауданындағ ы сюннулерден алынғ андық тан, Чжан Цянь ү йсіндердің ө зі де бұ рын Цилянь- шань мен Дуньхуан аралығ ында мекендеген деген қ орытынды жасағ ан.

Қ азіргі деректер бойынша, ү йсінндер Жетісуды қ осқ анда неғ ұ рлым байтақ аумақ ты алып жатқ ан. Қ ытай ү йсіндердің сюннулерге Ордоста соқ қ ы беруін қ алады. Бұ л пікір ү йсіндердің нақ сол Чжан Цянь жазып алып, кейіннен шежіреге енгізілген генеалогиялық аң ызының редакциясында да ә з кө рінісін тапқ ан. Оның айтуынша, ү йсіндердің билеушісің бір кезде кө ршілері юечжилер ө лтірген де, оның қ аншық қ асқ ыр мен қ арғ а кү зетіп жалғ ыз қ алгһ ғ ан ұ лы есейген шағ ына дейін шаньюй ордасында тә рбиеленген. Ер жеткен соң гуньмо ә кесін ө лтіргені ү шін кек қ айтаруғ а шаньюйден рұ қ сат сұ рап, юечжилерді талқ андапты. Ө з кезегінде Орта Азия юечжилерінің аман қ алғ ан бө лігі басқ а тайпалармен одақ тасып, б. з. б. 140 жылы Грек-Бактрия мемлекетін талқ андағ ан. Ү йсіндерде ү штік жү йе болса керек. Сюннулер сияқ ты, олар да ү ш бө лікке: сол қ анат, орталық жә не оң қ анат болып бө лінген (олардың ә рқ айсысында он мың нан жауынгер болган).

Ү йсіндер бірсыпыра уақ ыт бойы сюнну-ғ ұ ндарғ а саяси жағ ынан тә уелді болғ андық тан, соң ғ ы этноним белгілі бір уақ ыт бойы ү йсіндердің ө зін де тасасында ұ стап келген деп санауга болады. Мү ны грек-рим жазушыларының ертедегі гұ ндар туралы хабарлары дә лелдейді. Мә селен, ғ ұ ндар туралы хронологиялық жағ ынан алғ аш рет Страбонның айтқ андарында Бактрия патшалары «ө з иеліктерін серлер мен фаундарғ а дейін жайды» делінген. Тегінде, Грек-Бактриясының иеліктері бір кезде Тарым ойпатының батыс шегінен ә ріге созылып жатса керек, демек, бұ лайша салыстыру тарихи-географиялық тұ рғ ыдан даулы. Кейінгі уақ ыттағ ы ү йсіндер тарихы сақ тармен жә не юечжилермен байланысты. Грек-рим авторлары енді «ғ ұ н-ү йсіндар» жайында айтады.

Ғ ұ ндар атауының ү йсіндерге де таралғ анына қ арамастан, олардың этникалық туыстығ ы туралы айтуғ а берік негіз жоқ, дегенмен мұ ны толық, бекерге шығ аруғ а болмайды. Сюннулердің тілі ә зірше белгісіз. Зерттеушілер қ азіргі уақ ытта сюннулер тілін ежелгі тү рік тіліне бә рінен де жақ ын «алтай» тобының тіліне жатқ ызуғ а бейім. ^[2] Ү йсіндер қ азақ халқ ының қ алыптасуына негіз болғ ан ежелгі тү ркі тайпаларының бірі. Ежелгі қ ытай жазбаларында Ү йсін атауы б. з. б. 2 ғ асырдан бастап кездеседі. Ғ ұ ндардың кү шеюінен қ орық қ анҚ ытай ү кіметі ө зіне одақ тас іздеп, батыс елдеріне елшілік жіберді. Қ ытай елшісі келген кезде Ү йсіндер Қ ытаймен жә не ғ ұ ндармен терезесі тең қ уатты мемлекет болды (қ. Ү йсін мемлекеті). Ү йсіннің шығ у тегі, таралуы, халық тардың тарихындағ ы рө лі жайында тарихи-генеалогиялық зерттеулерде талас пікірлер азды-кемді ұ шырасады. Оғ ан себеп жазба дерек кө здері. Оларда адамдардың есімі, лауазымы, қ ытай транскрипциясы бойынша жазылғ ан. Атап айтқ анда, 7 ғ асырдағ ы Қ ытай жазушысы Чин-гу, “Батыс ө лкенің ө зге шетелдіктерінен Ү йсіндердің едә уір айырмашылығ ы бар, олардың кө зі кө к, жирен сақ алды” деп жазады (қ. Ү йсін антропологиялық типі). Ү йсіндердің шаруашылық жағ дайы мен мә дениеті жайындағ ы деректер археол. қ азбалардан анық талып отыр (қ. Ү йсін дә уірінің ескерткіштері).

Б. з. б. 105 жылдарда Ү йсін кү нбиіне ұ затылғ ан Қ ытай императорының қ ызы киізбен орағ ан дө ң гелек ү йде тұ ратынын, ет, сү тпен қ оректенетінін айтып, ө лең мен зарлы хат жазғ ан. Жазба деректемелерде б. з. б. 1 ғ асырда Ү йсін халқ ының жалпы саны 630 мың адам (120 мың тү тін) болғ аны айтылады. Олар 188 мың 800 адамнан тұ ратын ә скер ұ стағ ан. Алғ ашында Бұ лың ғ ыр ө зеннің бойын мекендеген. Б. з. б. 2 ғ асырдың орта шенінде Жетісуғ а, Іле бойына ығ ысқ ан. Дегенмен, олардың барлығ ы кө шпеген деген ғ ыл. жорамал бар. Оны шығ ыстанушы С. Е. Малов Тоныкө к ескерткіштеріндегі Ү йсін есімінің жазылуымен дә лелдейді. Жетісу Ү йсіндерінің шығ у тегін анық тау жолында А. Н. Бернштам, К. А. Ақ ышев, Г. А. Кушаевтар археологиялық қ азба жұ мыстарын жү ргізді. Шығ ыстағ ы Орхон-Енисей жазба ескерткіштеріндегі деректер де осындай бұ лтартпас қ орытынды жасауғ а мү мкіндік береді. Бұ л деректерге сү йенген Ресей ғ алымдары Ү йсіннің исседондармен туыс екенін дә лелдеп, оларды Тянь-Шань жә не Шығ ыс Тү ркістан тармағ ы деп бө леді. Б. з. 6 ғ асырдан бастап Ү йсін этнонимі тарихи ә дебиетте кездеспейді. Бірақ одан тарағ ан рулар дулат, албан, Шігіл (жікіл) Тү рік қ ағ андығ ы кезіндегі мемлекеттерді қ ұ руғ а қ атысқ ан. 13 ғ асырдаРашид ә д-Диннің шығ армасында Шағ атай ұ лысындағ ы Ү йсін халқ ы туралы айтылады. Жетісу, Оң тү стік Қ азақ станды мекендеген Ұ лы жү з қ ұ рамындағ ы тайпалардың жалпы атауы ретінде халық арасында да, жазба ә дебиетте де қ олданылды. Қ азақ тың дә стү рлі шежіре деректері Ү йсінді Шың ғ ыс хан заманындағ ы Майқ ы биден таратады. Ботбай руынан шық қ ан Диқ анбай батырдың шежіресінде (Н. Аристов жазбасында) Майқ ы биден: Қ аң лы, Бақ тияр, Қ ырық жү з, Мың жү з. Бақ тиярдан: Ү йсін, Ойсыл. Ү йсіннен: Ақ сақ ал (Абақ ), Жансақ ал(Тарақ ). Абақ тан — Қ араша, одан Бә йдібек, Байтулы. Ұ лы жү здің негізін қ ұ рағ ан тайпалар Бә йдібектің балалары болып саналады. Олар: албан, дулат, суан, шапырашты, сарыү йсін, ошақ ты, ысты. Ш. Уә лихановтың жазбаларында Ү йсін — бұ л тайпалардың ғ ана емес, Ұ лы жү здің барлық тайпасының тү п атасы. Онда Тө бейден — Ү йсін, одан — Қ ойылдыр (Қ атағ ан, Шанышқ ылы), Мекрейіл (Жалайыр), Майқ ы (Абақ ), Қ оғ ам (Қ аң лы) тарайды. Ү йсін қ ырғ ыз халқ ының қ ұ рамында да бар. Солты тайпасының бір тармағ ы Усон, Қ аракесек тармағ ы Сарыү йсін, Бағ ышындағ ы Қ алша аталары Ү йсін деп аталады. Сол сияқ ты Ү йсін қ арақ алпақ тардың қ ұ рамына да енген. ^[3]

Б. з. б. 73 жылғ а дейін ү йсіндердің жері ү ш бө лікке: сол (шығ ыс) бө лікке, оң (батыс) бө лікке жә не гуньмоның ө зіне қ арайтын орталық қ а бө лінген. Бұ лар ө зара қ ақ тығ ысқ а толы болды.

Қ ытай ханшалары ү йсін гуньмоларына ұ затылғ ан. Олар Қ ытайдың Орта Азия, Батыс Азия жә не Европамен сауда байланысында маң ызды роль атқ арды. Б. Д. д. 2 ғ асырда пайда болғ ан Ұ лы Жібек жолын ұ стап тұ рғ ан осы ү йсіндер болды. Ү йсіндер туралы қ ытай деректерінде б. з. 3 ғ асырына дейін айтылады.

Ү йсіндер Қ азақ стан аумағ ындағ ы ежелгі мемлекеттік бірлестіктер. Қ азақ мемлекеттігінің тү п-тамырын оқ ып ү йренуді сақ тайпалары, ү йсіндер мен ғ ұ ндардар дә уірінен бастағ ан жө н. Бұ л тайпалардың кө шпелі қ оғ амында (б. з. д. VIII ғ. — б. з. V ғ. ) малғ а жекеменшіктің пайдаболуы нә тижесінде ә леуметтік жіктеліс қ атар жү рді. Мұ ндай ө згерістер мемлекеттік қ ұ рылымдардың алғ ашқ ы белгілерінің пайда болғ анын кө рсетеді.

Ү йсіндердің этникалық тарихы. Қ азақ стан жерін мекендеген ежелгі тайпалардың арасында ерекше аталатыны — ү йсіндер. Ү йсін тайпасының о баста қ алыптасқ ан аймағ ы — Солтү стік-Батыс Қ ытай жері, осы кү нгі Баркө л кө лінің маң айы деп есептеледі. Осы аймақ тан ү йсіндер Жоң ғ ар Алатауы, Тарбағ атай баурайына б. з. д. II ғ асырларда ауып келген. Олар бұ л жерге бұ дан аз бұ рын қ оныс аударып келген юэчжилерді оң тү стікке қ арай ығ ыстырып қ оныстанғ ан. Ү йсіндердің батыс шекарасы Қ аратаудың шығ ыс беткейлеріне дейін созылып жатқ ан.

Ү йсіндердің атауы, оның мә ні, бұ л кө не атаудың кейінгі қ азақ ұ лысындағ ы ү йсіндер атауымен байланысы ә лі толық шешілмеген. Бірқ атар тарихшылар қ ытай транскрипциясы бойынша «усун» аталатын тайпаны «аспан» этнонимі деп білуге бейім. Ү йсін атауы кейінірек (орта ғ асырлар) жазба ескерткіштерінде «ушин», «уйшйн», «хуши» тү рінде кездеседі. Мысалы, ушиндер туралы дерек «Моң ғ олдың қ ұ пия шежіресінде» (XIII ғ. ), Рашид ад-Диннің ең бегінде (XIV ғ. ) айтылады

Бұ дан қ андай тү йін жасауғ а болады? Біздің ше, кө не қ ытай жазбаларындағ ы усун тайпасы мен кейінгі қ азақ тық Ұ лы жү зіне ортақ атау болғ ан ү йсін тайпалық одағ ының арасында байланыс бар. Бұ л атаудың орта ғ асырлар заманында да ү зілмей аталуы кө не ү йсіндер мен кейінгі ү йсіндер арасында этногенетикалық та байланыс бар екендігін кө рсетеді. Бұ л пікірді кө не ү йсіндердің де Жетісу мен оғ ан кө рші аймақ тарда жасауы, кө не ү йсіндердің де қ азақ тар сияқ ты киіз ү йде тұ рып, негізгі асы ет пен сү т, қ ымыз болуы бекіте тү седі.

Кө не усундар сонымен қ атар кейінгі қ ырғ ыз халқ ының да қ ұ рамына кірген болуы керек. Бұ ғ ан қ ырғ ыз халқ ының ішіндегі ү йшун тайпасы дә лел бола алады.

Ү йсіндер ғ ұ ндармен, юэчжилермен бірде жер, мал ү шін соғ ысып, кө бінесе бейбіт шаруашылық -мә дени қ арым-қ атынаста болды. Олардың шаруашылығ ында, ел басқ ару жү йесінде кө п ұ қ састық тар кездеседі. Мысалы, ү йсіндер де ғ ұ ндар сияқ ты ү ш бө лікке: сол қ анат, орталық жә не оң қ анатқ абө лінді. Бұ л дә стү р кейінгі қ азақ тардағ ы ү шжү здік жү йеде жалғ асын тапты. Ғ ұ н, ү йсіндер ө зара мә дени-этникалық жағ ынан да жақ ын болғ ан сияқ ты. Сол себептен болар кейбір грек-рим авторлары оларды қ осарлап, «ғ ұ н-ү йсін» деп те атағ ан.

Қ азіргі кезең де қ ытай ғ алымдары арасында ү йсін этногенезі, этнонимі туралы 2-3 тү рлі пікір бар: 1) ежелгі ү йсіндер ү ндіеуропатілдес; 2) тү ркітілдес; 3) тохартілдес этнос. Дегенмен де ү йсіндердің тү ркітек-тестігі туралы пікірді жақ таушылар басым деуге болады.

Ежелгі ү йсіндер — Қ азіргі Қ азақ стан мен оғ ан кө ршілес аймақ тарда (Қ ырғ ызстан мен Қ ХР-дың Шың жаң ө ң ірі) іргелі мемлекет қ ұ рғ ан байырғ ы этнос. Олар қ азақ тың этникалық тү п-тегінің ең терең де жатқ ан ежелгі қ айнар кө зі болып есептеледі.

Ү йсіндердің қ оныстануы. Қ ытай деректерінде ү йсіндердің Орталық Азиядан шық қ андығ ы атап кө рсетіледі. Сондай-ақ олар ү йсіндерді аса ірі ежелгі халық тардың қ атарына жатқ ызғ ан. Ү йсіндер Жетісуғ а Орталық Азияның тү кпірінен қ оныс аударып келді.

Ү йсіндер жә не оның мемлекеті жазба деректерде б. з. д. IV—III ғ асырларда аталады. Жер аумағ ы Тянь-Шаньнан Алтай тауларына дейін созылып жатыр. Ү йсіндердің шекарасы басында Шу, Талас ө зендері бойымен Қ аратаудың шығ ыс бө ктеріне дейін, шығ ыс шекарасы Бесбалық ауданымен шектесті. Орталығ ы — Іле аң ғ ары. Жоң ғ ар ойпаты мен Жетісудағ ы ү йсіндер жартылай кө шпелі ел болса, ө зен аң ғ арларында егіншілікпен де айналысқ ан. Қ ытай деректері: «Шығ ысында — ғ ұ ндармен, батыс жағ ында кангюй елімен шектеседі. Жері ұ лан-байтақ, кең ә рі жазық, жауын-шашыны кө п. Ауа райы суық. Тауларында қ алың қ арағ ай ө седі», — деп суреттейді. Ү йсіндер жері б. з. д. II ғ асырда Қ ытай мен Батыс Еуропа елдерінің арасында сауда, мә дени қ арым-қ атынастардың кү ретамыры іспеттес еді.

Ү йсін мемлекеттілігі. Қ азақ мемлекеттігінің тағ ы бір қ айнар кө зі ү йсіндер мемлекеті болып есептеледі. Ү йсіндерде ежелгі ө ркениетке тә н дамудың барлық белгілері байқ алды. Бұ л қ алыпты даму белгілеріне мемлекеттік билік жү йесін, жазудың болғ андығ ын, тұ рақ ты ә скерді, елшілік жоралғ ыларын жә не т. б. жатқ ызуғ а болады.

Сақ дә уірінде болғ ан малғ а, ең бек қ ұ ралдарына жә не тұ рмыс бұ йымдарына деген жекеменшік ү йсіндерде де кең қ анат жайды. Қ оғ амның билеуші жә не бағ ынышты топтарғ а бө лінуі мейлінше айқ ын байқ алды. Қ оғ ам — ру ақ сү йектері мен тә уелді ұ сақ ө ндірушілерге, жартылай тә уелді қ ұ лдарғ а бө лінді.

Жерді жеке иеленумен қ атар иерархиялық иелену тү рі де дамыды (рулық, тайпалық, қ ауымдық ). Ежелгі ү йсіндерде ә леуметтік-экономикалық қ атынастар ө тпелі кезең ге тә н сипатта болды.

Дамудың мұ ндай ерекше тү рінің болу себебі экономикалық қ ұ рылысқ а байланысты. Жартылай кө шпелі жә не жартылай отырық шы ү йсін қ оғ амында ө ндірістің екі негізгі тү рі болды: малжә не жер. Мал тү ріндегі байлық тың жиналуы, мал-мү лік, жиһ азғ а жекеменшіктің болуы тауар алмасудың дамуына ә келді.

Ә йтсе де, кө шпелі қ оғ ам ерекшеліктеріне байланысты ә леуметтік қ атынастар аса ірі жә не шағ ын дә улетті мал иелерінің жекеменшік қ атынастары тү рінде дамыды. Рулық қ ү рылыстың ыдырауы нә тижесінде туындағ ан таптың қ атынастар қ ұ лиеленушілік сипатқ а ие болды. Дегенмен ежелгі ү йсін қ оғ амында қ ұ лдың ең бегін пайдалану ө зіндік ерекше тү рде дамыды; қ ұ л ең бегі ө ндірістің негізгі тірегіне айналғ ан жоқ, ал қ ұ л иелену классикалық тү рге жете алмады. Жазбаша жә не археологиялық деректерден ежелгі ү йсін қ оғ амында б. з. д. II—I ғ асырлардың ө зінде-ақ жекелеген адамдардың қ олында байлық тың шоғ ырланғ андығ ы байқ алды. Қ ытай деректерінде: «Ү йсіндерде жылқ ы кө п. Олардың ең бай адамдарында тө рт-бес мың жылқ ы болады», — деп кө рсетілген. Демек, малы кө п дә улеттілер болса, малы аз немесе жоқ кедейлер тобының да болғ андығ ы даусыз. Сонымен қ атар ү й малдарына салынғ ан таң балар, металдан, тастан жә не қ ыштан жасалғ ан мө рлер де жекеменшіктің пайда болғ андығ ын кө рсетеді. Ертедегі жылнамашылардың мә ліметіне қ арағ анда, ү йсіндердің кейбір ә скербасылары мен шенеуніктерінде, кү нби сарайы жанындағ ы тағ ы да басқ а лауазымды адамдардың алтын жә не мыс мө рлері болғ ан.

Зерттеушілер Ү йсін мемлекетінің елбасын кү нби деп атап жү р. Қ ытай тілінде ү йсін патшасын гунъмодеп атағ ан. Ү йсін мемлекетінің басында ү лкен кү нби тұ рды. Ү лкен кү нбиден кейінгі мемлекеттік лауазым кіші кцнбиболды. Бұ л — бас уә зір. Одан кейінгі лауазым — тулы(дулы), бұ л Қ ытай мемлекетіндегі ү лкен уә зірмен дә режелес болды. Ә скер оң жә не сол қ анатқ а бө лінді, оларды екіколбасыбасқ арды. Елдің жоғ арғ ы сотының қ ызметін оң қ а билердеп аталатын екі орынбасары атқ арды, оларды даруга(дарту) деп атады. Абызатанғ ан лауазым діни басшылық ты іске асырды. Бұ дан кейінгі мемлекеттік лауазым — бү кіл ұ лыстың ұ лы бегі(биі) болды. Оның екі орынбасары болғ ан. Ел билейтін лауазым иелерінің тапсырмаларын орындатып отыратын аткосшымансаптары болды. Мысалы, қ ытай деректемелерінде Ү йсін елі мен Хань патшалығ ын жақ ындастырып, Ғ ұ ндарғ а қ арсы тұ ру саясатын ұ станғ ан, сө йтіп Ү йсін елін жаугершіліктен қ ұ тқ арғ ан ә йгілі билеуші Елжау Кү нби туралы айтылады. Ол билік басында отырғ ан кезде елін толық бірлікке келтіріп, елдің дә улеті мен ә скери кү ші кемеліне жеткен. Бұ ғ ан қ оса Хань ә улетімен бірігіп, Батыс ө ң ірде ғ ұ н билеушілеріне қ арсы кү рескен Оң ғ ай би туралы да кө п айтуғ а болады. Ғ алымдар арасында орны ә лі кү нге дейін анық тала қ оймағ ан, соғ ан байланысты XIX ғ асырдан бастап-ақ орасан зор пікірталастар тудырып келе жатқ ан мә селе ең ежелгі қ алалардың бірі Усун мемлекетінің астанасы Чигу. Ғ ылыми ә дебиеттерде, оқ улық тарда Чигу, Чигучен, сондай-ақ аударма тү рінде Қ ызыл аң ғ ар қ аласы деп аталады. Былайша айтқ анда, отандық тарихнамада бұ л қ аланың орнын анық тау, атауын кө рсетуде біржақ ты пікір жоқ. Қ ытайдың ерте кездегі тарихи жазба деректерінде Ү йсін елі ордасы Черкук қ аласы деп кө рсетіліп, Ұ лы кү нби осы қ алада тұ рады делінеді. Қ ытай тарихнамасында да Ү йсін елінің астанасының орнын анық тау аса маң ызды мә селе саналады. Қ ытайда жарық кө рген «Ежелгі Ү йсін елі» (Қ ұ растырғ ан Ш. Ахметұ лы) деген кө лемді жинақ та Ү йсін елінің астанасы Черкук қ аласы деп бірнеше автор шегелеп кө рсеткен. Олар Черкук қ аласының орнын Ілеге қ ұ ятын Текес деп аталатын ө зеннің оң тү стігінде (Онсу, Ү штұ рпан ауданы) тұ рақ тандыруғ а болады дейді. Қ ХР жеріндегі ү йсін ескерткіштері Қ азақ станның Жетісу ө лкесінен табылғ ан ежелгі ү йсіндердің археологиялың мә дениетімен біртұ тас, біртектес екендігін кө рсетті. Мысалы, осындағ ы Шаты ө ң ірінде 200-ге тарта топырақ тан ү йілген кү мбез пішінді обалар (ү лкендерінің орамы 260 м шамасында) жө ніндегі материалдар ү йсіндердің кезінде тұ рақ ты елді мекені болғ андығ ын бейнелейді.

Іле ө зенінің бір сағ асы Текес ауданынан табылғ ан қ ола бұ йымдар «кө шпелілер тарихи мә дениет жә дігерлерінен жұ рдай» дейтін кө зқ арастың теріс тү сінік екендігін растайды.

Тарихи жазба деректемелер бойынша Іле ө зенінің жоғ арғ ы аң ғ арын (Қ ХР Іле қ азақ автономиялы облысының аумағ ы) ежелгі Ү йсін мемлекетінің орталық аймағ ы болғ ан деп топшылауғ а болады. Іле аң ғ арында қ ытайлық ғ алымдар 1988 жылы жү ргізген археологиялық жаппай барлау кезінде есепке алынғ ан байырғ ы ү йсін обаларының ұ зын саны 10 мың нан асады. Олардың арасынан диаметрі 100—150 м-ге жететін ү лкен обалар да жиі кездеседі. Кейінгі жылдары Қ ХР-дың Іле ө ң іріндегі ү йсін қ орымдарынан тағ ы да мың ғ а тарта оба ашылды.

Қ ытайдағ ы іргелі археологиялық қ азба жұ мыстары нә тижесінде ү йсіндердің аса қ ұ нды жә дігерлері жи нақ талғ ан. Ү йсін ескерткіштерінің топографиялың ерекшеліктері, хронологиялық аясы, жерлеу ғ ұ рпы, антропологиялық кескін-келбеті, т. б. анық талды. Ғ алымдар ежелгі ү йсін қ оғ амының мемлекеттік қ ұ рылымы, билік жү йесі, ә леуметтік қ атынастары, қ олө нері, діни намым-сенімі жә не т. б. мә селер туралы дә йекті ғ ылыми тұ жырымдар жасағ ан. Обағ а бірге кө мілген жібек мата мен сырлы ыдыстар Қ ытаймен байланысының тығ ыз болғ андығ ын кө рсетеді.

Ғ алымдар ежелгі Қ ытай жазба деректері мен археологиялық материалдарғ а сү йене отырып, ежелгі ү йсіндерде мемлекеттік биліктің кө шпелі халық тарғ а тә н дамығ ан жү йесі қ алыптасқ анын, мемлекеттіліктің барлық белгілері болғ андығ ын дә лелдеді. Ү йсіндер Қ ытайдағ ы Хань ә улеті заманында Батыс ө ң ірдегі ең ірі мемлекет болғ ан. Ежелгі ү йсіндер туралы бізге келіп жеткен бірден-бір дереккө зі кө не Қ ытайдың тарихи жазба деректемелерінде ғ ана сақ талғ ан. Ол мә ліметтер, аз да болса, айқ ын дә лдігімен, жан-жақ тылығ ымен аса қ ұ нды.

Ү йсін — қ ытай қ арым-қ атынастары. Б. з. д. 138 жылы ғ ұ ндарғ а қ арсы одақ жасау жө нінде «Батыс ө ң ірге» келген Қ ытай елшісі ә рі саясатшы Чжан Цянь: «Қ азір ү йсіндер кү шті елге айналыпты. Мол сыйлық -тартулар ұ сыну арқ ылы ү йсіндерді шығ ыстағ ы атамекеніне кө шіріп ә келуге, оларғ а ханшамызды ұ затып, кү нбимен қ ұ дандалық байланыс орнатып, ғ ұ ндарғ а қ арсы қ олдануғ а болады», — деп жазды. Қ ытай императоры бұ л ұ сынысты назарда ұ стай отырып, б. з. д. ІІЭжылыЧжанЦяньдытағ ы ү йсіндерге аттандырды. Ү йсін кү нбиі елшілерді жылы қ арсы алады. Алтын ақ шадан тұ ратын тарту жоралғ ылар жасалады. Нә тижесінде кү нби Қ ытай империясымен жақ ындасады. Елшіліктер алмасып, туысқ андық некелік қ арым-қ атынас орнатылады.

Б. з. д. 106—105 жылдары Қ ытай ханшасы асқ ан салтанатпен ү йсін кү нбиіне ұ затылды. Ө з тарапынан ү йсіндер қ алың мал ретінде 1 мың жылқ ы берген.

Ү йсіндер ғ ұ ндармен етене қ арым-қ атынас орнатқ ан. Тіпті қ ытайлық деректерде «ү йсіндерді ұ зақ уақ ыт бойы ғ ұ ндар биледі жә не қ ұ л етті. Оларды ғ ұ ндар билігіндегі қ ұ лдар тайпасы деуге болады» делінеді. Бұ л дегеніміз — іс жү зінде ү йсіндер белгілі бір кезең де ғ ұ ндарғ а тә уелді болғ ан деп жорамалдауғ а мү мкіндік береді. Бодандық тың белгісі ретінде ғ ұ ндарғ а ә скери жасақ тар беріп отырғ ан. Кейін кү ш-қ уаты кемеліне келген кезде тә уелсіздігін жең іп алғ ан.

Б. з. д. 70-жылдары ү йсіндерге барғ ан ғ ұ н елшілігі бір қ ызын кү нбиге ә йелдікке береді. Осылайша ү йсіндер Қ ытай мен ғ ұ ндардың арасындағ ы кү ресте маң ызды салмағ ы бар елге айналғ анды. Б. з. д. 74 жылдан кейін Хань империясы мен ғ ұ ндардың соғ ыс алаң ы Батыс ө ң ірге ауысқ андық тан, ү йсіндер мен ғ ұ ндар арасында қ ақ тығ ыстар бола бастайды. Бұ л ө з кезегінде ү йсіндердің билеуші топтарының ішінде толқ у туғ ызды. Тақ мұ рагерлері оны ү ш бө лікке бө ліп алды. Б. з. д. 73 жылы Солтү стік (Шығ ыс), Оң тү стік (Батыс) жә не Орталық ты, яғ ни ү ш қ анаты бар кү нби ө зі басқ арды.

Б. з. д. 64—51 жылдары Хань империясы ү йсіндердің ішкі ісіне, тіпті тақ қ а мұ рагерлік ісіне дейін араласа бастады. Бұ л халық бұ қ арасының қ арсылығ ын туғ ызды. Сондық тан ү йсін халқ ы екі аймақ қ а ыдырап кетті.

Ендігі ү йсіндердің тарихы осы екі аймақ тық тақ таласы кү ресіне толы. Демек, біреуі Хань империясын қ олдайтындар болса, екіншісі ғ ұ ндармен одақ ты жақ тайтындар еді.

Ү йсіндердің саяси тарихын қ орытындылайтын болсақ, б. з. д. 170—160 жылдары Ү йсіндер мемлекеті қ ұ рылды. Жетісуда Ү йсін мемлекеті дамып-нығ айып, гү лденді. Саны 630 мың адам тұ ратын сол аймақ тағ ы ең ірі елге айналды. Ғ ұ ндардың тегеурініне тө теп беру ү шін ү йсіндер Хань империясымен тығ ыз байланыс орнатты. Ал Хань империясы ү шін ү йсіндер ғ ұ ндарғ а қ арсы кү ресте таптырмас кү ш еді. Хань империясының қ ашаннан «кө шпелілердің бірігуін болдырмау», «кө шпелілерді кө шпелілер кү шімен талқ андау» саясатын ұ станғ андығ ы белгілі. Бұ л саясат ә ркез ө з нә тижесін берді.

Сол кездегі қ алыптасқ ан тарихи ахуалғ а байланысты ү йсіндердің кө рші ғ ұ ндармен, Хань империясымен, қ аң лылармен қ арым-қ атынасы ө згеріп отырды. Б. з. V ғ асырғ а дейін Жетісуда ө мір сү рген Ү йсін мемлекетін аварлар (жужандар) қ ұ латты.