Қазақ шежіресі

Қ азақ шежіресі – тарих ғ ылымындағ ы халқ ымыздың шығ у тегін, таралуын баяндайтын тармағ ы. Шежіре қ азақ, тү рікмен, қ ырғ ыз, моң ғ ол жә не т. б. халық тар арасында ауызша сақ талғ ан. Бұ л халық тардың кө не тарихы жө нінде айтылатын мағ лұ маттар “шежіре”, “тайра”, “тарих”, “сееджер” т. б. болып ә р тү рлі айтылғ анымен “сақ тау” деген мағ ынаны, ал семит-араб тілдерінде “ағ аштың бұ тағ ы” деген ұ ғ ымды білдіреді. Яғ ни, арабтар шежірені ата санаумен тікелей байланыстырса, тү ркілер кө нені есте сақ тау – тарихты айтумен, тарихпен бір деп тү сіндіреді. Демек, шежіре біздің аталарымыз ү шін тарих қ ызметін атқ арғ ан.

Жеті ата – қ азақ халқ ының дә стү рлі салт-санасындағ ы ә ркімнің ата жағ ынан тегін таратудың нақ тылы жү йесі. Қ азақ баласы ө зінен бастап ә кесі, атасы, бабасы, т. б. жеті атасының нақ ты есімдерін кішкентайынан жаттап ө седі. Ә р ұ рпақ ты шартты тү рде 25 жастан есептесек, ол 175 жылды қ амтиды. Сө йтіп, адамның жеке басының тағ дыры арқ ылы, ата тегінің терең тамырларынан мағ лұ мат береді. Шежіре зерттеушілер: туыстас немесе кө ршілес бірнеше отбасы бір қ оныста отырса – ауыл, ауылдас, кө рші; іргесі алшақ тау болса – жерлес. Жеті атадан қ ұ ралғ андар (бір атаның кіндігінен тарағ андар) – қ андас; бір ата 13 атадан асса – ру; бірнеше ру қ андастық пен, не ортақ мү ддемен біріксе – тайпа; ө зара қ оғ амдасып, жү з болып қ ауымдасқ ан тайпалар біріксе – халық немесе ел, оның ішінде ө зге ұ лт, ұ лыстармен саяси тең дігі болса – ұ лыс, дербес шекара, саяси-экон. тә уелсіздікке қ олы жетсе – мемлекет, тілі мен дә стү рі, мә дениеті, жері, ә леум. рух, жігері, этн. ерекшелігі ортақ тасып, дараланса – ұ лт болады деген тұ жырымғ а тоқ тағ ан. Сол сияқ ты “жеті ата”, “ата-бабалар”, “немере ағ айын”, “жамағ айын”, “қ алыс ағ айын” деген атаулардың да нақ ты анық тамасы бар.

Жеті ата: ә ке, ата, ә з ата (бұ л ү шеуі аталар), баба, тектік, тө ркін, тұ қ иян (бұ л тө ртеуі бабалар). Осы жетеуі бірігіп “Ата-бабалар” аталады. Ал 3 ағ айын, 15 ұ рпақ былайша жіктеледі: а) Немере ағ айын: бала, немере, шө бере, шө пшек, ө бере; ә ) Жамағ айын: туажат, жү режат, жекжат, жұ рағ ат, жамағ ат; б) Қ алыс ағ айын: ө ркен, ә улет, зә узат, жаран, қ алыс. 15 буынды бұ лайша бө лу қ азақ тардың ө зін, ата-бабасын, ө ткен кү нін, болашағ ын ө мір бойы қ адағ алап, анық тап отыратынын кө рсетеді. Қ азақ шежіресінде рулар жү зге барып тіреледі. Жү з – тарихи-ә леум. категория. Ол, біріншіден, байтақ қ азақ сахарасында ғ асырлар бойы қ алыптасқ ан кө шпелі шаруашылық тың жер ың ғ айына қ арай орналасуына байланысты экон. мұ қ таждық тан туғ ан. Ә рбір тайпалық одақ қ ыс қ онысын, жаз жайлауын кө шпелі тіршіліктің ө зіндік ерекшелігіне орайластырғ ан. Екіншіден, ел, отан, жер қ орғ ау мү ддесінен туындағ ан. Ү шіншіден, жеті атағ а дейін қ ан араластырмай, тұ қ ым тазалығ ын сақ тау арқ ылы этностың генетик. қ орын аман алып қ алуғ а бағ ытталғ ан. Сө йтіп, ол белгілі бір геогр. шең берде, белгілі бір ортада ортақ халық тық бақ ылауғ а алынғ ан. Ү ш жү з бола отырып, қ азақ елінің тә уелсіздігін, қ азақ жерінің тұ тастығ ын қ орғ ағ ан. Ортақ тіл, діл, атамекен халық тың бірлігіне, мү дде бірлігіне қ ызмет еткен. Қ азақ шежіресіндегі аң ыздар жеке тұ лғ аны қ асиетті, киелі етіп кө рсетеді. Бұ л Қ азақ шежіресінің тек тарихи дерек қ ана емес, сонымен қ атар ө скелең ұ рпақ ты ұ лтын ұ лық тау ү шін тә рбиелік мә ні болғ андығ ын да аң ғ артады. [1]