Қазақ шежіресі

Тү ркі баласы ата-бабасын танып-білген сайын ұ лы істер жасау жолында тек ө з бойынан ғ ана кү ш-қ уат табады.

Адамның басшысы - ақ ыл, шолушысы - ой, жетекшісі - талап, қ орғ аушысы - сабыр, сынаушысы - халық, таусылмайтыны - арман, ең қ ымбаттысы - ар сақ тау, бә рінен ардақ тысы - ө мір сү ру, соның ішінде ең тә ттісі - сыйластық.

Тө ле би

Дулат тайпасынан шыккан Аспарух ханнын алдында орыс княздары бас июде

Алтын Орданың ә мірі Едіге бидің алдында орыс княздері бас июде

(с) М. Кемал Шежіре, (арабша шаджарат — бұ тақ, тармақ ) — тарих ғ ылымының халық тың шығ у тегін, таралуын баяндайтын тармағ ы. Ру, тайпалардың тарихын ұ рпақ тан ұ рпақ қ а жеткізген, қ алыптасқ ан ресми Шежіре барлық халық тарда кездеседі. Ресей, Германия, Англия, Франция жә не кө птеген шығ ыс елдерінде Шежіренің кө п томдық жинақ тары шық қ ан. Башқ ұ рт, ө збек, тү рікмен, қ ырғ ыз, Сібір халық тарында Шежіре дерек кө здері ретінде молынан кездеседі. Шежірені шежіреші қ арттар ауызша таратып отырғ ан. Сондық тан оны кейбір ғ алымдар далалық ауызша тарихнама (ДАТ) деп те ә спеттейді. Кең ес ө кіметі заманында Қ азақ станда Шежірені зерттеу, оны тарихи дерек ретінде пайдалану идеологиялық саясат ә серінен кө п қ олғ а алына қ ойғ ан жоқ. Дегенмен, Х. Арғ ынбаев, М. Мұ қ анов, В. Востров, т. б. этнолог ғ алымдар ең бектері тарапынан ішінара кө рініс тапты. Жалпы Шежірені жинақ тағ ан кө некө з қ ариялардың кө мегімен қ азақ тың ру-тайпаларының ө ткені туралы біршама мә ліметтер алуғ а болатындығ ы 18 ғ асырда белгілі болды. 18 — 19 ғ асырларда мұ ндай Шежірелердің біразын Н. Аристов, А. Левшин, В. Григорьев, Л. Мейер, П. Рычков, М. Тевкелев, Н. Гродеков, И. Андреев, Ш. Уә лиханов, Г. Н. Потанин, Ә. Диваев, т. б. зерттеушілер жазып алып, ғ ылыми айналымғ а енгізді. Алынғ ан жинақ тар Шежіре деректері орта ғ асырлардан бастау алатындығ ын, тіпті жекелеген нұ сқ алары Адам атадан басталатындығ ын айқ ындады. Кейбір Шежіре нұ сқ алары ортағ асырлық деректемелермен де ұ штасып жатты. Рашид ә д-Дин, Ұ лық бек, Ә білғ азы, Бейбарыс, ибн Халдун, т. б. кө птеген ортағ асырлық авторлардың ең бектерінде белгілі бір тұ лғ алардың, ру-тайпалардың, халық тардың шығ у тегі таратылып, бірнеше ұ рпақ тар алмастығ ы ө рбітіліп отырды.

Тү ркі, соның ішінде қ азақ ойшылдары топтағ ан Шежірелердің ең бағ алылары — Мұ хаммед Хайдар Дулат пен Қ ыдырғ али Жалайыридың ең бектері болып саналады. Сондай-ақ “Кө шен-Қ арауыл шежіресі“ (18 ғ асыр), “Жә ң гір хан шежіресі“ (1835), Уә лиханов жазып алғ ан “Ұ лы жү з шежіресі“, А. Ниязовтың “Ү ш жү здің шежіресі“, А. Жантө риннің Шежіресі, Потанин жазып алғ ан Мұ са Шорманұ лы Шежіресі, Ө. Бө жейұ лының “Қ азақ жұ ртының шежіресі“, Қ. Бірімжанұ лының бастауымен жинақ талғ ан “Орта жү з жә не Кіші жү здің шежіресі“ (1894), “Насабнама“ сынды шығ армалардың да қ ұ ндылығ ы жоғ ары. Шежірені топтаудағ ы дерегі мол ең бектер қ атарына Ш. Қ ұ дайбердіұ лы, Қ. Халиди, Мә шкү р Жү сіп Кө пейұ лы, Н. Наушабаев, Торғ ай би жинағ ан “Ү ш жү здің шежіресі“ (Гродеков жазбасында), Диханбай батырдың “Ұ лы жү з шежіресі“ (Аристов жазбасында) сынды жұ мыстар жатады. ^[1] Қ азақ Шежіресінде тайпа, ру, аталардың таралуымен қ атар, оларғ а байланысты тарихи оқ иғ алар, елдің қ оныс аударуы, бір ел мен екінші елдің қ арым-қ атынасы, ол елдерден шық қ аншешендер, батырлар жайлы ә ң гімелер қ оса жазылады. Қ азіргі таң да Шежірені дерек кө зі ретінде қ арастырып, одан алынғ ан мә ліметтерге ғ ылыми пайымдаулар жасау, тарихи материалдармен байланыстыру біршама жолғ а қ ойылып келеді. Қ азақ тайпаларының Шежіресі “Ө нер“ баспасынан бірнеше том болып басылып шық ты. “Алаш” ғ ылыми-зерттеу орталығ ында (жетекшісі Х. Ғ абжә лелов, Т. Омарбеков) Шежіре деректері жинақ талып, қ азақ ру-тайпаларының нақ ты тарихы жанжақ ты баяндалуда. Шежіренің қ азақ қ оғ амындағ ы рө лі, одан алынатын қ ұ нды мағ лұ маттар тарихшы мамандар тарапынан зерттелу ү стінде. Қ азақ тың шежірелік мұ расына қ атысты пайымдаулардың тү йіні мынағ ан саяды:

1. Қ азақ стан тарихын жазу барысында Еуразия кө шпелілері туралы, оның ішінде тү ркі тілдес халық тар жайында жазылғ ан байырғ ы жә не ортағ асырлық ең бектердің баршасы тілі мен діліне қ арамастан қ аперде болып, ғ ылыми сараптан ө ткен деректер рухани айналымғ а тү суге тиіс.

2. Ең бектері шежірелік сипатта жазылғ ан, ә сіресе Алтын Орда ұ лысынан бергі кезең ді тілге тиек еткен тө л авторлардың ең бектері Қ азақ стан тарихы ү шін аса қ ұ нды дерек кө зі болып табылады.

3. Қ азақ тың фольклорлық мол мұ расындағ ы (тарихи ө лең -жырлар, аң ыз-ә ң гімелер, шежірелік баяндар, мақ ал-мә телдер, т. б. ) деректерді ө мір шындығ ымен шендестіре отырып, Қ азақ стан тарихының мазмұ нын байытатын қ ыруар мағ лұ мат сү зіп алуғ а болады.

Қ азақ халқ ы балағ а 7-9 жасында ә кесінен бастап ағ айын-туысын, нағ ашы жұ ртын, алыс-жақ ынды таныстыруғ а, ататегін, руын, ел-жұ ртын білдіруге ерекше кө ң іл бө лінген, «Жеті атасын білу» заң болғ ан. Ә кесі, атасы балағ а тек жеті атасына дейінгі бабаларының атын жаттатып қ ана қ оймай, олардың қ андай адам болғ анын, ел-жұ рты ү шін жасағ ан ерлігі, ө негелі істері жайында ә ң гіме еткен. Сол арқ ылы бала ата дә стү рін жалғ астырса екен деген мақ сат кө здеген. «Жеті атасын білген ұ л жеті жұ ртқ а жен айтар» деген аталы сө зді арқ ау етіп, баласына ата тарихын жастайынан жаттатқ ан. Ел-жұ рт тарихын білу ер-азаматты ерлікке, елдікке, Отан сү юшілікке баулитынын білген.

1. Шежіре деген не? «Шежіре» деген сө здің тө ркіні арабтың «шыжре» – бұ тақ, тармақ деген мағ ына білдіретін атау сө зден шық қ ан. Шежіре – бір ұ лттың шығ у тегі мен аталық нә сілінің тармақ тап ұ рпақ қ а, руғ а таралуын баяндайтын тарих ғ ылымының бір тармағ ын тү сіндіретін атау. Қ азақ ру шежіресі қ азақ жазу тарихынан бұ рын ауызша сө з ө нері кө лемінде туып, дамығ ан «ата тек», нә сіл шежіресі ретінде болды да, шешен, шежіреші, билер ауызша таратты. Бұ л шежірелер бір атадан тарағ ан ұ рпақ тардың, туыс- қ андастық қ атынасын білдіретін рулық шежіре алғ аш сол рудың ақ ылды аталар аузынан аң ыз-ертек ретінде айтылып, соң ғ ы ұ рпақ қ а ө сиет, мұ ра, ақ ыл, нақ ыл, шешен тіл арқ ылы жетіп отырды. Сондық тан қ азақ ұ рпағ ына рулық шежіре білуді ө сиет, міндет деп ү йретіп «жеті атасын білмеген, жетесіздік белгісі», кейде «жеті атасын білмеген, жетімдіктің белгісі» деп айтуда. Оның себебі: 1. жеті атасының кім екенін ү йрететін атасы болмады ғ ой; 2. атасы ү йретсе де жетесіз, тексіз намыссыз, зейін-зердесіз балада ақ ыл ойсыздығ ыннан ү йренбейді; 3. қ азақ жеті атағ а толмай қ ыз алыспайды; 4. бір ә кеден туғ ан жеті туысты ә кесі, баласы, немересі, шө бересі, ө бересі, шө пшегі, туажат деп атаудан «шежіре» басталады; 5. жеті саны қ азақ тың наным-сенім, салтына да қ атысты жағ ы бар киелі тотемдік ұ ғ ым.

Қ азақ тың ата-баба шежіресі рулық, тайпалық, ұ лыстық, ұ лттық шежіреге ұ ласқ ан шежіре. Сондық тан тарихшылар бір ұ лттың шығ у тегі мен қ оғ амдық жағ дайы туралы зерттегенде алдымен сол ұ лттың мұ ралық аң ыз шежірелеріне кө ң іл бө леді. Қ азақ та 20-10 атағ а дейін тарататын ақ сақ алдарды «шежіреші» деп атады. Қ азақ та ә р рудың, ә р тайпаның ө з шежіресі болды. Бұ лар кө біне оқ ығ анынан тоқ ығ аны кө п, ақ ылды адамдар болып, олар ата-баба шежіресін жинап, реттеп, жазып, жаратушы, айтып таратушы болды. Бұ л шежірешілер ө з заманында жә не ерте заманда болғ ан ірі тарихи оқ иғ алар, соғ ыс, апат, жұ т, ү ркін-қ орқ ын, қ оныс ауғ ан ел, оқ иғ аларды, жеке хандар, батырлар, шешендер, жыраулар туралы тарихи мә лімет шежірелік дерек беріп отырды. Жә не мұ ндай шежірешілер байырғ ы қ азақ тұ рмыс, салты, наным-сенімі, календары, жыл, ай, кү н есептері, дә рігерлік, шипагерлік, оташылық қ атарлы жан-жақ тылы білікті адам болғ ан.

2. Қ азақ жазба шежіресі қ ашан туғ ан? Қ азақ та жазу мә дениетінің қ алыптасу тарих ғ ылымының дамуына байланысты бұ рынғ ы ауыздан-ауызғ а тарап, ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а жалғ асып келген шежірелер жиналып жазбағ а тү се бастады. Қ ауырсын, қ аламмен қ ағ азғ а тү сірілген шежірелер ру басы мен билер, хан, сұ лтандардың қ олында сақ талды. Ерте орта ғ асырларда ө мір сү рген, тарихшылар, этнографтар, ғ алымдар қ азақ шежірелерін жинап, реттеп, сақ тауды, ө з кө зқ арастарын қ осып баяндауды дә стү рге айналдырғ ан, сө йтіп ауызша шежірелер хатқ а тү сіп, жазба шежірелерге айналды. Мысалы қ азақ тарихшысы ғ алым М. Ақ ынжановтың айтуынша «Қ азақ шежіресі есте жоқ ерте заманнан ру-тайпалық дә уірден басталғ аннан VII ғ асырдан ХХ ғ асырғ а дейінгі мезгілді қ амтиды1 » деп жазды.

3. Іле ө зенінің алқ абындағ ы Алмалық қ аласында туып-ө скен қ аң лы тайпасынан шық қ ан тарихшы, шежіреші жә не ақ ын Жапал Қ арши (1230-1315) 1300-жылы жазғ ан шығ армасы «Мү лка хат ас-сұ рақ » (сө здікке қ осымша) атты ең бегінде қ аң лы, қ ыпшақ, найман, оғ ыз т. б. тайпалардың ХІ-ХІІІ ғ асырғ а дейінгі ө мір-тіршілігімен шежіре- аң ыздарын баяндағ ан. Осындай шежіренің бірі «Насіпнама-қ азақ » (қ азақ шежіресі) қ олжазбасы мұ нда ХІІІ-ХVІІІ ғ асырғ а дейін баяндағ ан. 2. Қ азақ халқ ынан шық қ ан ә йгілі тарихшы, ғ ұ лама ғ алымдар жинағ ан шежірелердің қ ұ ндылары қ азақ тың Дулат руынан шық қ ан Мұ хаммед Қ айдар Дулати (1499-1551) жазғ ан «Тарихи-Рашиди»; 3. Қ ыдырғ али Қ осынұ лы Жалаири (1530-1605) жазғ ан «Тарих ат тауарих» (Жылнамалар жинағ ы) жә не 4. «Кө шен Қ арауыл шежіресі» (ХҮ ІІІ ғ ас. ) мен Жә ң гір хан шежіресі (1835); 5. Шоқ ан Уә лиханов жазып алғ ан «Ұ лы жү з шежіресі», Ә. Нияз жазғ ан «Ү ш жү здің шежіресі», Ахмет Жантө рин, Мұ са Шорманұ лы, Ө теубай Бө жейұ лы қ атарлы жинағ ан «Қ азақ жұ ртының шежіресі», Қ орғ анбек Бірімжанұ лының ұ йымдастыруымен жиналғ ан «Орта жү з бен кіші жү з шежіресі» (1894) жә не Торғ ай қ аласында ғ алым, ақ ын, жыраулар бас қ осып, бір жыл кең есіп жасағ ан шежіре «Ғ ажайып шежіре», «Шың ғ ыснама». т. б.

4. Қ азақ хандығ ына шежіре неге керек болды? ХV-ХVІІІ ғ асырда қ азақ хандығ ы заманында қ азақ хандары ө зіне қ арасты елдің ру, тайпа шежірелерін жинап, реттеп жаздырып хан ордаларында сақ тауды ө з дә стү ріне айналдырды. Қ азақ хандарының ә кімшілік басқ ару жү йесі, жерлік басқ ару жү йесі емес, ұ лыстық басқ ару жү йесі болатын. Сондық тан қ азақ елін, ру, тайпа, ұ лыс, жү здерге бө ліп басқ арғ андық тан 200-ден артық ру, тайпалардан қ ұ ралғ ан қ азақ елін билеп басқ ару ү шін хандарғ а ру шежіресін білуді қ ажет етті. Нақ тылап айтқ анда хан басқ арғ ан жү йе уә зір, ә скери қ осын қ ұ ру, билер белгілеу, ру басшылар белгілеу, қ азына алып, салық, рулар, ө ріс-қ оныс, жаз жайлау, қ ыс қ ыстау жерлерін белгілеу, рулар ара жер дауы, жесір дауы, қ ұ н дауына билік айтуда шежіре білудің маң ызы заң білумен бірдей болды. Бұ л ру-тайпа шежіресінен сырт ел билеген хандардың нә сілдік шежірелер, сол хан заманында туғ ан ірі оқ иғ алар жылдарында жаздырып сақ тады. Мұ ндай шежіре Есім хан, Тә уке хан, Ә білмә мбет ұ рпақ тарында болды. «Жоғ арыда айтылғ ан шежірелердің бір бө лімі Жә ң гір ханда сақ талғ ан. ХVІІІ-ХІХ ғ асырларда қ азақ хандары қ ытай еліне барғ анда мә дени қ атынаста болғ ан. «Қ азақ шежіресі» атты кітап мә нжу тілінде Бейжің дегі хан сарайы архивінде тұ р2. Тарихи, ғ ылымдық қ ұ ндылығ ы жағ ынан ең қ ұ нды мә ліметті шежіренің бірін Ш. Қ ұ дайбердіұ лының «Қ азақ, қ ырғ ыз һ ә м хандар шежіресі» араб, парсы, тү рік, монғ ол, орыс, қ ытай тілдеріндегі мә ліметтермен салыстырылып жә не ө з кө зқ арасы да айтылғ ан. Бұ дан қ алса тағ ы бір ғ алым Қ ұ рманғ али Халидов жазғ ан «Тауарих хамса» атты шығ армасында ө те зор мә лімет бар. Шежірелік деректерді жазып, жинауда Шә кә рім Қ ұ дайбердіұ лы, Шоқ ан Уә лиханов, Нұ ржан Наушабеков, Мұ хаметжан Тынышбаев, Мә шһ ү р Жү сіп Кө пеев болды.

5. Шежіренің тү рлері. Шежіре ру шежіресі, тайпа шежіресі, ұ лыс шежіресі, ұ лт шежіресі, хандар шежіресі, мемлекет шежіресі қ атары тү рлері болады. Қ азақ шежірелерінің жанры бойынша: 1. ө лең сө з (поэзия), 2. жайынсө з (проза) шежіре, 3. ө рнек (кесте) шежіре, 4. жағ рапиялық (жер, су, тау, тас) шежіре, 5. айтыс (ақ ындық ) шежіре қ атары жанрларғ а бө лінеді. Қ азақ шежірелерінің ү лкен бір саласы «ө лең шежіре» мұ нің негізгі себебі: қ азақ халқ ының ө мірінде ө лең сө здің (поэзияның ) атқ аратын тарихи традициялық ролі мен мұ рагерлік қ асиеті жатыр. Қ азақ ө лең сө зінде «Ата ө лең » деген ө лең тү рі бар. Ә сіресе ақ ындар айтысында ақ ын ә ріптесінен «адамғ а тегін білмеу мін болады, айта отыр ата тегің кім болады» деп жө н сұ раса ай тысады. Ә не сол ө лең шежіре осы ата жө н сұ расудың дамығ ан тү рі – қ азақ тың ақ ын халық екендігін, ө з ө мірін ө лең мен тү сіндіру, шежірелік жыр-дастан ету, қ азақ қ а тә н қ асиет сондық тан ө лең шежіре қ азақ фольклорының шежірелік бір жанры. Ал қ азақ шежіресінің енді ү лкен арнасы «жайынсө з шежіре» (проза) бұ л да қ азақ тың шешендік ө нерінің бір саласы ертегі, аң ыз-ә ң гіме, тарихи естелік, ә ң гіме, ұ лы ә ң гімеге ұ ласқ ан жанр тү рлері. Мұ ны жаратушы жазушы адамдар оқ ымысты, кө пті кө рген кө сем, ойлы, шешен тілді ел аталары ру шежірешілері болғ ан, шежіренің ана ү ш тү рі де осылай тек мазмұ ндық парық ты.

Адамзат қ оғ амының даму тарихынан алғ анда: ру, тайпа, ұ лыс, халық, ұ лт болып қ алыптасу, даму барысы бар. Қ азақ шежіресі – қ азақ ұ лтының ү ш мың жылдық даму барысының мә дени мұ расының бір саласы. Қ азақ ұ лтының шығ у тегі (нә сілі) атадан таралуы туралы қ азақ шежірелерінің кө бінде: барлық «қ азақ » аталатын адамдар «қ азақ — ата нә сілінен таратылады». Қ азақ тан Бекарыс, Ақ арыс, Жанарыс деген ү ш ұ л туады. Бекарыстың ұ рпағ ын «ұ лы жү з» деп атап, одан Ү йсін, Қ аң лы, Дулат, Тү ркеш, Жалайыр, Албан, Суан, Шапырашты, Ошақ ты, Шанышқ ылы, Сіргелі т. б. тайпалар кірген. Ақ арыстың ұ рпағ ы «орта жү з» деп атап одан: Арғ ын, Найман, Қ оң ырат, Қ ыпшақ, Керей, Уақ тарайды. Жанарыстың ұ рпағ ын «кіші жү з» деп атап, одан: Ә лімұ лы (Ә лім, Шү мекей, Кете, Қ аракесек, Қ арасақ ал, Тө ртқ ара, Шекті), Байұ лы (Адай, Беріш, Алшын, Жаппас, Есентемір, Малқ ар, Таз, Байбақ ты, Тана, Шеркеш, Ысық, Қ ызылқ ұ рт); Жетіру (Кердері, Жағ албайлы, Керейт, Тө леу, Табын, Тама, Рамадан) тарайды. Осы рулардың ө зіндік ұ раны, таң басы болғ ан. Ұ лт дегеніміз – адамдардың бір территорияда жасағ ан отандық бірлігі, бір тілде сө йлейтін тілдік бірлігі, бір наным-сенімдегі діндік, бірлігі бір, салт-саналық рухани бірлігі, тұ рмыс-тіршіліктегі шаруашылық бірлігі негізінде қ алыптасқ ан қ андастық қ атынастағ ы туысқ андық бірлігін ұ лт дейміз.

5. Шежіренің қ азіргі маң ызы — бір ұ лттың тарихының бір бө лімі болғ андық тан, ұ лт болудың жоғ арғ ы шарты арқ ылы ата тегін тани білетін ұ рпақ ты тарих пен қ айта тә рбиелеу болып табылады. Біздің шежіре жинап, жария ету мақ сатымыз халқ ымыздың ө з шежіресін оқ ып, білу, танып, қ айсысы шын, қ айсысы ө тірік екеніне зерттеп шындық қ а кө зін жеткізу, сө йтіп ұ лтымыздың мұ ралық шежіресін табу. Қ азіргі шежіреде қ азақ тың екі жү зден кө п ру шежіресі бар. Осылардың кемістігі айтқ ан, жазғ ан, не жинағ ан адамдардың, шежірелік білім ә ртү рлі, кө біне руына тарту, діндік кө зқ ас бойлап, шежіре тарату, басқ аларды қ орғ ау, кемсіту, жауластыру сияқ ты кө зқ арастар араласқ ан. Мысалы, VІІІ-Х ғ асырларда қ азақ қ а ислам діні таралуына байланысты қ азақ тың тегін араптың Аннас сахабасына қ атысты таратулар, кейде уақ ыт жағ ынан ауыстырулар, жер-су, адам аттарының ауысулар сияқ ты жаң сақ тық болады. Бұ ғ ан шындық қ а кө з жеткізу тарихи, ғ ылыми дә лел сипатқ а жеткенше іздеу керек. 4. Шежіре тарихтың бір бө лімі болғ анмен, шежірені тарих орнына қ оюғ а болмайды. Сонымен бірге шежіреде ұ лтымыздың тарихи, этнографиялық, фольклорлық, тіл біліміндік мол мә лімет бар. Егер шежіреге немқ ұ райлы қ аралса, осы мә ліметтен сыр, тарихымыздың мә нді бір қ айнар кө зінен айрылып қ аламыз.

Қ азақ шежіресі