Талильнинъ нумюнелери

Талильнинъ нумюнелери

1. Эрте саба кунешнинъ ярыкълыгъындан уяндым.

Бу сёзлернинъ группасы толу бир фикир анълата. Шунынъ ичюн джумле олур. «Там бир фикир анълаткъан сёзге я да сёзлер группасына джумле дейлер». Бу джумледе учь эсас аляметлерни айырмакъ мумкюн: предикативлик, толу интонациясы, модаллик аляметлери. 1) Предикативлик сёзлернинъ барлыкъ акъкъында конкрет малюмат бермесинен ольченилир. Бу джумледе (уяндым) иш-арекет япылгъаны тасдикълана. Демек тасдикъ джумлеси. 2) Бу джумледе толу икяе интонациясы. Джумленинъ сонъунда нокъта къоюлыр. 3) модаллик берильген хабернинъ мундериджеси барлыкъкъа реаль я да ирреаль олгъан мунасебетни ифаде этер. Бу джумледе иш-арекет биринджи шахыста, кечкен заманда тасдикълана.

– Предикативлик аляметине коре – тасдикъ джумлеси;

– Джумленинъ макъсадына коре – икяе джумлеси, чюнки бир адисе акъкъында малюмат бериле, джумленинъ сонъунда сес алчалып токъталыр;

– Джумленинъ тизимине коре:

Эрте саба кунешнинъ ярыкълыгъындан уяндым. Уяндым – джумленинъ баш азасы – хабер. Муптедасы ёкъ, амма 1 шахыс олгъаны (мен) назарда тутулыр. Уяндым неден? – кунешнинъ ярыкълыгъындан – тамамлайыджы. Ненинъ ярыкълыгъындан? – кунешнинъ ярыкълыгъындан – айырыджы. Не вакъыт уяндым? – эрте, саба – вакъыт алы.

Бу джумледе бир грамматик негизи бар, шунынъ ичюн бу – адий джумле;

– Джумленинъ баш азаларынынъ ишлетювине коре – бир теркипли хаберли джумле. Чюнки джумледе хабери бар (уяндым). Муптедасы ёкъ, амма назарда тутулыр (уяндым ким? – мен уяндым). Шахысы белли – 1 шахыс, текликте. Бу джумле – белли шахыслы, бир теркипли, хаберли джумле.

– Экинджи дередже азаларынынъ ишлетювине коре – кениш джумле, чюнки джумледе экинджи дередже азалары ишлетиле: ярыкълыгъындан – тамамлайыджы; кунешнинъ – айырыджы; эрте, саба – вакъыт алы.

– Джумледе баш азаларындан муптедасы ёкъ, хабери (уяндым) –фиильнен ифаделенген; экинджи дередже азалары: тамамлайыджы(ярыкълыгъындан) исимнен ифаделенген; айырыджы (кунешнинъ) исимнен ифаделенген; вакъыт алы (эрте, саба) зарфларнен ифаделенген.

2. Бала юткъынды, къашларыны сытты, сагъгъа-солгъа бакъты.

«Там бир фикир анълаткъан сёзге я да сёзлер группасына джумле дейлер». Бу сёзлернинъ группасы толу бир фикирни анълата. Шунынъ ичюн джумле олур. Бу джумледе учь эсас аляметлерини айырмакъ мумкюн: предикативлик, толу интонациясы, модаллик аляметлери. 1) Предикативлик сёзлернинъ барлыкъ акъкъында конкрет малюмат бермесинен ольченилир. Бу джумледе (юткъынды, сытты, бакъты) иш-арекет япылгъаны тасдикълана. Демек тасдикъ джумлеси. 2) Бу джумледе толу икяе интонациясы. Джумленинъ сонъунда нокъта къоюлыр. 3) Модаллик берильген хабернинъ мундериджеси барлыкъкъа реаль я да ирреаль олгъан мунасебетни ифаде этер. Бу джумледе иш-арекет учюнджи шахыста, кечкен заманда тасдикълана.

– Предикативлик аляметине коре – тасдикъ джумлеси. Иш-арекет япылгъаны тасдикълана;

– Джумленинъ макъсадына коре – икяе джумлеси, чюнки бир адисе акъкъында малюмат бериле, джумленинъ сонъунда сес алчалып, токъталыр. Джумленинъ сонъунда нокъта къоюлыр;

– Джумленинъ тизимине коре:

Бала юткъынды, къашларыны сытты, сагъгъа-солгъа бакъты. Джумленинъ грамматик негизини тапайыкъ. Ким? Бала – джумленинъ баш азасы – муптеда. Бала не япты? Бала юткъынды, къашларыны сытты, сагъгъа-солгъа бакъты. Мында юткъынды, сытты, бакъты – джумленинъ баш азалары – сойдаш хаберлер. Джумледе бир грамматик негизи бар, шунынъ ичюн берильген джумле – адий джумледир. Учь сойдаш хаберлери олгъаны ичюн – муреккеплешкен джумледир.

– Джумленинъ баш азаларынынъ ишлетювине коре – эки теркипли джумле. Чюнки джумледе эм муптеда, эм хабери бар.

– Экинджи дередже азаларынынъ ишлетювине коре – кениш джумле, чюнки джумледе экинджи дередже азалары ишлетиле: къашларыны – тамамлайыджы; сагъгъа-солгъа – ер алы.

– Джумледе баш азаларындан муптедасы бала (исимнен ифалелене), юткъынды, сытты, бакъты – сойдаш хаберлери (фиильнен ифаделене); экинджи дередже азалары: тамам-лайыджы(къашларыны)исимнен ифаделенген; ер алы (сагъ-гъа-солгъа) зарфларнен ифаделенген.

⇐ Предыдущая 12