Ынчангаш тыва улустуң чаагай чаңчылдарын сагып чоруңар, уруглар!

Стр 1 из 2Следующая ⇒

v Улуг назылыг кижи бичии кижиге чүве бээрге, ийи холдап алыр.

v Аяк дүвү дырбас болбас. Аяк дүвү дырбаарга аш болур дижир

v Сүттүг саваны төгүлдүр чугбас.

v Черден үнген чечек чулбас. Чечек чуларга кулактары үстүп калыр.

v Оол уруг акызы-биле сөс маргышпас. Акызының сөзүн дыңнавас болза тенек кижи болур.

v Кыс уруг угбазының чанынга доңгун сөс сөглеп болбас. Кады ойнаар эш тыппас дижир.

v Аалчылар өгге кээрге, тенектенип болбас. Тенектенир болза чорук чогувас боор.

Ынчангаш тыва улустуң чаагай чаңчылдарын сагып чоруңар, уруглар!

Ажыглаан литература:

Кенин-Лопсан, М. Тыва чоннуң бурунгу ужурлары : ийи кезектиг / М.Кенин-Лопсан. – Кызыл: ОАО «Тываполиграф», 2013. – Ар.19-21.

Тыва чоннуң чаңчылдары кижиниң эрте-бурунгу культуразынга хамааржыр болгаш үнелиг эртине болур. Тывалар боттарының ажы-төлүн чүгле 13 харга чедир кижизидип чораан. 13 харлыг оол-даа, кыс-даа чүнү кылып база чүнү кылып болбазын албан билген чоруур болгаш, бүгү назынында бодунуң адын ханга былгаштырбас, довуракка боравас база төрел аймааның төөгүзүн, мөзүлүг кижи болурун дээди хоойлу кылдыр бодаар турган. Өгбелерниң ыдыктыг чаңчылын хажыткан оолдар, кыстар бүгү назынында ат-сывын бужартатканы ол болур.

Тыва кижи хамыктың мурнунда адын ажы-төлүнүң мурнунга, ха-дуңмазының мурнунга болгаш төрел аймааның мурнунга арыг чаагай кылдыр арттырарын ыдыктыг хүлээлге кылдыр көрүп келген.

3-тен 13 харга чедир оол,

кыс уругларның кылып болбас чүүлдери:

v Чаш кижи сыртык арнынга дээп болбас. Сыртык иштинде ие кижиниң төрээн ажы-төлүнүң хиннерин шыгжаан хаш хап бар.

v Аптара хээзин сивирип болбас. Аптараның арны чараш болур, кижиниң арны база чараш болур.

v Хумуң-сава үреп болбас. Хумуң дээрге тыва кижиниң өрү аастыг кежик эди болур.

v Оттуг кезек-биле ойнап болбас. От дээрге тыва кижиниң бурганы болур.

v Мал өлүрген черге бичии улус барбас. Бичии кижилер хан төгүлген черни көрбес ужурлуг.

v Кижи мөчээн черге барбас. Мөңге уйгузун удаан кижиниң чанынга дааш-шимээн үндүрбес.

v Өске кижиниң чүвезин оорлавас. Актыг кижиниң

чүвезин оорлаан кижи хилинчектенип өлүр дижир.

v Эш-өөрүн мегелевес. Мегечи кижи кара нүгүл тарадыр дижир. Оор, мегениң оруу чаңгыс – тамыга кирер.

v Таакпылап болбас. Бичиизинде таакпылаан кижиниң чеди өкпези эстип калыр.

v Арага ижип болбас, угааны сээдең апаар.

v Өгге улуг назылыг кижи кирип кээрге, өгге олурган чаштар хүндүткелдиг туруп келир. Улуг назылыг кижи көргеш бичии назылыг кижилер олурар болза, мелегейлер апаар дижир.

v Улуг улус чугаазынга киришпес. Улуг улустуң чугаазынга киришкен бичии кижиниң кулаа дүлей апаар.

v Улуг кижиниң мурну-биле эртпес. Кедизинде кырып каарга ону хүндүлээр кижи чок апаар.

Үш хардан он чеди харга чедир кыс уругнуң кол билип алыр чүвелери" – тыва кыс кижини кижизидерде ажыглап чораан дүрүмнери.

Бурун Тывага келин кысты шилип алырда ажылгыр-кежээзин, уран-шеверин болгаш кижизиг-мөзүлүүн кончуг барымдаалар турган. Өгбелеривис тыва ёзу-биле кижизиткен, чаагай чаңчылдарын сагып чоруур, мөзү-бүдүштүг кыска кончуг чоргаарланыр чораан. Үш хардан он чеди харга чедир кыс уругнуң кол-кол билип алыр чүвелери:

· Уруг үш харлап чорааш бажын кыргытканда, даай-авазының бергени төрүүр өшкүзүнүң өң-чүзүнүн ыяк билип алыр.

· Беш харлаан кыс уруунга авазы дыйтылаа хууң бээр. Ол уруг өнчүге алган өшкүзүн беш харлыындан эгелеп ажыглай бээр.

· Чеди харлаан кыс уруг өг иштин туужуур-биле аштап турар апаар.

· Тос хар чеде берген уругга өшкү, хой, инек сагдырып өөредир. Анай, хураганны, бызааны тус-тус ончаладыр.

· Он үш хар четкен кыс уругга авазы ойнаарак хеви даарадыр.

· Он үш харлыг уругга сиир каттырар, чуң ээртир.

· Он беш харлыг уруг шайны хайындыра бээр. Авазы он беш харлыг уруунга кадыг идик улдуңун сырыттырар. Авазы он беш харлыг уруунга быштак бастырып өөредир.

· Он алды харлыг уруг дөгерген өшкү, хой иштин аштап билир болур.

· Он чеди харлыг уруг хой кыргыжар. Он чеди харлыг уруг дүк салчырынга киржир боор. Он харлыг уруг чаш назының, чалыы назынның, улуг назынның, кандыг-даа кижилерниң кедер тонун боду быжып, даарап турар апаар. Он чеди харлыг уруг сүттен кылыр чемнери – ээжегей, ааржы, быштак, саржаг, чөкпек аймаан кылып турар боор. Он чеди харлыг уруг авазының айтып бергени ёзугаар хураган кежин эттээр, хураганнар кежин тон кылдыр быжар, боду дараар болгаш даштын торгу-биле додарлаар шевер болган турар. Он чеди харлыг уруг тепсе, төрепчини боду быжып, боду даарап турар апаарга, авазы уруунга кончуг чоргаарланыр болгаш өг иштиниң нарын ажылын кылып шыдаар деп биле бээр.

Авазы болгаш ачазы бодунуң хан төрел кижилерин үш ада дужундан бээр элээди апарган уруунга айтып бээр, ооң кол ужуру болза хан төрел оол болгаш кыс кижилер өг-бүле тутпас чаңчыл турган.

Yш хардан он чеди харга чедир кыс уругнуӊ кол-кол билип алыр чʏвелери. Уруг ʏш харлап чорааш бажын кыргытканда, даай-авазынын бергени тѳрʏʏр ѳшкʏзʏн ѳн-чʏзʏн ыяк билип алыр. Беш харлаан кыс уруунга авазы дыйтылаа хууӊ бээр. алыед ѳнчʏге алган ѳшкʏзʏн беш харлыындан эгелеп ажыглай бээр. Чеди харлаан кыс уруг ѳг иштин туужуур-биле аштап турар апаар. Тос хар чеде берген уругга ѳшкʏ, хой, инек сагдырып ѳѳредир. Анай, хураганны, бызааны тус-тус ончаладыр. Он ʏш хар четкен уруг сиир каттырар, чʏӊ ээртир. Он беш харлыг уруг шайны хайындыра бээр. Авазы он беш харлыг уруунга кадыг идик улдуӊун сырыттырар. Авазы он беш харлыг уруунга быштак бастырып ѳѳредир. Он алды харлыг уруг дѳгерген ѳшкʏ, хой иштин аштаар апаар. Он алды харлыг уругга кадыг идикти улдурар. Он чеди харлыг уруг хой кыргыжар, дʏк салчырынга киржип турар боор.

Он чеди харлыг уруг чаш назынныӊ, алы назынныӊ, улуг назынныӊ кандыг-даа кижилеринин кедер тонун боду быжып, таарап турар апаар. Он чеди харлыг уруг сʏттен кылыр чемнерни – ээжегей, ааржы, быштак, саржаг, чѳкпек аймаан – кылып турар боор. Он чеди харлыг уруг авазыныӊ айтып бергени езугаар хураган кежин эттээр, хураганнар кежин тон кылдыр быжар, боду даараар болгаш даштын торгу-биле додарлаар шевер болган турар. Хураган кежи тонну боду быжып, боду даарап, боду додарлаптар апарган уруун иези кижи ашакка баарынга белен кызым деп билип алыр.

Yш хардан он чеди харга чедир оол уругнуӊ кол-кол билип алыр чʏвелери Оол уруг ʏш харлап чорааш, даайыныӊ бергени кулуннуӊ ѳӊ-чʏзʏнʏн ыяк билип алыр. Беш харлаан оол уруунга адазы кижи хʏлбʏс мойнаандан кылган сѳдʏргени берип каар. Беш харлыг оол сѳдʏргези-биле дезиг бызааны шалбалап ѳѳренир. Чеди харлаан оол адазыӊга эш апаар. Буга бажы дагыыр черге чеди харлыг оглун адазы ушкарып чеде бээр. Тос хар чеде берген оол эмдик молдурганы мунуп турар апаар. Молдурганы мунуп алгаш, хой кадарчызы болу бээр. Он ʏш хар четкен оол улустуӊ хоюн кадаргаш, хырнын борастаптар апаар болгаш ада-иезинге дуза када бээр.

Он алды харлыг оол сергени боду озептер апаар, кежин сойгаш, эъдин ажаап кааптар, адазынын айбылааны- биле кожа хѳлбээзинде чурттап турар аалдарже аътыг чорук кылып турар апаар. Он чеди харлыг оол аъттын ыдык-челин чазамыктай таарып турар кижи болу бээр, дииӊчилер- биле кады дииӊнеп турар апаар. Ол ʏезинде оолдар шары кежинден дилген кандыг-даа багны холу-биле эттеп кааптар, оон ыӊай кижен, дужак, чуларны боду-ла баглап турар апаар. Он чеди харлыг оол чиш кылдыр иртти, сергени ѳзээш, шарыны соккаш, чазын бузар ʏʏже, хырбачаны кылып турар апаар; арт-сын ажыр аян-чорукту боду кылып турар болу бээр. Балыктааш, аӊнаш кожа-хелбээ кижилернин эътке амырады бээр болгаш «Ужа!» деп хʏндʏткелдиг сѳстʏʏ амырап дыӊнаар болу бээр; адаан-мѳѳрей маргылдаазынга киржи бээр, байыр болган черге хʏрежир. Шагаа болган черге баг адар, тевек тевер, езулуг эр адын кѳргʏзе бээр. Адазы кижи кадайынын болгаш бодунун хан тѳрел кижилерин ʏш ада дужундан бээр элээди апарган оглунга айтып бээр, ооӊ кол ужуру болза хан тѳрел кыс болгаш оол кижилер ашак-кадай болбас чаӊчыл турган

Тʏӊнел кезээ Амгы ʏенин оол, кыс уругларыныӊ деӊнээшкини Амгы дешпилгелиг ʏенин салдары ийикпе азы массалыг информатициянын хѳй ажыгланында бе, оол-даа, кыс-даа уруглар дыка хостуг, дидим чаӊнаар, кол кезиинде чугаалаар дээн чʏʏлдерин хынамчалыг бодал чокка сула салгылаар апарган. Ол дээрге тыва чаш он чеди хар четпээн оол-даа, кыс-даа уругнун кол сагып кижизиир ужурлар- биле шуут карышкак.

Ажыглаан литература «Башкы» сеткʏʏлʏ Шаалы А.С., Монгуш В.Б. «Кыстыӊ бʏдʏжʏ » Монгуш Кенин-Лопсан «Тыва чаӊчыл»

12 Следующая ⇒