|
|||
Хекшер-Олин теориясы
Халық аралық сауданы талдаудың неоклассикалық ә діснамсы. XIX ғ асырда ең бек теориясы ә р тү рлі ө ндіріс факторлар теорияларымен ығ ыстырыла бастағ аннан бері, классикалық мектептің негізін қ алаушылардың ізбасарлары - экономист-неоклассиктер халық аралық сауданы да ө ндіріс факторлар теориясы арқ ылы тү сіндіре бастады. Бірақ халық аралық сауда теориясында шынайы жаң алық ты тек ХХғ. 20-жылдары ортасында экономист- неоклассиктер - швед экономисі Эли Хекшер мен оның шә кірті Бертил Олин енгізді. Ол кейін Хекшер-Олин теориясы деп аталғ ан, халық аралық сауданың тізбектелген теориясын қ ұ рды. Ө ндіріс факторларының арақ атынасы ө ндіріс факторларына, рынок, ө ндіріс жә не тауарлар сипатына қ атысты кө птеген жорамалдарғ а негізделген. Оның басым бө лігі абсолютті жә не салыстырмалы теориялардағ ы жорамалдарғ а ұ қ сас. Айырмашылығ ы мынада: ө ндіріс факторларының арақ атынасы, бұ рынғ ыдай, тек к, ана 2 елдің (1 ел жә не 2 ел) жә не тек қ ана 2 таң ардың (бірі -ең бекті, екіншісі - капиталды кө п қ ажет етеді), бір емес екі ө ндіріс факторының (ең бек - L капитал К) ө мір сү руінен пайда болады. Одан кейін ә рбір ел тү рлі дә режеде ө ндіріс факторларына ие болды. Ең бек теориясы бұ л жерде жоқ қ а шығ арылмайды, қ айта қ ұ нды қ алыптастыруғ а ең бектен басқ а да ө ндірістің факторлары қ атысады деген оймен толық тырылады. Елдердің бір тауарғ а мамандануы мү мкін емес жә не елдердің технологиялары бірдей деп алынғ ан. Сө йтіп, ө ндіріс факторларының арақ атынасы теориясының маң ызды шарттары болып жекелеген тауарлардың тү рлі фактор интенсивтілігі ( бір тауар - ең бекті, екіншісі - капиталды кө п қ ажет етеді) жә не фактор толық тылығ ы ( бір елде салыстырмалы тү рде капитал кө п, екіншісінде - аз) енді. Факторинтенсивтілік дегеніміз - белгілі бір тауар ө ндіріс шығ ынындағ ы ә р тү рлі факторлардың салыстырмалы шығ ындары. Егерде белгілі бір тауардың бір данасын ө ндіруге екінші тауарғ а қ арағ анда капитал кө бірек жұ мсалатын болса, бірінші тауар капитал сыйымды болып саналады. Фактортолық тылық қ а - елдің ө ндіріс факторларымен салыстырмалы қ амтамасыз етілгендігін анық тайтын кө рсеткіш жатады. Фактортолық тылық екі ә діспен анық талады: ә рбір фактордың салыстырмалы бағ асы жә не ө ндіріс факторларының абсолютті кө рсеткіші. 2-і ел капиталмен салыстырмалы тү рде қ амтамасыз етілген, ө йткені онда капитал бағ асы мен ең бек бағ асының арақ атынасы 1-і елге қ арағ анда тө мен, яғ ни 2-і елде 1-і елге Қ арағ анда капитал арзанырақ болды. Ә детте, капиталдың бағ асы - пайыз қ ойылымы, ал ең бектің бағ асы - жалақ ы болып саналады, Ә ң гіме, факторинтенсивтілігіндегідей, ө ндірістің абсолютті емес, салыстырмалы кө рсеткіштері туралы болып отыр, Егер фактортолық тылық ты ө ндіріс факторларының абсолютті кө лемі арқ ылы анық тасақ, онда 2-і елдегі капиталдың (Т) жалпы кө лемінің жұ мыс кү шінің жалпы кө леміне қ атынасы 1-і елдегіге қ арағ анда жоғ ары болатын жағ дайда, 2-і ел капиталғ а бай болып есептеледі. Фактортолық тылық тың бірінші анық тамасы рынок тепе-тең дігінің екі жағ ы - ұ сыныс пен сұ ранысты есепке ала жасалғ ан, ө йткені, анық тама ұ сыныс пен сұ раныс тепе-тең дігі нә тижесі болатын ө ндіріс факторларының бағ асы арқ ылы беріледі. Ө ндіріс факторларының бағ асы оларды тү рлі елде пайдалану мү мкіндігінің дә режесін анық тап, оның технологиялық даму дең гейін кө рсетеді. Екінші анық тама тек ұ сынысты есептеп, сұ ранысқ а кө ң іл бө лмейді. Ал сұ раныс бұ л жерде ө те маң ызды, ө йткені дайын ө німге деген сұ ранысқ а байланысты оларды ө ндіруге қ ажетті ө ндіріс факторларына сұ ранысты шығ аруғ а болады. Хекшер- Олин моделі. Халық аралық сауданың негізі ретінде ө ндірістік факторлармен тү рлі қ амтамасыз етілу теориясын бір-бірімен байланысқ ан екі теорема: Хекшер-Олин жә не ө ндіріс факторларына бағ аның тең есу теориясы арқ ылы кө рсетуге болады. Хекшер-Олин теоремасы бойынша - ә рбір ел салыстырмалы мол мө лшердегі ө ндірістік факторды қ олданып ө ндірген тауарды экспортқ а шығ арып, ө ндіру ү шін ө ндірістік факторлар жетіспеушілігі байкалғ ан тауарларды импорттайды. Жоғ арыда кө рсетілген арақ атынастарғ а сү йеніп, 1-і ел салыстырмалы тү рде ең бекті кө п қ ажет ететін 1 -і тауарды ө ндіреді жә не экспорттайды, ал 2-і ел капитал молдығ ына байланысты кө п капиталды қ ажет ететін 2-і тауарды ө ндіріп, экспорттайды. Сө йтіп, Хекшер-Олин теориясы классикалық салыстырмалы артық шылық тар теориясынан бір қ адам алғ а басты. Ол сауданың салыстырмалы артық шылық тарғ а негізделгенін мойындап қ ана коймай, оның себебі - елдердің ө ндірістік факторлармен ә р тү рлі дең гейде қ амтамасыз етілгендігінен екенін анық тады. Тауарларғ а ә р тү рлі елдердегі салыстырмалы бағ алар айырмашылығ ы жә не олардың арасындағ ы сауда ә р елдің ө ндіріс факторларымен ә р тү рлі дең гейде қ амтамасыз етілгендігімен тү сіндіріледі. Теореманы кө рсету мен дә лелдеу ү шін графиктерге зер салайық ( 2 сурет, а, б). Жасалғ ан шарттарғ а сә йкес теорема екі елде де тұ тынушылар талғ амы бірдей немесе ұ қ сас деп алынды. Сауда нә тижесінде саудаланатын тауарлардың салыстырмалы бағ аларының жақ ындау тенденциясы байқ алады. Бұ л жерде мынандай сұ рақ туындайды: егер де ең бекті кө п қ ажет ететін тауардың бағ асы ө згерсе, осы тауарды ө ндіретін ең бек кү ші мол елде ең бектің бағ асы ө згере ме? Егер сауда нә тижесінде капиталы мол елдегі капиталды кө п қ ажет ететін тауар бағ асы ө згерсе, капитал бағ асы қ алай ө згереді? Бұ л сұ рақ қ а американ экономисі Пол Самуэльсон жауап берді. Хекшер- Олин теоремасының алғ ышарттарының дә лдігінен шық қ ан дә лелденген теоремасы ө ндіріс факторлар бағ асының тең елу теоремасы немесе Хекшер- Олин-Самуэльсон теоремасы деп аталады. Ө ндіріс факторларына бағ алардың тенестірілу теоремасы (Хекшер-Олин- Самуэльсон теоремасы) - халық аралық сауда саудаласатын елдердегі ө ндірістің гомогенді факторларына абсолютті жә не салыстырмалы бағ алардың тең естірілуіне алып келеді. Қ арапайым сө збен айтқ анда, сауда нә тижесінде тауарлардың салыстырмалы бағ аларының тең естірілуі тауарды ө ндіруге қ ажетті ө ндіріс факторларының салыстырмалы бағ аларының тең естірілуіне ә келеді. Капитал гомогендігі дегеніміз - капиталдың бірдей ө німділігімен, қ атерлігімен, тә уекелдігімен сипатталып, ал ең бек гомогендігі - ең бектің бірдей дайындық, білім жә не ө німділік Дең гейімен сипатталады. Берілген теореманың ә ділдігі Хекшер-Олин берілген шарттарын толық ұ стануды қ ажет етеді. Сө йтіп, сауда нә тижесінде, жалақ ысы темен болғ ан 1-і елде ол жоғ арылайды, ал жалақ ысы жоғ ары болғ ан 2-і елде ол тө мендейді. Соғ ан сә йкес салыстырмалы пайыздың қ ойылымы жоғ ары болғ ан 1-і елде ол тө мендейді, 2-і елде ол жоғ арлайды. Сондыктан елдер арасында факторлар бағ асының айырмашылығ ы қ ысқ арады. Халық аралық тауарлар саудасы ө зінің ө ндіріс фактор қ ұ нына кері ә серімен бағ алардың тең елуінің орнын басады. Ол ө ндіріс факторлар ауысуы нә тижесінде жү зеге асырылуы мү мкін еді, бірақ жасалғ ан шарттарғ а сә йкес ө ндіріс факторлары ауыса алмайды. Теория жү зінде халық аралық сауда ө ндіріс факторларының салыстырмалы бағ аларындағ ы айырмашылық болғ анғ а дейін дами береді. Егер де елдер арасында салыстырмалы бағ алар ү йлескен болса, ө ндіріс факторларының салыстырмалы бағ алары да ү йлестірілген болады. Хекшер-Олин-Самуэльсон қ орытындыларын қ олдамағ ан атақ ты зерттеуді 1953 жылы американдық орыс Василий Леоньтев жариялады. Леонтьев Хекшер-Олин теориясының шарттары іс жү зінде сақ талмайтындығ ын кө рсетті. Екінші дү неижү зілік соғ ыстан кейін АҚ Ш ең бай жә не капиталы мол, басқ а мемлекеттермен салыстырғ анда ең бек жалақ ысы жоғ ары ел болып саналғ ан, сондық тан теорияғ а сә йкес, ол капиталды кө п қ ажет ететін тауарларды экспорттауы керек еді. Бұ л гипотезаны тексеру ү шін, Леонтьев қ ұ ны 1 млн. доллар болатын экспорт тауары мен онымен бә секелесетін жергілікті тауарларды ө ндіруге қ ажетті ең бек кү ші мен капитал мө лшерін есептеді. Ә рбір ө ндірістің саласында бір ө нім данасына ең бек пен капитал шығ ынын санады. Ол тек автомобиль сияқ ты дайын ө німмен шектелмей, аралық ө німдерге (болат. ә йнек, резина) де сә йкес есептеулерді жү ргізді. Одан кейін АҚ Ш-ң 1947 жылғ ы экспорт қ ұ рылымың пайдаланып, 1 млн. долларғ а тең экспорт тауарларын ө ндіруге қ ажетті капитал мен ең бек шығ ындарының арақ атынасын есептеді. АҚ Ш-та ө ндірілмейтін тауарларды ө ндіруге қ ажетті капитал мен ең бек шығ ындарының арақ атынасын есептеді. Іс жү зінде ол бір американдық импортты (К/L)im ө ндіруге қ ажетті ең бек пен капитал арақ атынасын, бір американдық экспорт (К/L)х ө ндіруге қ ажетті ең бек пен капитал арақ атынасымен салыстырды. Осы " Леонтьев статистикасы" деп аталғ ан арақ атынасқ а сә йкес, егер (К/L)im/(К/L)х< 1 мемлекет капиталы мол болып, орындалса саналады. Мемлекет (К/L)im/(К/L)х> 1 орындалса ең бек кү ші мол болып саналады. Леонтьев, Хекшер-Олин теориясына сә йкес американдық экспорттық тауарлар импорттың орнын басатын американдық тауарларғ а карағ анда, бір жұ мысшығ а кө п капиталды қ ажет ететіндігін кө рсетеді деп кү ткен еді. Алынғ ан нә тиже оғ ан қ арама-қ арсы болды, американдық импорттың капитал сыйымдылығ ы экспорттан 30 % асып тү сіп, ол АҚ Ш капиталы мол ел емесі екендігін білдіріп, керісінше ең бек кү ші мол ел екенін кө рсетті. Бұ л теориядағ ы тү сініктерге толық қ айшы келді. 1. Хекшер-Олин теориясының мә ні? 2. Хекшер жә не Олин кімдер? 3. Хекшер-Олин теориясының аталуы неде? 4. Факторинсевтілік дегеніміз не? 5. Фактортолық тылық дегеніміз не? 6. Классикалық салыстырмалы артық шылық теориясы? 7. Бағ аның тең есу теориясы? 8. Хекшер-Олин моделі? 9. Елдердегі ө ндірістің гомогенді факторларына абсолютті жә не салыстырмалы бағ алардың тең естірілуі? 10. Хекшер-Олин-Самуэльсон қ орытындыларын қ олдамағ ан? 11. Леонтьев нені зерттеді? 12. Американдық импорттың капитал сыйымдылығ ы? 13. АҚ Ш-та қ ай жылы экспорт қ ұ рылымы пайдаланылды? 14. Леонтьев неге қ арсы болды? 15. АҚ Ш-тағ ы ең бек кү ші? 16. Хекшер-Олин-Самуэлсон теориясы? 17. Ө ндіріс факторларының арақ атынасы? 18. Фактортолық тылық қ анша ә діспен анық талады? 19. Хекшердің меркантилизмге кө зқ арасы? 20. Олиннің меркантилизмге кө зқ арасы?
|
|||
|