Д-КЯЛ-20-К тобының студенті

Д-КЯЛ-20-К тобының студенті

Кусаинова А. А.

І. ЖАНСҮ ГІРОВТІҢ «Қ Ұ ЛАГЕР» ПОЭМАСЫНДАҒ Ы АҚ АН БЕЙНЕСІ

Ө ткенге кө з жү гіртіп, бү гінгі кү нгі бағ аны беру жас ұ рпақ тың еншісіндегі қ ұ былыс. Осы орайда қ азақ поэзиясының Қ ұ лагері І. Жансү гіровтің «Қ ұ лагер» поэмасына талдау жасап, Ақ ан бейнесін ашу, менің перзенттік борышым деп таптым. «Қ ұ лагер» – І. Жансү гіровтың соң ғ ы поэмасы жә не ақ ын поэмасының шырқ ау шың ы. Бұ л шың ғ а кең тынысты эпик ақ ын табиғ и жолмен ө рмелеп шық қ ан болатын. Поэма отызыншы жылдардың ғ ана емес, осы кү нге дейінгі қ азақ поэзиясының ә лі ешкім ашпағ ан саң лақ шоқ ысы ретінде ө з алдына дара тұ р. Халық ө мірінің кішігірім энциклопедиясы, бұ л поэмада Қ ұ лагердің тағ дырымен қ оса, кө шпелі елдің тұ рмыс салты, ізгілік пен зұ лымдық шайқ асы кө рсетілген. І. Жансү гіровтың «Қ ұ лагер» поэмасына арқ ау болғ ан – Ақ ан сері мен Қ ұ лагердің қ асіретті кезең і. Ақ ын тағ дыры ө з туындысымен ұ қ састық тапқ андай болды. Оның себебі, Қ ұ лагердің (турасында Ақ анның ) дү лдү лдігі мен Ілияс ақ ынның да дү лдү л ақ ындығ ының Қ ұ лагердің (оның ішінде Ақ анның ) дұ шпан қ олынан қ аза болуы мен Ілиястың қ астық жаладан мерт болуының арасында кішігірім болса да, ү ндестік жатыр.

Бү кіл қ азақ даласы ү шін, оның ішінде, Кө кше ө ң ірі ү шін Ақ ан сері есімі ә рдайым мақ таныш. Ақ ан сері десең, оның ұ шар қ анаты мен шалқ ар шабыты болғ ан, жалпақ елдің бас қ осқ ан бә секе-бә йгелерінде тек Ақ анның емес, Кө кшенің даң қ ын асырғ ан Қ ұ лагер тұ лпар да ә рдайым жадымызда тұ рады. Қ ұ лагердің бә йге бермесі ө рен жү йріктігін кө ре алмағ ан қ анды қ ол қ атыгездердің бә йге ү стінде басына балта шапқ аны қ азақ дә стү рінде болмағ ан шерлі трагедия. Мұ ндай қ асірет кез келген жанды ашу ызамен назаландырып, жанын ауыртады [1, 568 б. ].

Керең қ ұ лақ болмаса, қ ай қ азақ тың қ ұ лағ ы Қ ұ лагер дегенде елең етпейді. Қ ұ лагер ә ні шырқ алғ ан сә ттен – ақ Ақ анның арманы мен мұ ң лы сазы кө з алдың а елестейді.

Поэма ө з ішінен он бес тараудан қ ұ ралады. Ә р тарауында поэманы ә рлендіре тү сетін сә ттер мен адам жанын толғ андырар эпизодтар молшылық. Ә р тарауындағ ы кездесетін бейнелі сө здер адам жанына ө згеше ә сер сыйлап, оқ ырманды поэманың ішінде жү ргендей кү йге тү сіреді. Мә селен, «Қ ұ лагер, Ақ аның ды қ айғ ы басты, Қ айғ ысы барғ ан сайын арылмас-ты. Сан жү йрік, сан тұ лпарды мінсем дағ ы, Қ ұ лагер енді мағ ан табылмас-ты! Бай-бай-бай... » - деген Ақ анның Қ ұ лагер қ айтқ анда жылап-ең іреп тұ лпарын қ ұ шақ тап отырып, Қ ұ ласының ә нін айтқ ан жолдарында байқ ауғ а болады. Ақ анның ө з жануарын, ө з тұ лпарын қ алай жақ сы кө ргенін кө руге болады. Тү сініп, оқ ып жатқ анда бұ л бейне қ алай болғ аны елестейді жә не жан дү ниені тербейді.

Поэма желісі былай басталды, Арқ ада Ерейменді мекен еткен Керейде сақ ал-мұ рты қ аудырап ағ арып қ алғ ан, жасы тоқ сан тө ртке келген Сағ ынай деген адамның асы болыпты. Малы кө п, малайы кө п, ә йелі кө п болғ ан. Ә йтеуір бір байдың болғ аны ә бден анық. Екі кө зі ірің деп, сығ ырайғ ан Керейдің бір бұ лдысы еді. Алдынан дау, аузынан сө з кетпеген. Керейшілер оны «Дә удің ө зі» деп атағ ан деседі. Олар ү шін жердің белі, таудың қ ұ зы, ұ лы ата болса, біздер ү шін хат танымайтын, жуан ит, сү йек бермес, жалмауыз қ атты шал. Мінекей, қ ар кетіп, кү н жылына бастады. Сағ ынайдың да жылы жетіп қ алды. Сол жылы Арқ а еліне ә р елдің тү кпір-тү кпірінен халық жиналды. Ә удем жерге шаба алатындай, аттарын жаратып ә келген, бұ л астан бір қ азақ атын қ алдырмағ ан. Осы жиынғ а есімі жер жарғ ан сері жігіт Ақ ан сері де қ алыспай келеді. Астында ерге серік болғ ан жү йрік тұ лпары – Қ ұ лагер бар еді. Ол кезде ел ішінде Қ ұ лагер тұ лпар «еркіндік пен бостандық тың, тектілік пен табандылық тың, жү йріктік пен сұ лулық тың символының белгісі» ретінде танылғ ан болатын. Арқ а даласына Қ ұ лагер тұ лпарын мініп Ақ ан сері келді деген хабарды естіген ел-жұ рттың бә йгені кө руге деген ынтызарлық тары оянып, теп-тегіс Қ ұ лагерді кө руге жиналады. Кө зімен кө ргендер тұ лпардың сыртқ ы бітіміне қ арап, оның бә йгеде озарына кү мә н келтіре бастайды. « - Сү йегі – сиыр сү йек, қ иқ ы-жиқ ы, Сал бө ксе, жазық бауыр, ұ зын тұ рқ ы... – Осы ма даң қ ы шық қ ан Қ ұ лагер? - деп, Ас тегіс Ақ ан атын қ ылды кү лкі» деп, мазақ – кү лкіге айналдырады. Бірақ топ ішінен кө зі кырақ Кү рең бай суырылып шығ ып, Қ ұ лагерді «жү йріктің жү йрігі, жылқ ының қ ырағ ысы» деп жұ ртты таң қ алдырады. Ас барысында Ақ анды небір билер мен байлар ортағ а алып, « Жетелеп жалғ ыз атты жеке кепсің, Ешкімді Қ арауылдан жолдас қ ылмай» деп мысқ ылдайды. Алайда, Ақ ан саспай «Елі емес, Кө кшетаудың аты келді... », «Қ ұ лагер қ осатыным, атым – Ақ ан»-деп, тапқ ырлық пен берген жауабы еді. Ақ анның желісі ары қ арай Бегайдардың ұ рпағ ы Батыраштың кү йбең імен жалғ асады. Бұ л бә йгеге Батыраш Кө ктұ йғ ын атты тұ лпарын ерттеп келген еді. Кө ктұ йғ ын да ө рен жү йрік тұ лпарлардың бірі, нағ ыз ердің қ анаты болғ ан. Поэманы оқ и отыра, біз Батыраш байғ а «кеппе кеуде», «томырық мінез», «ұ р – кө ппе» деген тең еулердің берілгендігін кө реміз. Кезінде – ақ Батыраш бай Қ ұ лагер тұ лпарғ а қ ызығ ып, Жексенбай арқ ылы Ақ аннан тұ лпарды сұ рап қ олқ арап жү рген болатын. Алайда байлық қ а қ ұ нық пағ ан Ақ ан оның ұ сыныстарына келіспей, Қ ұ лагер тұ лпарғ а ө зі ие болып қ алады. Сондық тан да Батыраш бұ л бә йгеге Ақ ан Қ ұ лагер атын ерттеп келді дегенді естігеннен бері, баяғ ы кегін еске тү сіріп, кү йбең ге салынады.

«Егес» деп аталатын тарауында поэма желісі қ ыза тү седі. Ең алғ ашқ ы жолдарында қ азақ жұ ртының Ақ ан серінің дауысы мен ө неріне тә нті болғ ан сә ттері жазылып, қ алың жұ рттын ағ ылып жинала бастауымен ө з жалғ асын табады. «Ү ш тоты», «Ақ саусақ », «Ақ марқ алары», «Сырымбет» ә ндерін салғ ан Ақ анның дауысына ел-жұ рттың таң -тамаша болғ андығ ы бейнеленеді. «Бас бә йге Батыраштың сыбағ асы» деп, ел-жұ рты ө здерінің ішінен бас жү лдені Кө ктұ йғ ынғ а байлап қ ояды.

Мінекей, қ анша кү н кү ткен бә йгеге де келіп жетті. Жиналғ ан қ ауым бір-біріне сә ттілік тілеп «бә йгелі болсын» – деп жү р. Ақ ан да ө зінің Қ ұ лагерін алып шығ ып, жұ рттан аулақ жерде тұ р. Осы кезде Ақ анның жанына Кү рең бай келіп: «Бас бә йгені ө зің аласың Серім» - дейді, сол кезде Ақ ан «Айтқ аның келсін, сыншым, аузың а май»-, деп жауабын қ айтарады. Батыраш бұ л тұ лпарды кө рген кү ннен-ақ тү німен ұ йық ы кө рмей, бас бә йгені осы алама деп уайымдағ ан еді. Бә йгеде жү рген Ақ ан мен Қ ұ лагерді кө ріп, іштей қ атты қ ызғ анып, толғ анады. Жиналғ ан халық у шу болып, бә йге басталып кетеді, Ақ ан да тұ лпарын сипап, баласына қ ызыл шыт тартып беріп: «Алдың а бір-екі-ақ ат салып отыр, бұ л айдау ө те қ ауіпті, байқ ап отыр, жел болғ ан кезде ақ ырын жү р, қ айтарда тізгінің ді тежеп, бір мө лшерді ғ ана кө здеп отыр. Барағ ой кү нім, Алла ө здерің ді аман есен келтірсін. Сендерді кү темін»- деп, баласының бетінен сү йіп, Қ ұ ласының да мойнынан қ ұ шақ тап, екі ермекті жө нелтеді. Тұ лпардың ү стіндегі- Ақ анның елінен келген жетім бала болатын. Ақ ан оны ө зінің Қ ұ лагеріндей кү тіп ө сірген. Ол кезде жетімдер кө п болатын, бұ л баланы Ақ ан сү йіп, аш, жалаң аш қ алдырмай ө з бауырына басқ ан. Қ ұ ланың сырын біліп, Серінің ашуын келтірмейтін бұ л баланы Сері жігіт ә р бә йгеде ө зінің тұ лпарының ү стіне отырғ ызып, ә р бә йгеде жең іске жететін. Ә ке – шешесінің жоқ тығ ын жоқ татпағ ан, ө мірінде ү ш-ақ затты: Қ ұ ласын, баласын, кө з қ арашығ ын қ орғ ағ ан Сері жігіт еді.

Барлығ ы шулап, ат жарысты тамашалауда. Шаң тозаң, ү ш жү з мың аттын ішінен тө ртеуінің мойны озып шығ ады, оның бірі Ақ анның Қ ұ ласы болатын. Мұ ны кө рген Батыраштың іші кү йіп, жү регіне кек қ айнап, мұ з қ ұ йылады. Ойында бір қ астық тың болғ аны айдан анық еді. Тө рт тұ лпар жарысып келе жатқ анда, бә йгеге таяу қ алғ ан Қ ұ лагерді Ақ ан кө ріп тұ рғ ан кезде, оның кө з алдында сә йгү лігі жерге қ ұ лайды. Ү стінде отырғ ан бала да қ ұ лайды. Жұ рттар абыр–сабыр болып, шошынып, барлығ ы қ ұ лағ ан атқ а жү гіреді. Қ ұ лагердің шекесінен қ аны ағ ып, танауы қ ағ ылып, ың қ ылдап, ө ліп бара жатыр. Ас ү стінде отырғ ан Сері жігіт, іштей бірдең ені сезеді. Қ ұ лагерінің осындай жағ дайын кө рген Ақ ан – тұ лпарының ү стіне қ ұ лап, есінен айырылып, не болғ анын білмей, аймалап Қ ұ ласын қ ұ шақ тайды. «Қ ұ лагерім, шының менен кеттің бе?! Тү н ұ йық ымды тө рт бө ліп кү ткен арғ ымағ ым – ай! жерің е ешқ ашан да қ амшы тигізбегем, қ алайша сағ ан пышақ тиді? Кім ө лтірді? Қ андай жан шекең нен қ ағ ып ө тті? Қ андай жан қ астық пенен сені ұ рды? »- деп, Ақ ан Қ ұ лагерін қ ұ шақ тап, ең іреп жылайды. Қ ұ лагеріне кү йініп, кү ң іренді. Жақ сы аттан, тә тті досынан айырылып қ алды. Жақ сы аттың ө лгеніне Ақ анмен бірге табиғ атта жылады. Аспанда кү н кү йгіріп, қ атты кү йді. Ерейменнің бұ лақ тары кө лге жылап, жел мен жерде жылады. Кө лде кү рсініп, Серіге кө ң іл айтқ андай болды.

Аттар келді. Ерейменнің у-шуы басылды. Ел-жұ рт Ақ анның тұ лпары атылды деп жү р. Қ ұ лагердің басына келіп жұ рт жиылды. Ақ анғ а ешкімде «қ ой»- деп айта алмады. Ө здерін жазық ты кө ріп, Серінің жанына жақ ындауғ а бата алмады. Осылардың арасында Ақ ан мен Қ ұ лагерге қ астық ты жасағ ан адам да ұ ялмастан тұ рды. Жан-жағ ында аяушылық пен, ө кінішпен қ арап тұ рғ ан адамдарды кө ріп, кү ң іренген дауысын Ақ ан тыя алмай: «Қ ұ лагер, Ақ аның ды қ айғ ы басты, Қ айғ ысы барғ ан сайын арылмас-ты. Сан жү йрік, сан тұ лпарды мінсем дағ ы, Қ ұ лагер енді мағ ан табылмас-ты! Бай-бай-бай... »- деп ө лең ін айтып, қ айғ ығ а батады. Қ ұ лагерім қ ұ лынынан досым едің, Ерейменге кім айдап келді? Қ азаң ның жеткен жері осы ма? Алыс жер, апарма деп Сырымбет қ ақ сап еді, енді елдің бетіне қ ай бетіммен қ араймын? Қ айта қ айта ойбалап, жиын жұ рттың жартысын жылатты. «Қ ұ ланымды кім ұ рды? Кім ө лтірді? Ө лген ат ө лді ғ ой, ұ рыдан не шығ ады? » -деп, Ақ анның жаны отқ а кү йеді.

Осы сә тте жиналғ ан қ ауымның бә рінің кө кейінде «Кім ө лтірді? Қ ұ лагерге не болды? »- деген сұ рақ туындап, жарыс кезіндегі алғ а шық қ ан тө рт баладан сұ рай бастайды. Олардың ішінде Қ ұ ланы ө лтіргендердің арасындағ ы бала да болатын. «Ат жығ ылып, ө зі ө лді. Қ ұ лагер қ ұ лағ ан жоқ. Оны ешкім де қ астық жасап, ә дейі мерт қ ылғ ан жоқ »- дейді сол бала. Ақ анның дауысы жылай-жылай қ арлық ты. Жұ рттардың сұ рақ тары бітпеді. Тө рт бала бар кө ргендерін айтып береді. Халық балалардың айтқ андарын тың дап, ол жауздың Батыраш екенін бірден тү сініп, одан қ ауіптанды. Батырашты кінә лап жатқ анын естіп, кө рген ол: «Бір жылқ ы ө з ажалынан ө лді. Бұ ғ ан мені неге ұ ры дейсің дер? »- деп, Керейлерге зіркіл салады. Бү кіл халық «Кесілсін ердің қ ұ ны Қ ұ лагерге!... Тартатын тоғ ыз айып сазаң бар-ды! »- деп, мұ ны қ арғ ап, азарлайды. Барлығ ы жан – жақ тан қ арғ ап жатқ анын естіп, ашуланғ ан Батыраш: «Керей! Азғ ан Арғ ын, Уақ, Найман! Сендерге ненің буы қ оқ ырайғ ан? Ө лді деп Қ арауылдың бір жылқ ысы, Ұ рыны қ анды мойын таптың қ айдан? ». «Мойныма ат ө лімін қ ойсаң дар, бір жылқ ым Қ арауылдан сойылғ ан. Кү шің жетсе, қ ұ лағ ымды кесіп ал. Ә йтпесе, соншама ойран болғ аның не? » – деп бас салады. Батыраштың сө зіне жұ рттар аң -таң болып, ақ ырын-ақ ырын тарай бастады. Ө зара ө лген атты аң ыз қ ылып, ә ң гілемеп кете барды. Ал, Ақ ан болса ә лі де Қ ұ лагерінің басын қ ұ шақ тап, жылап отырады.

Кү н батты. Ақ ан Қ ұ лагерімен қ оштасып, кү ң іренді. «Қ ұ лагерім, қ ош аман бол! Жанымда жү рген жалғ ыз ө зің нен айырылып қ алдым. Осында тү несемде тұ рмайтының ды білемін. Басың ды ө лгенімше сақ таймын» – деп, тұ лпардың басын кеседі. Кө рген жандар мен достары «Обал – ай! Қ айтсын енді. » деседі. Ал қ астары болса: «Сол керек! Сол сыйымен барсын! »- деп тұ рады. Жарық жұ лдыз, ұ зын жол, «Қ ұ лагер» ә німен Ақ ан атын бұ тқ а салып, жетім баламен жолғ а шығ ады. Ереймен елінің жандары ұ йық тамай, қ айғ ырып кетіп бара жатқ ан Серінің зарлы ә нін тың дап жатты. Азалы, ащы дауыс зарлағ анда, жұ рт бірге ө лген атты жоқ тап жатты. Кө кшетауғ а келіп жеткенде, Қ ұ лагермен жү рген жерлер Ақ анның жанына қ атты батты. Бір ағ ашқ а атын байлағ ан, сол жерге аң ырап, кө зінің омырауына жасын қ ұ йып, Қ ұ лагерінің басын қ астерлеп іліп қ ояды.

Кейде жауындай болып, жылайды, кейде дауылдай болып қ атты соғ ады. Кү ң іреніп, кө лдей толқ ып, ағ аштай қ ұ лап жататын кездері де болды. Ә нге салып, ө лең айтқ ан, томсырайып тастай қ атқ ан.

Жаз ө тіп, кү з де келді. Серінің кө ң ілі дә л осы кү здей болды. Ақ ан да қ ызық та, сауық та жоқ. Екі-ү ш айда қ урай қ ұ сап шө гіп қ алғ ан. Қ атты тиген соқ қ ыдан жан қ анаты ә бден қ ирағ ан. Ешкіммен сө йлеспей, жаны айдалағ а қ уып, жалғ ыз-ақ тауды, тасты мекендеген, жанына ешкімді де жолатпағ ан. Кө ң ілі тү сіп, ө мірден жиіркенеді. Оқ жетпестегі бір шоқ қ айында Қ ұ ланың басы ілініп тұ рғ ан жерге қ айта-қ айта бара береді. Біраз уақ ыт ө тті, жұ рттар Ақ анды «Жын қ ұ шып, жалғ ыз жү рген Ақ ан – пері» деп атап жү рген.

Осы орайда Ақ анның жынмен сө йлесіпті-мыс деген ө сек-аяң, қ аң қ у сө здер М. Жұ мабаевтың монографиясында «Ақ ан мидай далада жолдасы Қ ұ лагердің басында кә дімгідей мө лдіретіп кө зінің жасын тө гіп отырады. Кү н былай тұ рсын, тү н бойы кү ң іреніп Қ ұ лагерінің, сандал-керінің, еркесі, ү ркеккерінің басын қ ұ шақ тап отырады. Жан жолдасын қ олымен ө лтірген адамдай кү йінеді» - деп, Ақ анның жан кү йінішін кө рсетеді.

Сақ ал-шаш қ уарып, Сері қ артайды. Барар жері, барар тауы Бурабай ғ ана еді. Жан тыныштығ ын елден емес, жерден тапқ ан, жаны жалғ ыз адамғ а айналғ ан қ у қ айың дай ұ рты шұ қ ырайғ ан шал Ақ ан отырады. Бұ рың ғ ы аспанғ а ө рлеп салғ ан ә сем ә ні жоқ. Бір кү нде жан жайлауы болғ ан бә рімен ойнап, кү ліп жү ретін Сері жігіт енді жоқ. Ақ анның салғ ан ә сем ә ндерін жұ рттар сағ ынады. Мейлі Ақ ан – сері болсын, пері болсын, ел жұ рт оның атын да, ә ндерінде сү йген. Ақ анның ә нін ауылғ а малшы алып қ айтады. Ел-елден Ерейменге де жыйылып, еліне «Қ ұ лагер»- деп, ә н салып қ айтады. Бұ л ә нді естіген жандар ө лген атты жоқ тап, Ақ анды аяп, Қ ұ ланы «мал басы» - деп мақ тады. «Қ азақ тың бір аяулы атын атқ ан, Барша жұ р Батырашты қ арғ асын» «Сол сұ мдық қ айтып қ ырда болмасын» – деп, ел-жұ р шулағ ан.

Қ орыта келе, «Қ ұ лагер» поэмасындағ ы Ақ анның қ айғ ысын бү гінгі жас ұ рпақ қ а жеткізбекші болдық. Бұ л поэмадан Ақ анның тұ лпарын қ алай жанындай жақ сы кө ргенін кө рдік. Заманның қ иын қ ыстау шағ ында Батыраштардың қ ол шоқ парлары енді қ айтып кө терілмесін. Ақ андай асыл азаматтарымыздың жұ дырық тай жү регі қ айғ ыдан қ ан жұ тпасын дегіміз келеді.

Ә ДЕБИЕТТЕР:

1. І. Жансү гіров «Қ ұ лагер» Ө лең дер мен поэмалар. – Алматы: Атамұ ра, 2003. – 360 бет.

2. С. Жү нісов «Ақ ан Сері – 1» – Алматы: Жазушы. 2003. – 376 бет.

3. М. Жұ мабаев «Ө лең дері, прозасы жә не ә деби зерттеулер». Қ ұ растырғ ан Ж. Сү лейменов, 2006 жыл 428 бет

4. «Даланың дархан дү лдү лі» Астана – 2012. – 580б.