4.2 Тіршілік нысандарының эволюциясы

Химиялық эволюция ерте кезең дерінде-ақ тү рлі ө згерістерге ұ шырап алдымен биохимиялық, кейін биологиялық эволюцияғ а айналды. Жер бетіндегі қ азіргі тіршілік оттекті атмосферадан тү зіле алмағ ан болар еді. Пайда болғ ан тіршілік ү здіксіз эволюция процесін басынан ө ткізген жә не ө ткізуде. Биологиялық эволюция ең алғ ашқ ы организмдер алғ аш рет ө здерін ө здері жасай алғ ан кезден басталды. Жерде тіршіліктің басталуы белок молекулаларын жасай алатын нуклеин қ ышқ ылдарының тү зілуінен басталды.

Биохимиялық эволюция теориясын тө мендегі схема бойынша беруге болады. Коацерваттар мен органикалық заттардың тү йіртпектерінің шекарасында кү рделі кө мірсутектер молекулалары орын алды, нә тижесінде коацерваттардың тұ рақ тылығ ын қ амтамасыз ететін қ арапайым клеткалық мембрана пайда болды. Коацерватқ а ө здігінен кө бейе алатын молекуланың енуі нә тижесінде ө су процесіне қ абілетті қ арапайым клетка тү зілген болуы керек.

Ядросыз клетканың (прокариоттардың ) эволюциясы 1 млрд тан астам жылғ а созылды. Алғ ашқ ы бір клеткалы ядросыз, бірақ ДНК жіпшелері бар организмдер қ азіргі бактериялар мен кө к-жасыл балдырларды еске тү сіреді. Бұ л ең ертедегі организмдердің жасы 3. 3 млрд жылдан асады.

Келесі кезең де (шамамен бұ дан 2 млрд. жыл бұ рын) клеткада ядро пайда болады. Бұ л бір клеткалы ядросы бар организмдер эукариоттар деп аталады. Қ азіргі кезде олардың 25-30 мың дай тү рлері бар.

Шамамен 1 млрд пен 2 млрд жыл арасында биологиялық эволюция жыныстық кө бею процесінің пайда болуына байланысты тез қ арқ ынмен дамыды. Осығ ан байланысты организмдердің оларды қ оршағ ан ортағ а бейімделу мү мкіндіктері ұ лғ айды.

1 млрд жыл бұ рын алғ ашқ ы кө п клеткалы организмдер пайда болып, барлық тірі организмдер екі патшалық қ а бө лінді- ө сімдіктер жә не жануарлар.

Олар: 1) клетка қ ұ рылысы мен ө суге қ абілеті; 2) қ оректену типі; 3) қ озғ алуғ а қ абілеттілігі бойынша ү ш топқ а бө лінді.

Патшалық қ а бір ғ ана белгісі бойынша емес, бірнеше ерекшеліктері бойынша бө лінді. Мысалы, кораллдар, моллюскалар мен ө зен губкасы қ озғ алмай тіршілік ететіндер, дегенмен де олар жануарларғ а жатқ ызылды. Насеком қ оректі ө сімдіктер қ оректену типі бойынша жануарларғ а жатады. Сонымен бірге ауыспалы типтер де бар, мысалы, жасыл эвглена ө сімдік сияқ ты қ оректенеді, ал қ озғ алуы жануарлар сияқ ты.

1 млрд жыл бұ рын кө п клеткалы ө сімдіктердің пайда болуы фотосинтез процесінің кү рт қ арқ ындауына ә келіп, мұ хиттағ ы балдырлар ө здерін қ оршағ ан ортағ а млн-дағ ан тонна оттегі бө ліп, Жердің атмосферасының озон қ абатын тү зіп, қ ұ рлық пен сулы ортаны тіршіліктің бұ дан гө рі жетілген формаларының эволюциясына дайындай бастады.

Бұ л кезең шамамен 400 млн жылғ а созылды да, бұ дан 580 млн жыл бұ рын мұ хиттағ ы биотаның аса қ арқ ындап дамуына ә кеп соқ ты.

Органикалық дү ние эволюциясының осы кезең інде атмосферада фотосинтездің негізгі компоненттері – кө мірқ ышқ ыл газының мө лшері жоғ ары, ал оттегі аз ғ ана болды. Палеозой эрасының біраз бө лігінде атмосферадағ ы СО₂ концентрациясы 0. 1-0. 4% қ ана болды. Кө мірқ ышқ ыл газының бұ ндай концентрациясында автотрофты ө сімдіктердің ө німділігі ең жоғ ары шекте болып жә не осының нә тижесінде тү зілген биомассаның ө те кө п мө лшері толып жатқ ан ө згерістерге ұ шырай отырып, органикалық жанғ ыш пайдалы қ азбалардың орасан мол қ орын жасағ ан болар еді. Палеозойдың басына қ арай оттегінің массасы жоғ арылай бастады. Мезозойдың соң ында СО₂ концентрациясы азая бастады. Бұ л ү рдіс олигоценде кү шейіп, ә сіресе плиоценнің соң ында оның мө лшері ең тө менгі шегіне жетті. Бұ нымен бірге автотрофты ө сімдіктердің массасы жә не Жер бетіндегі барлық тірі организмдердің массасы азайды.

Жануарлар дү ниесінің дамуы барысында жануарлар организмдерінің органдары олардың атқ аратын функцияларына байланысты дифференциацияла-нып, скелет, қ озғ алу, ас қ орыту, тыныс алу, қ ан тамырлары, нерв системалары мен сезім органдары қ алыптасты. Тыныс алу энергиясы организмдердің қ озғ алуы мен ө суі ү шін қ ажетті энергияғ а айналды. Ал энергияның артық қ оры жануарлардың қ орек табу жолындағ ы қ озғ алыстарына жұ мсалды. Қ озғ алу ү шін олар денесін белгілі қ алыпта ұ стап, ә ртү рлі жағ дайларда тез жә не дә л шешім қ абылдауды қ ажет етті. Яғ ни, биологиялық эволюция процесі мидың пайда болуына ә кеп соқ ты.

Бұ дан 65 млн жыл бұ рын Жерге диаметрі 9 км алып аспан денесінің қ ұ лауы нә тижесінде экологиялық жағ дай кү рт ө згерді. Экологиялық катастрофаның нә тижесінде жануарлардың арасындағ ы сан жағ ынан басым болып саналатын динозаврлар жойылып кетті де, кейіннен Жерде кө бірек ү стемдік қ ұ рғ ан сү т қ оректілер қ арқ ынды дамыды.

ХVІІІ-Х1Х ғ асырларда ғ алымдар ө сімдіктер мен жануарлар дү ниесінің систематикасын жасау ү шін кө п жұ мыстар жү ргізді. Биологияда систематика деп аталатын бағ ыт пайда болды. Ө сімдіктер мен жануарлар олардың структуралық ерекшеліктеріне қ арай классификацияланды. Негізгі структуралық бірлік ретінде тү р алынды, ал одан жоғ ары дең гейлер туыс, отряд, классты қ ұ рады.

Қ азіргі кезде Жер бетінде ө сімдіктердің 500 000 мың дай, жануарлардың 1, 5 млн тү рлері бар, олардың ішінде омыртқ алылар – 70 мың дай, олардың 16 мың ы қ ұ стар, сү т қ оректілердің – 12 540 тү рі бар

Тіршілік формаларының дамуындағ ы оқ иғ алар мен негізгі даталардың геологиялық шкаласы

Стратиграфикалық жә не хронологиялық бө лімдер, радиометриялық даталар			Тірі организмдердің эволюциясындағ ы Негізгі оқ иғ алар
Эралар	Кезең	Дә уір	Тірі организмдердің эволюциясындағ ы Негізгі оқ иғ алар
Кайназой, 65 млн жыл	Тө рттік, 2. 5 млн жыл	Голоцен Плейстоцен	(Homo sapіens) Ақ ылды адам
	Ү штік, 65-2. 5 млн жыл	Плиоцен 6-2. 5 млн жыл	Соң ғ ы гоминидтер
		Миоцен 22-6 млн жыл	14 млн жыл бұ рынғ ы қ арапайым гоминидтер –рамапитек
		Олигоцен 36-22 млн жыл	Злактар, шө пқ оректі сү тқ оректілер
		Эоцен 58-36 млн жыл	Қ арапайым жылқ ылар
		Палеоцен 65-58 млн жыл	Сү т қ оректі тышқ ан тә різді жануарлар Cynognathus эволюциясының қ арқ ынды дамуы
Мезозой, 255-65 млн жыл	Бор 145-65 млн жыл	Бө лімдер мен кезең дер	Гү лді ө сімдіктер; 65 млн жыл бұ рын –динозаврлар жойылды, сү т қ оректілер эволюциясы
	Юра 210-145 млн жыл		Динозаврлардың жаппай кө беюі. 167 млн жыл бұ рын алғ ашқ ы ұ шқ ыш кесірткелер (птерозаврлар, архиоптерикстер); 150 млн жыл бұ рын алғ ашқ ы сү т қ оректілер
	Триас 255-210 млн жыл		Қ ылқ ан жапырақ тылар, цикадалар, динозаврлар
Палеозой	Перм 280-255 млн жыл		Динозаврлар: сү т қ оректі Бауырымен жорғ алаушылар.
	Таскө мір 360-280 млн жыл		Ормандар, насекомдар, амфибиялар, 290 млн жыл бұ рын, динозаврлар, Бауырымен жорғ алаушылар.
	Девон 415-360 млн жыл		Жануарлардың қ ұ рлық қ а шығ уы (алғ ашқ ы амфибиялар-ихтиостегиялар) – балық қ ұ йрық ты жануарлар
	Силур 465-415 млн жыл		Ө сімдіктердің қ ұ рлық қ а шығ уы, жә не тең із жануарларының активті тіршілігі
	Ордовик 520-465 млн жыл		Хордалы жануарларда скелеттің пайда болуы; қ арапайым балық тар.
	Кембрий 580-520 млн жыл		Тү рлі тең із омыртқ асыз дары
Докембрий, магмалық жә не метаморфоздық жыныстар; бө лімдері мен кезең дері жоқ		1000 млн жыл	Организмдердің жануар лар мен ө сімдіктерге бө лінуі: қ арапайым тең із жануарлары, жасыл балдырлар.
		2000 млн жыл	Эукариоттар –ядролы бір клеткалы организмдер
		3300 млн жыл	Прокариоттар – ядросыз бір клеткалы организмдер: бактериялар, кө к-жасыл Балдырлар
		4500 млн жыл	Тіршіліктің пайда болуы: аминқ ышқ ылдары, белок молекулалары, коацерват тар, прокариоттар.
		4700 млн жыл	Жердің тү зілуі, салмағ ына Байланысты заттардың тү рлі агрегат кү йлеріне дифференциациялануы.

⇐ Предыдущая 123 4 5 Следующая ⇒