Моғолстан мемлекеті

Жоспары:
1. Моғ олстанның қ ұ рылуы, жер аумағ ы.
2. Халқ ының этникалық қ ұ рамы.
3. Моғ олстанның ішкі-сыртқ ы жағ дай
5. Ә мір Темірдің Моғ олстанғ а жорық тары.
6. Моғ олстанның ыдырау кезең і.
7. Моғ олстанның Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуындағ ы орны.

Моғ олстанның қ ұ рылуы, жер аумағ ы. XIV ғ асырдың ортасына қ арай Шағ атай ұ лысы ыдырап, Шағ атай ұ лысының шығ ыс бө лігі – Оң тү стік шығ ыс Қ азақ стан мен Қ ырғ ызстан аумағ ында Моғ олстан мемлекеті қ ұ рылады. Ал ұ лыстың келесі бө лігі – Мауараннахрдың батысында Ә мір Темір мемлекеті қ ұ рылғ ан. Моғ олстан аталу себебі, Шығ ыс деректерінде «монғ ол» сө зіндегі «н» ә рпі тү сіп қ алып, «моғ ол» немесе «моғ олстан» сө зі қ алыптасып кеткен.
Мемлекетті кезінде Шағ атай ханғ а адал қ ызмет еткен дулат тайпасының ә мірі Поладшы басқ арғ ан. Ә мір Поладшы бастағ ан дулат ақ сү йектері Поладшының хан болуғ а қ ұ қ ы болмағ андық тан, ө здерін тың дайтын, Шағ атай ұ рпағ ы Дува ханның немересі, он алты жасар Тоғ ылық -Темірді 1348 жылы Моғ олстан ханы етіп сайлайды. Ал негізгі саяси билік осы Ә мір Поладшының қ олында болғ ан. Ә мір Поладшы Моғ олстанды Мауараннахрдан біржола бө ліп алып, тә уелсіз, жеке хандық қ ұ руғ а бар кү шін салды. Дулат тайпасы шонжарларының жаң а қ ұ рылғ ан бұ л ө кіметте беделдері бұ рынғ ыдан да кү шейген. Жалпы, дулаттардың беделі Шағ атай ханның кезінен белгілі. Атақ шы тарихшы Мұ хаммед Хайдардың жазуы бойынша, Шағ атай хан ө з мемлекетін ү лестерге бө лгенде, ө зіне адал қ ызмет еткен дулат ә мірі Поладшығ а Маң лай-Сү бе жерін берген. Маң лай-Сү бе Шығ ыс Тү ркістаннан Ферғ анағ а дейінгі кең -байтақ жерді алып жатқ ан. Осы аумақ та Шағ атай кезінен бері ө з биліктерін жү ргізіп келген дулат тайпасының ө кілдері Моғ олстан хандығ ының қ ұ рылуына да белсене араласқ ан.
«Тарих-и Рашиди» ең бегінде былай деп кө рсетілген: «… қ азіргі Моғ олстан деп аталатын аумақ тың ұ зындығ ы мен кө лденең і 7-8 айшылық жол. Шығ ыс шеті (Моғ олстанның ) қ алмақ тардың жерімен шектеседі жә не Барыскө л, Емел жә не Ертісті ө зіне қ осады. Солтү стігінде оның шекарасы Кө кшетең із (Балқ аш), Тү ркістанмен жә не Ташкентпен шектеседі, оң тү стігінде Ферғ ана уә лаятымен, Қ ашғ ар, Ақ су, Шалыш жә не Тұ рфанмен шектеседі». Моғ ол мемлекетіне қ азақ станның Оң тү стік жә не Жетісу аймақ тары жа кірген.
Халқ ының этникалық қ ұ рамы. Моғ ол хандығ ының тағ ына негізінен Шығ ыс тұ қ ымдары мен монғ ол ақ сү йектері отырғ ан. Ә рине, монғ ол шапқ ыншылығ ы кезінде келген арлат, чорас, калучи сияқ ты тайпалар алғ ашқ ы кезінде ө здерінің басымдылығ ын кө рсеткенмен, уақ ыт ө ткен сайын жергілікті тү рік тілдес тайпалар басымдылық алып, монғ олдарды ө здеріне сің іре бастағ ан. Ал қ алғ андары Шығ ыс Тү ркістанғ а, ұ йғ ырларғ а қ оныс аударып, соларғ а араласып, ө здерінің монғ ол атынан мү лде айырылғ ан.
Жоғ арыда кө рсетілгендей, Жетісу аймағ ы Моғ олстанның солтү стік-шығ ыс жағ ын алып жатты. Ал бұ л аймақ тағ ы тү рік тілдеп ү йсін, қ аң лы тайпаларының біздің дә уірімізге дейінгі III – II ғ асырлардан ө мір сү ріп келе жатқ андығ ын білесіндер. Одан кейін V-VI ғ асырларда да бұ л аймақ қ а тү рік тілдес тайпалар келіп қ оныстанды. Сондық тан да орта ғ асырдан дамығ ан кезінде қ ұ рылғ ан Моғ олстанның негізгі халқ ы тү рік тілдес тайпалар: дулат, қ аң лы, ү йсін, арғ ын, баарын, барлас, бұ лғ ашы, т. б. ертеден осы ө ң ірді ө мір сү рген тайпалар еді. Бұ лардың қ атарында осы жергілікті халық тармен араласып, тү ркіленіп кеткен монғ ол тайпалары да болды. Мемлекеттің ұ лттық қ ұ рамы онда қ азіргі қ азақ халқ ының негізін қ ұ рап отырғ ан ру-тайпалардың басым болғ анын, сө йтіп бұ л мемлекеттің қ азақ халқ ының мемлекеттілігінің бастауында тұ рғ ан елдердің бірі екендігін кө рсетеді.
Моғ олстанның ішкі-сыртқ ы жағ дайы. Саяси тұ рақ сыздық орын алғ ан кү рделі кезенде билік басына келген Тоғ ылық -Темір хан елдің ішкі-сыртқ ы жағ дайын жақ сартып, XVI ғ асырдың басына дейін билік еткен ә улеттің негізін қ алады. Хандық тың бү кіл аумағ ын біріктіріп, бір орталық қ а бағ ындырады. Мемлекеттің орталығ ы Алмалық қ аласы болады.
Хан ө зінің билігін бұ рынғ ы қ алыптасқ ан жү йемен жү ргізеді. Оны ұ лыстық басқ ару жү йесін сақ тауынан кө руге болады. Дулат тайпасының мұ ралық лауазымы жоғ ары ұ лысбегі деген атағ ын сол қ алпында қ алдырады. Салық жинауда кейбір жаң а шаралар қ олданылады. Мұ сылман дінін мемлекеттік дін ретінде қ абылдайды. Тоғ ылық -Темірге дейін моғ ол билеушілерінің ислам дініне енуі баяу жү ріп келсе, енді хан бұ л мә селеге ерекше кө ң іл бө лген. Мырза-Мұ хаммед Хайдардың жазуы бойынша, бір кү нде 160 мың адам ислам дінін қ абылдайды. Ханның бұ йрығ ы бойынша дінді қ абылдамағ ан ә мірлер мен бектерді ө лім жазасына кескен. Сө йтіп хан ел ішінде қ атал тә ртіп орнатады.
Тоғ ылық -Темір ө зінің сыртқ ы саясатында Шағ атай ұ лысының кезінде орнық қ ан Орта Азия жеріндегі билікті қ алпына келтіруге ә рекет жасайды. 1360-1361 жылдары Мауараннахрғ а екі рет сә тті жорық жасап, баласы Ілияс-Қ ожаны Мауараннахрдың хан тағ ына отырғ ызып қ айтады. Моғ олстанғ а оралғ ан Тоғ ылық -Темір хан қ аза болады. Ө зінің мұ рагерлік хұ қ ын реттеп қ айту ү шін Ілияс-Қ ожа Моғ олстанғ а кеткен кезде Орта Азиядағ ы жағ дай кү рт ө згереді. Тоғ ылық -Темірдің тірі кезінде оғ ан тә уелдікті амалсыздан мойындап жү рген ә мір Темір енді Мауараннахрдағ ы билікті ө з қ олына алу ү шін, Ілияс-Қ ожағ а қ арсы шығ ады. Ә мір Темір мен Ілияс –Қ ожа ханның арасында бірнеше рет қ ақ тығ ысулар болады. Моғ ол ханы жең іліске ұ шырайды. Соң ғ ы жең ілістен кейін Ілияс-Қ ожа Моғ олстаннан жаң а ә скери кү ш жинап келіп, қ айта соғ ысады. Ташкент қ аласының маң ында 1365 жылы 22 маусымда екі жақ тың арасында шешуші “Батпақ шайқ асы” болады. Жазба деректердің хабарына қ арағ анда, кесіліскен шайқ ас болғ аны срншалық ты, екі жақ тан 10 мың ғ а жуық адам қ ұ рылғ ан. Шайқ аста Ілияс-Қ ожа хан жең іске жетіп, Ә мір Темір қ ашып қ ұ тылады.
Батпақ ты жең ісінен кейін Моғ ол ханы Самарқ анғ а қ арай аттанып, оны қ оршауғ а алады. Бірақ халық қ аланы жан аямай қ орғ айды. Қ аланы ұ зақ уақ ыт қ оршаудан қ алжырағ ан моғ ол ә скерлерінің мініс аттары жамандат індетінен қ ырыла бастайды. Қ аланы алудың мү мкін еместігіне кө зі жеткен хан Моғ олстанғ а қ айтуғ а мә жбү р болғ ан. Сө йтіп, Шағ атай ұ лысты кезіндегі билікті қ айта қ алпына келтіру ісінің алғ ашқ ы қ адамы сә тсіздікпен аяқ талады. Бұ л сә тсіздіктің басты себебі, билеушілер арасындағ ы алауыздық, саяси феодалдық батыраң қ ылық еді. Ақ ыр аяғ ында Ілияс-Қ ожа хан да осы феодалдық талас-тартыстың қ ұ рбаны болады.
Бұ дан кейін де Моғ ол хандығ ындағ ы билікті дулат тайпасының атақ ты ә мірлері Қ амар ад-дин мен оның інісі Шамс ад-диндер жү ргізген. Қ амар ад-дин де ө зін тың дайтын, жас Тоғ ылық -Темірдің соң ғ ы ұ рпағ ы Қ ызыр-Қ ожа оғ ланды хан тағ ына отырғ ызып, дулат тайпасының ә мірлері мен шонжарларының жағ дайын жақ сартуғ а кү ш салады.
Ә мір Темірдің Моғ олстан хандығ ына жорық тары. Моғ ол хандығ ын осындай саяси бытыраң қ ылық жайлап жатқ анда Мауараннахрдағ ы билікті ө з қ олына алып, кү шейген Ә мір Темір енді Моғ олстанды жаулауғ а кіріседі.
XVI ғ асырдың аяғ ында Ә мір Темір Моғ олстан жеріне бас кө тертпей, дү ркін-дү ркін жорық тар жасайды. Алғ ашқ ы жорығ ы 1371-1372 жылдары болғ ан. Бұ л жорық та Алмалық қ аласына дейін жетеді, бірақ қ алағ а кірмейді. Жол бойындағ ы елді мекендерді тонап, халық тың мал-мү лкін талан-таражғ а ұ шыратып, кө птеген тұ тқ ын алып қ айтады. Екінші жорық та 1375*1377 жылдары оң тү стік Қ азақ стан арқ ылы жү ріп, жетісудің Шарын ө зеніне дейін жетеді. Моғ ол ұ лысының басшысы Қ амар ад-динмен шайқ асып, оны жең еді. Қ амар ад-дин Шығ ыс Тү ркістанғ а, Ү ш Тұ рфанғ а қ арай қ ашып қ ұ тылады.
Ә мір Темір Моғ олстанғ а 1380-1390 жылдары да бірнеше рет жорық жасағ ан. Бұ л жолғ ы жорық тың жойқ ындығ ы соншалық ты, Ә мір Темір ө зінің балаларының қ олындағ ы ә скерлермен қ осқ анда 120 мың адаммен атанғ ан.
Ә мір Темір 1371-1372 жылдары Моғ олстанғ а ә скер аттандырады. Олар Моғ олстанның шығ ыстағ фы қ алаларының бірі Алмалық тың жанына дейін жетіп, керейіттері талқ андап, қ айтып оралады. Нақ осы жылы Темірдің ө зі де Моғ олстанның жері Ыстық кө л ө ң іріндегі Сегізағ ашқ а дейін барлаушылық жорық жасап, кө птеген тұ тқ ын алып, қ ыруар олжа тү сіріп қ айтады. Бұ л жорық моғ ол жерінің ішкі аудандарына келешекте жасалатын жорық тардың бағ дарламасы болғ ан еді.
Ә мір Темір Моғ олстанғ а 1371 жылдан 1390 жылғ а дейін он шақ ты орет жорық жасағ ан. Оның алғ ашқ ылары 1371-1377 жылдары Сайрам, Талас арқ ылы жү рген. Жетісудің ішкі аудандарына ө тіп, Іле ө зеніне дейін жеткен. Ә мір Темір 1376 жылы кө ктемде моғ олстанның атақ ты колбасшысы Қ амар ад-динді талқ андау ү шін 30 мың адамдық ә скер аттандырады. Оны кыпшақ ә мір Сасы-Бұ ғ а басқ арғ ан. Алайда Сасы-Бұ ғ а басқ а ә мірлермен астыртып келіседі де, Ә мір Темірдің Хорезмге кеткенін пайдаланып, оғ ан қ арсы бү лік шығ арады. Сасы-Бұ ғ а Ақ Орданың ханы Ұ рұ с пен Моғ олстанның билеушісі Қ амар ад-диннен кө мек сұ райды. Бұ л хабарды естіген Ә мір Темір Мауараннахрғ а тез оралып, Қ амар ад-динді Атбасы маң ында (Қ ырғ ыз жері) қ уып жетіп, талқ андайды. Бұ дан кейін де моғ ол ә мірінің темірге қ арсы кү ресінен ешбір нә тиже шық пағ ан. Ол 1377 жылы қ аратау етегінде жә не Ыстық кө лге баратын жолдағ ы Бұ ғ ым шатқ алында екі рет Ә мір темір ә скерлерінен кү йрей жең ілген.
Ақ Орда мен Моғ олстан билеушілері ө здерінің Ә мір Темірге жеке-дара қ арсы тұ ра алмайтындарын біліп, 1380 жылдың аяғ ында одақ қ ұ руғ а ә рекет жасайды. Алайда бұ л одақ тан да еш нә тиже шық пағ ан. Ө йткені одақ тың қ ұ рылып жатқ анын білген Ә мір Темір 1384-1391 жылдардың аралығ ында алтын Ордағ а жә не моғ ол жеріне бірнеше рет жорық тар жасағ ан. Моғ олстанды біржолата қ аратып алу ү шін оның тү кпір-тү кпіріне 120 мың ә скер аттандырады. Осы жорық тарды Темір ә скерлері кө п олжа тү сіріп, қ ора-қ ора қ ой, ү йір-ү йір жылқ ы, топ-тобымен қ олғ а тү скен тұ тқ ындарды мауараннахрғ а жіберіп отырғ ан. 1390 жылдардағ ы жорық тардан кейін Моғ олстан Темірге толық тә уелдікке тү сті.
Моғ олстанның ыдырау кезең і. Моғ олстанның Сонымен, Ә мір Темір шабуылдары ә бден титығ ына жеткен Моғ ол хандығ ы мү лде ә лсірейді. Хандық бірнеше иеліктерге бө лініп, саяси жағ ынан бө лшектенеді. Қ ызыр-Қ ожа хан Темірге ө зінің тә уелділігін мойындайды. Моғ олстан Ә мір Темір қ аза болғ аннан кейін (1405 жылы) ғ ана Қ ызыр-Қ ожаның мұ рагері Мұ хаммед ханның кезінде (1408-1416) тә уелсіздікке қ ол жеткізе бастайды. Моғ ол ханы Темір ө лгеннен кейін оның ә улетінің ішіндегі талас-тартысты пайдаланып қ алады. Мұ хаммед хан Темірдің немерелері Ахмед мырза мен Ұ лық бектің арасындағ ы Ферғ ана ү шін таласта ол ө зінің ә скер кү шімен ахмед мырзағ а кө мектесіп, жең іске жеткен еді. Осы кезден бастап Моғ олстан ө з тә уелсіздігін ала бастағ ан. Мұ хаммед хан қ аза болғ ан соң, Моғ ол хандығ ының ішіндегі талас-тартыс қ айта басталады. Бұ л талас-тартысты Темірдің немересі Ұ лық бек пайдаланып, ө зін жақ таушы Қ ызыр-Қ ожаның немересі Шер-Мұ хаммедтің хан болуын қ олдайды. Оның хан тағ ына отыруына кө мектескен Ұ лық бек енді одан ө зіне тә уелді болуын талап етеді. Бұ ғ ан қ арсы болғ ан Моғ ол шонжарлары Қ ызыр-Қ ожаның екінші бір немересі Уә йісті хан тағ ына отырғ ызады. Бұ ғ ан наразы болғ ан Ұ лық бек 1425 жылы Моғ олстанғ а шапқ ыншылық жасап, халық ты талан-таражғ а ұ шыратып қ айтады.
Моғ олстандағ ы жағ дай 1428 жылы Уә йіс хан қ айтыс болғ аннан кейін де сол баяғ ы бытыраң қ ы кү йінде қ алады. Хандық билік ү шін талас енді Уә йіс ханның балалары Жү ніс пен есен-бұ ғ а арасында басталады. Таластың нә тижесінде дулат ә мірлерінің қ олдауымен есен-бұ ғ а 1433-1462 жылдары хан тағ ына отырады. Бірақ Жү ніс хандық ө кімет ү шін таласын тоқ татпайды. Ол Темір ә улеті ә бу Саидтан кө мек сұ райды. Тартыс 1462 жылы Есен-бұ ғ аның қ аза болуымен аяқ талады. Ферғ ана жерінде – Жетікентте билік қ ұ рып отырғ ан Жү ніс дереу Моғ олстанғ а оралып, ө зін хан етіп жариялайды. Моғ олстан хандығ ы Жү ніс ханның немересі Абдар-рашид ханның кезінде ыдырай бастайды. Оның Жетісу аймағ ы Қ азақ хандығ ының қ ұ рамына енеді.
Моғ олстанның Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуындағ ы орны. 1456-жылы Керей хан мен Ә з Жә нібек ханның Ә білхайыр хан ү стемдігіне қ арсы кү рескен қ азақ тайпаларын бастап шығ ыс Дешті-Қ ыпшақ тан батыс Жетісу жеріне, Моғ олстан жеріне таман қ оныс аударуы қ азақ хандығ ының қ ұ рылуына мұ рындық болғ ан маң ызды тарихи оқ иғ а еді. Бұ л оқ иғ аның мә н-жайы мынадай болатын: 1428 жылы Ақ Орданың ақ ырғ ы ханы Барақ ішкі феодалдық қ ырқ ыста қ аза болғ ан соң, Ақ Орда мемлекеті ыдырап, ұ сақ феодалдық иеліктерге бө лінгенде ө зара қ ырқ ыс ү дей тү сті. Бұ рынғ ы Ақ Орданың орнына Ә білхайыр хандығ ы мен Ноғ ай одағ ы қ ұ рылды. Шайбани тұ қ ымынан шық қ ан Ә білхайыр хан бұ рын Орда Ежен ұ рпағ ы билеген Ақ Орда территориясы - Шығ ыс Дешті-Қ ыпшақ қ а 40 жыл (1248-1468) ү стемдік етті. XV ғ асырдың ортасында Ә білхайыр хандығ ында толассыз болып отырғ ан қ ан тө гіс соғ ыстар мен ішкі феодалдық қ ырқ ыстар болғ ан сайын ү деп феодалдық езгі мен қ анау халық бұ қ арасын ауыр кү йзеліске тү сірді. Аласапыран соғ ыстар мен феодалдық бытыраң қ ылық салдарынан Дешті-Қ ыпшақ даласында бұ рыннан қ алыптасқ ан мал жайылысын пайдаланудың дағ дылы кө шіп-қ ону тә ртіптері бұ зылды, кө шпелі тайпалар мезгілінде жайлау-қ ыстауларына бара алмайтын болды. Бұ л кө шпенді мал шаруашылығ ына ауыр зардабын тигізді. Осындай ауыр тауқ ымет тартқ ан халық бейбіт ө мірді, Ә білхайырдың ү стемдігінен қ ұ тылып, ө з алдына тіршілік етуді армандады. Мұ хаммед Хайдар Дулати «Тарих-и -Рашиди» атты ең бегінде былай дейді: «Ол кезде Дешті Қ ыпшақ ты Ә білхайыр хан биледі. Ол Жошы ә улетінен шық қ ан сұ лтандарғ а кү н кө рсетпеді. Нә тижесінде Жә нібек хан мен Керей Моғ олстанғ а кө шіп барды. Есенбұ ғ а хан оларды қ ұ шақ жая қ арсы алып, Моғ олстанның батыс шетіндегі Шу мен Қ озыбас аймақ тарын берді. Олар барып орналасқ ан соң Ә білхайыр хан дү ние салды да, ө збек ұ лысының шаң ырағ ы шайқ алды. Ірі-ірі шиеленістер басталды. Оның ү лкен бө лігі Керей хан, Жә нібек ханғ а кө шіп кетті. Сө йтіп олардың маң ына жиналғ андардың саны 200 мың ғ а жетті. Қ азақ сұ лтандары 870 жылдары (1465-1466) билей бастады»…
Алғ ашында қ азақ хандығ ының территориясы батыс Жетісу жері, Шу ө зені мен Талас ө зенінің алабы еді. Міне, нақ осы территорияғ а деректемелерде тұ ң ғ ыш рет «Қ азақ стан» деген атау қ олданылды, ежелден осы алапты мекендеген қ азақ тың ұ лы жү з тайпалары Дешті-Қ ыпшақ тан қ оныс аударғ ан қ азақ тайпаларымен етене араласып кетті. Ә білхайыр хандығ ындағ ы аласапыран соғ ыс салдарынан қ анжілік болғ ан қ азақ халқ ы бұ л арағ а келіп ес жиып, етек жауып, экономикалық тұ рмысы тү зеле бастады. Мұ ны кө рген Дешті-Қ ыпшақ кө шпенділері Ә білхайыр хан қ оластынан шығ ып, бө геуін бұ зғ ан судай ағ ылып қ азақ хандығ ына келіп жатты. XV ғ асырдың 50-жылдарының ортасынан 70-жылдарының басына дейін Ә білхайыр ханның қ арамағ ынан батыс Жетісуғ а 200 мың адам кө шіп барды. 1462-жылы Моғ олстан ханы Есенбұ ғ а қ айтыс болғ ан соң, бұ л мемлекетте ішкі феодалдық қ ырқ ыс кү шейіп, ө кіметсіздік жағ дайдың ө ріс алуы, Амасанжы Тайшы бастағ ан ойрат жоң ғ арларының жасағ ан шабуылы салдарынан Моғ олстан мемлекетінің шаң ырағ ы шайқ алғ ан кезде, Жетісуды мекендеген қ азақ тайпаларының қ азақ хандығ ына келіп қ осылуы ү дей тү сті. Бұ лар жаң адан қ ұ рылғ ан Қ азақ хандығ ының ү кімет билігін нығ айтып, оның беделі мен ә скери, саяси кү ш-қ уатын арттыра тү сті.

Моғ олстан хандығ ы ХІҮ ғ. ортасы – ХҮ І ғ. басында Оң тү стік-Шығ ыс Қ азақ стан аумағ ы Моғ олстан мемлекетіне кірді. Бұ л мемлекет ХІҮ ғ. ортасында Орта Азияның солтү стік-шығ ыс бө лігі, Жетісу мен Шығ ыс Тү ркістан жерінде Шағ атай ұ лысы ыдырағ аннан кейін қ ұ рылды. Моғ олстан мемлекетінің негізін салушы – дулат тайпасының кө семі Ә мір Болатшы. Алғ ашқ ы ханы – Тоғ ылық Темір (1348-1362 жж. ), ол Моғ олстан билеушілері ә улетінің негізін салды. Астанасы – Іле алқ абындағ ы Алмалық қ аласы болды. Территориясы: Оң тү стік-Шығ ыс Қ азақ стан, Қ ырғ ызстан, Шығ ыс Тү ркістан. Орталық аймағ ы – Жетісу. «Моғ олстан» атауы «монғ ол» сө зінен шық қ ан. Ө йткені тү рік жә не парсы деректерінде монғ олдарды осылай атағ ан. Халқ ы: дулаттар, қ аң лылар, керейттер, арғ ындар, ү йсіндер, барластар т. б. тү рік жә не тү ріктенген монғ ол тайпалары. Олар мемлекет атауына сай моғ олдар деп аталды. Осынау тайпалардың Жетісуды жайлайтын едә уір бө лігі кейін қ азақ халқ ының қ ұ рамына енеді, ал оның Тянь-Шань ө ң ірі мен Шығ ыс Тү ркістанды мекендейтін екінші бө легі қ ырғ ыздар мен ұ йғ ырлар қ ұ рамына кетеді. Осылардың ішінде дулаттар ең қ уатты тайпа болды. Билеушінің дә режесі – хан. Моғ олстанда мемлекеттің саяси басшысы жә не жер-судың жоғ арғ ы иесі хан болғ ан. Дулат тайпасы ә мірлерінен ханның кө мекшілері - ұ лысбектер тағ айындалды. Хандық кең ес мемлекеттің ішкі жә не сыртқ ы істері, ә скери жорық жә не жайылымдық жерлерді бө лумен айналысты. Ақ сү йектер жерді шартты тү рде иеленудің икта, инджу, сойырғ ал сияқ ты тү рлерін пайдаланғ ан. Кө шпелі аудандарда жер қ ауымның қ арауында болғ ан. Бірақ мал ақ сү йектер қ олында шоғ ырланғ андығ ы себепті кө шпелі аудандарда қ оныс-ө рістердің кө пшілігі солардың меншігінде болды. Салық тың бірнеше тү рі жиналды. Қ ала мен ауыл тұ рғ ындарынан, егіншілер мен кө шпелі халық тан алынатын салық тар, деректерде кө рсетілгендей, қ алан, кү пшір, зекет, тағ ар, баж жә не қ арадж деп аталғ ан. Сондай-ақ халық ә скери, кірешілік, ең бек, пошта т. б. ә ртү рлі міндеттерді атқ арғ ан. Иеліктерді қ айта бө луге бағ ытталғ ан соғ ыстар мен ө зара қ ырқ ыстар халық бұ қ арасының халін ауырлатты. Моғ олстанның алғ ашқ ы ханы Тоғ ылық Темір ө з билігін нығ айту ү шін ислам дінін тірек етті. Моғ олстанның саяси тарихында феодалдық соғ ыстар мен ішкі қ ырқ ыс, кө рші мемлекеттер тарапынан жасағ ан шапқ ыншылық тарды тойтару жағ ы ө те кө п болғ ан. Тоғ ылық Темір 1361 жылы Мә уереннахрды тү гел басып алып, баласы Ілияс Қ ожаны билеуші етіп қ ойды. Кейін ол ә кесінің орнына 1362-1385 жж. Моғ олстанның билеушісі болды. Оның тұ сында ө зара қ ырқ ысу соғ ыстары басталып, Моғ олстан бірнеше бө лікке бө лінді: Дулат ә мірі Қ амар ад-Дин – Жетісуды, Енке тө ре – Іле мен Тарбағ атайды биледі. Осыны пайдаланғ ан Ә мір Темір ХІҮ ғ асырдың 70-80-жылдары Моғ олстанғ а оншақ ты рет шапқ ыншылық тар жасайды. Қ ызыр Қ ожа хан (1385-1399 жж. ) ө зін Темірдің вассалы деп мойындайды. Қ ызыр Қ ожаның ұ лы Мұ хаммед хан тұ сында (1408-1418) елдің жағ дайы біраз нығ айды. Оның кезінде Моғ олстанның Темір тұ қ ымынан тә уелсіз болуғ а қ олы жетеді. Біраз уақ ыт ө зара қ ырқ ыс пен талас-тартыс толастайды. Мемлекетті бір орталық қ а бағ ындыру ү шін Мұ хаммед хан исламды енгізуге кү ш салады. ХҮ ғ. 1-ші жартысында Моғ олстанғ а ойраттар шапқ ыншылығ ы жиіледі. Уайс хан (1418-1428) ойраттарғ а батыл қ арсылық кө рсетті, олармен ұ зақ соғ ыс жү ргізді. Ол ө з ордасын Тұ рфаннан Ілебалық деген жерге кө шіруге мә жбү р болады. Уайстың баласы Есен Бұ ғ а хан (1433-1462) ХҮ ғ. 30-жылдарының басында ө кімет билігін иеленді. ХҮ ғ. 50-жылдарының аяғ ында Батыс Моғ олстанғ а Жә нібек пен Керей бастағ ан тайпалар кө шіп келді. Моғ олстан ханы Есен Бұ ғ а оларғ а жер бө ліп берді. Мұ ндағ ы Есен Бұ ғ аның мақ саты: - қ азақ тарды ойраттарғ а жә не Темір ә улетіне қ арсы ә скери кү ш ретінде пайдалану; - қ арсыласы Ә білқ айыр мен інісі Жү ніске қ арсы қ ою. Жү ніс хан тұ сында (1462-1487) мемлекет жағ дайы біраз нығ аяды, бірақ ол 1472 жылы Жетісуғ а шабуыл жасағ ан ойраттардан жең іліп қ алады. Жү нісханның баласы сұ лтан Махмұ т хан (1487-1508) Жетісуда жә не Сырдария қ алалары ү шін қ азақ хандарымен соғ ысады. Моғ олстан билеушілерінің ең соң ғ ысы Жү ніс ханның немересі Сейітхан 1514 жылы Қ ашғ арияны басып алып, Шығ ыс Тү ркістанда Моғ олия атты жаң а мемлекет қ ұ рады. Жетісудағ ы қ азақ рулары мен тайпалары 60 жж. бастап Қ азақ хандығ ының қ ұ рамына енеді. Сө йтіп, ХҮ І ғ. басында феодалдық ө зара қ ырқ ыстар, халық наразылығ ының жиілеуі жә не олардың Қ азақ хандығ ына барып қ осылуы салдарынан Моғ олстан ыдырап, жеке мемлекет болып ө мір сү руін тоқ татты. Моғ олстан Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуына жә не қ азақ тың ө з алдына жеке халық болып қ алыптасу барысын аяқ тауына территориялық тірек, саяси-экономикалық негіз болды.

Толығ ырақ: https: //massaget. kz/layfstayl/bilim/gumanitarly-ylymdar/319/
Материалды кө шіріп басқ анда Massaget. kz сайтына гиперсілтеме міндетті тү рде қ ойылуы тиіс. Авторлық қ ұ қ ық ты сақ таң ыз

⇐ Предыдущая 123 Следующая ⇒