Мазмұны

Моғ олстанмемлекеті (XIVғ. ортасы-XVI ғ. басы)

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынғ ан мә лімет

Jump to navigationJump to search

Моғ олстан мемлекеті (XIVғ. ортасы-XVI ғ. басы) XIV ғ асырдың ортасына қ арай Шағ атай ұ лысы дербес екі иелікке – шығ ыс жә не батыс бө ліктерге бө лінді. Шағ атай ұ лысы қ оныс еткен Мә уеренахрдың батыс бө лігінде 50–60 жж. феодалдық ыдыраушылық ә рекеті жойылып, Ә мір Темір мемлекеті қ ұ рылды. Ал оның шығ ыс бө лігінде Моғ олстан мемлекеті орнады. «Моғ олстан» тарихи-жағ рафиялық термині «моң ғ ол» атауынан шық қ ан. Моғ олстан мемлекеті алғ ашқ ы қ ұ рылғ ан кезде билік Шағ атай ханғ а адал қ ызмет еткен Дулат тайпасы ә мірлерінің бірі – Болаттың қ олында болғ ан. Шың ғ ыс тұ қ ымынан шық пағ ан, сондық тан хан болуғ а қ ұ қ ы болмағ андық тан, Болат ө зінің айтқ анына кө нетін ә рі жас 18 жастағ ы Шағ атай ұ рпағ ы Тоғ ылық Темірді 1348 жылы хан тағ ына отырғ ызды. Моғ олстан мемлекетінің қ ұ рамына Шығ ыс Тү ркістан, Оң тү стік-Шығ ыс Қ азақ стан жә не Орта Азияның кейбір жерлері кірді. Мемлекет шекарасы батыста Ташкент пен Тү ркістан аймағ ынан шығ ыстағ ы Баркө л мен Хами қ аласына дейінгі, солтү стікте Балхаш, Тарбағ атай мен Қ ара Ертістен оң тү стіктегі Ферғ ана мен Қ ашғ арияның егінді аймақ тарына дейін созылып жатты. Моғ олстан мемлекетінің орталығ ы – Алмалық қ аласы. Ол Шағ атай ә улеті иеліктерінің шығ ыс бө лігінде қ алыптасты. Бұ л мемлекеттің негізін қ алағ ан моң ғ ол ә мірлерінің бірінің баласы – Тоғ ылық -Темір хан (1348–1362 жж. ). Моғ олстан қ ұ рамына кіретін тайпалар: дулаттар, қ аң лылар, керейлер, арғ ындар, баириндер, арлаттар, барластар, булғ ашылар жә не басқ алары. Моғ олстанда мемлекеттің саяси басшысы жә не жер-судың жоғ арғ ы иесі хан болды. Бай-феодалдар жерді шартты иеленудің икта, инджу, сойұ рғ ал сияқ ты тү рлерін пайдаланғ ан. Хандар мен ел билеуші ақ сү йектердің пайдасына қ ала мен ауыл тұ рғ ындарынан, егінші мен кө шпелі халық тан кү пшір, зекет, тағ ар, баж, карадж жә не тағ ы басқ а да салық тар жиналды. Мемлекетті басқ ару ісінде ханғ а Ұ лысбек кө мектесті. Ол дулат тайпасы ә мірлерінен тағ айындалғ ан. Моғ олстанның алғ ашқ ы ханы Тоғ ылық Темір ө зі билеген тү ркі тілдес мұ сылман халық тары арасында беделін арттырып, ү стемдігін нығ айту ү шін ислам дінін қ абылдағ ан. 1362 жылы Тоғ ылық Темір қ аза тауып, Моғ олстанда билік Ілияс-қ ожағ а кө шкенде Мә уеренахрғ а билеуші болып Қ азағ анның немересі Хұ сайын тағ айындалды. Шайқ астардың бірінде Темірдің екі саусағ ы кесіліп, бір аяғ ы жаншылды. Аяғ ы ө мір бойы сырқ ырап ауырып, ақ сақ болып қ алғ ан соң, ол содан бастап Темирлан (дұ рысы Темирленг, «ленг» парсыша – ақ сақ ) Ақ сақ Темір атанды. Тоғ ылық Темірден кейін Моғ олстанның ханы болғ ан Ілияс-Қ ожа 1365 жылы бұ рынғ ы Шағ атай иеліктерін біріктіруге ә рекет жасады. «Батпақ ты шайқ асында» Ә мір Темір жең іліп қ ашып қ ұ тылды. Ә мір Темірдің Моғ олстанғ а жасағ ан алғ аш жорығ ы 1371 жылы басталды. 1372 жылы Ә мір Темірдің ө зі Моғ олстанғ а қ айта жорық жасап, Ыстық кө л маң ындағ ы Сегізағ ашқ а дейін барып, сансыз тұ тқ ын, сан жетпейтін олжа тү сіріп оралады. Осыдан кейін Ә мір Темірдің сол кездегі Моғ олстанның ең ірі билеушісі болғ ан ә мір Қ амар-ад-дин дуғ латқ а қ арсы 1375–1377 жж. аралығ ында бірнеше жорық тары жү рді. 1375 жылы Жетісу жеріндегі Шарын ө зені бойында болып, Моғ ол ә скерлері талқ андалды. 1376 жылдың кө ктемінде Хорезмді жаулап алумен айналысып жатқ ан Темір Моғ олстанғ а Камар-ад-динге қ арсы 30 мың ә скерімен ә мір Сасы-Бұ ғ а қ ыпшақ ты, Ә діл-шақ ты жә не басқ а да ә мірлерін аттандырды. 1377 жылы Камар-ад-дин екі рет: біріншісінде – Қ аратау етегінде, екіншісінде – Шу бойымен Ыстық кө лге баратын жолдағ ы Бұ ғ ым шатқ алында Ә мір Темірден жең іліске ұ шырап, ө зі қ ашып қ ұ тылды. Ол Моғ олстанды біржолата басып алуды кө здеді. Оғ ан жету ү шін 1380–1390 жж. арасында Темір балаларымен бірігіп, Моғ олстан жеріне бірнеше рет жойқ ын жорық тар ұ йымдастырды. Ақ сақ Темір басқ ан ізінен қ ан сорғ алатып, тек Моғ олстанды ғ ана емес, сонымен бірге тағ ы басқ а да кө птеген елдерді жаулап алды. Мә уеренахрдан ө зінің қ анды жорығ ын бастағ ан ол ә мірші болғ ан 35 жыл ішінде (1370–1405 жж. ) Хорезмді, Персияны, Ә зірбайжанды, Гератты, Грузияны, Арменияны, Ақ Орданы, Ауғ анстанды, Ү ндістанды, Египетті, Бағ датты, Сирияны, Кіші Азияны жаулап алып, табан астына салды. Ә мір Темір қ ұ рғ ан орасан зор мемлекет, 1405 жылы ол ө лгеннен кейін бытырап тарап кетті. Моғ ол билігі Қ ызыр Қ ожа ханның немересі Уә йіс оғ лан қ олына кө шті. 1428 жылы Уә йіс хан қ айтыс болғ аннан кейін, хандық ү шін оның екі баласы Жү ніс пен Есенбұ ғ ы арасында талас басталды. 1434 жылы Есенбұ ғ ы хан тағ ына отырды. 1462 жылы Жү ніс Есенбұ ғ ы ханның қ айтыс болғ анын естіп, ө зінің Моғ олстанғ а хандық ө кіметке заң ды мирасқ ор екендігін жариялап, онда 1487 жылғ а дейін билігін жү ргізді. XVI ғ асырдың басында Жү ніс хан ұ рпақ тары арасындағ ы алауыздық пен ішкі феодалдық қ ырқ ыс Моғ олстан хандығ ының біржолата ыдырауына ә келіп соқ ты. Нә тижесінде ежелден Жетісу мен Іле ө ң ірін мекендеген ү йсін, дулат, қ аң лы, жалайыр жә не тағ ы басқ а қ азақ ру-тайпалары Жетісуда қ ұ рылғ ан Қ азақ хандығ ының қ ұ рамына бірікті.

Моғ олстан[ө ң деу]

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынғ ан мә лімет

Jump to navigationJump to search

Моғ олстан мемлекетітің картасы

Қ азақ стан тарихы

Ежелгі Қ азақ стан тарихы

Андронов мә дениеті Сақ тар • Ү йсіндер • Қ аң лылар • Ғ ұ ндар

Қ азақ станның ерте орта ғ асырлардағ ы мемлекеттері

Тү ркі қ ағ анаты (552—603) Батыс Тү рік қ ағ анаты (603—704) Тү ргеш қ ағ анаты (704—756) Қ арлұ қ қ ағ анаты (756—940) Қ аң ғ арлар • Қ имақ тар • Оғ ыздар Қ арахандар • Қ арақ ытайлар • Қ ыпшақ тар

Қ азақ станның орта ғ асырлардағ ы мемлекеттері

Моң ғ ол империясы (1205—1291) Жошы ұ лысы (1224—1481) Шағ атай ұ лысы (1222—1370) Орда Ежен ұ лысы (1242—1446) Шайбани ұ лысы (1243 —? ) Ақ Орда (XIII—XV ғ ғ. ) Кө к Орда • Ә білқ айыр хандығ ы (1428—1480) Ноғ ай ордасы (1440—1634) Сығ анақ хандығ ы (1340—1379) Моғ олстан (1346—1706) Ташкент хандығ ы (1501—1627)

Қ азақ хандығ ы мен жү здері

Қ азақ хандығ ы (1465—1847) Ұ лы жү з (1715—1822) Орта жү з (1715—1822) Кіші жү з (1715—1731)

Ресей империясы қ ұ рамында

Бө кей ордасы (1801—1872)

Қ азіргі заман

Алаш автономиясы (1917—1920) Тү ркістан автономиясы (1917—1918) Қ ырғ ыз (Қ азақ ) АКСР-і (1920—1925) Қ азақ АКСР-і (1925—1936) Қ азақ КСР-і (1936—1991) Қ азақ стан Республикасы (1991—қ азір)

қ • т • ө Портал «Қ азақ стан» Санат «Қ азақ стан тарихы»

Моғ олстан — 14 ғ. орталығ ында қ ұ рылғ ан мемлекет. Ол Шағ атай ә улеті иеліктерінің шығ ыс бө лігінде қ алыптасты. Бұ л мемлекеттің негізін қ алағ ан Тоғ лық Темір (1348—1362) болды.

Моғ олстан атауы моң ғ ол деген сө здің тү ркіше, парсыша атауы болып табылады.

14—15 ғ ғ. Моғ олстан қ ұ рамына Тү ркістан, оң тү стік-шығ ыс Қ азақ стан жә не Орта Азияның кейбір аумақ тары кірді. Оғ ан кіретін тайпалар: дұ ғ латтар, қ аң лылар, керейттер, арғ ындар, барластар кірді. Орталығ ы — Алмалық қ аласы.

Бұ рынғ ы Шағ атай ұ лысының жерін толық билеуді кө здеген Тоғ ылық Темір Мә уереннахрды Шың ғ ыс ә улеті Денішмендінің атынан билеп отырғ ан Қ азағ анның кө зін қ ұ ртуды, сол арқ ылы бұ л ө ң ірді Моғ олстанғ а қ осып алуды ойлады. Сө йтіп, ол 1358 ж. Қ азағ ан ә мірді ө лтіртті. Бір жылдан кейін Қ азағ анның мұ рагері Абдолла да қ аза болды. Осыдан кейін Мә уереннахр тә уелсіз ұ лыстарғ а бө лінді. Оны пайдалану ү шін Тоғ лық Темір жанталасты.

Ал Осы кезде Ақ сақ Темір ө зінің шағ ын ә скерімен Кеш қ аласының ә міріне қ ызмет етіп жү рді. Тоғ ылық ә скерлері Кешті алады. Темір Тоғ ылық Темірге қ ызметке кіреді.

1361 ж. Мә уереннахрғ а екінші рет шабуылғ а аттанып, оны бағ ындырғ ан Тоғ ылық темір баласы Ілияс қ ожаны оғ ан билеуші етіп қ алдырды. Бұ л жолы ол Темірді Кеш қ аласының бастығ ы етіп тағ айындады.

1362 ж. Тоғ ылық Темір қ аза тауып, Моғ олстанда билік Ілияс қ ожағ а кө шкенде Мә уереннахрғ а билеуші болып Қ азағ анның немересі Хұ сайн тағ айындалды. Ақ сақ Темір онымен бірге Моғ олстанғ а қ арсы шығ ып, Мә уереннахрды ө здерінің қ ол астына біріктіруге кірісті. Ақ сақ Темір мен Хұ сайн Моғ олстан ә скерлерін талқ андады.

Енді Хұ сайн мен Ақ сақ Темір арасында билік ү шін кү рес басталды. Осындай шайқ астардың бірінде Темір Балқ ы қ аласында Хұ сайнды ө лтіріп, Мә уереннахрғ а ие болды.

Мазмұ ны

· 1Моғ олстанның қ ұ рылуы, жер аумағ ы

· 2Халқ ының этникалық қ ұ рамы

· 3Моғ олстанның ішкі-сыртқ ы жағ дайы

· 4Ә мір Темірдің Моғ олстан хандығ ына жорық тары

· 5Моғ олстанның ыдырау кезең і

· 6Моғ олстанның Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуындағ ы орны

Моғ олстанның қ ұ рылуы, жераумағ ы[ө ң деу]

14 ғ. ортасына қ арай Шағ атай ұ лысы ыдырап, Шағ атай ұ лысының шығ ыс бө лігі – Оң тү стік-шығ ыс Қ азақ стан мен Қ ырғ ызстан аумағ ында Моғ олстан мемлекеті қ ұ рылады. Ал ұ лыстың келесі бө лігі – Мауараннахрдың батысында Ә мір Темір мемлекеті қ ұ рылғ ан. Моғ олстан аталу себебі, Шығ ыс деректерінде «моң ғ ол» сө зіндегі «н» ә рпі тү сіп қ алып, «моғ ол» немесе «моғ олстан» сө зі қ алыптасып кеткен.

Мемлекетті кезінде Шағ атай ханғ а адал қ ызмет еткен дулат тайпасының ә мірі Поладшы басқ арғ ан. Ә мір Поладшы бастағ ан дулат ақ сү йектері Поладшының хан болуғ а қ ұ қ ығ ы болмағ андық тан, ө здерін таң дайтын, Шағ атай ұ рпағ ы Дува ханның немересі, он алты жасар Тоғ ылық -Темірді 1348 жылы Моғ олстан ханы етіп сайлайды. Ал негізгі саяси билік осы Ә мір Поладшының қ олында болғ ан. Ә мір Поладшы Моғ олстанды Мауараннахрдан біржола бө ліп алып, тә уелсіз, жеке хандық қ ұ руғ а бар кү шін салды. Дулат тайпасы шонжарларының жаң а қ ұ рылғ ан бұ л ө кіметте беделдері бұ рынғ ыдан да кү шейген. Жалпы, дулаттардың беделі Шағ атай ханның кезінен белгілі. Атақ шы тарихшы Мұ хаммед Хайдардың жазуы бойынша, Шағ атай хан ө з мемлекетін ү лестерге бө лгенде, ө зіне адал қ ызмет еткен дулат ә мірі Поладшығ а Маң лай-Сү бе жерін берген. Маң лай-Сү бе Шығ ыс Тү ркістаннан Ферғ анағ а дейінгі кең -байтақ жерді алып жатқ ан. Осы аумақ та Шағ атай кезінен бері ө з биліктерін жү ргізіп келген дулат тайпасының ө кілдері Моғ олстан хандығ ының қ ұ рылуына да белсене араласқ ан.

«Тарих-и Рашиди» ең бегінде былай деп кө рсетілген: «… қ азіргі Моғ олстан деп аталатын аумақ тың ұ зындығ ы мен кө лденең і 7-8 айшылық жол. Шығ ыс шеті (Моғ олстанның ) қ алмақ тардың жерімен шектеседі жә не Барыскө л, Емел жә не Ертісті ө зіне қ осады. Солтү стігінде оның шекарасы Кө кшетең із (Балқ аш), Тү ркістанмен жә не Ташкентпен шектеседі, оң тү стігінде Ферғ ана уә лаятымен, Қ ашғ ар, Ақ су, Шалыш жә не Тұ рфанмен шектеседі». Моғ ол мемлекетіне қ азақ станның Оң тү стік жә не Жетісу аймақ тары жа кірген.

Халқ ының этникалық қ ұ рамы[ө ң деу]

Моғ ол хандығ ының тағ ына негізінен Шығ ыс тұ қ ымдары мен моң ғ ол ақ сү йектері отырғ ан. Ә рине, моң ғ ол шапқ ыншылығ ы кезінде келген арлат, чорас, калучи сияқ ты тайпалар алғ ашқ ы кезінде ө здерінің басымдылығ ын кө рсеткенмен, уақ ыт ө ткен сайын жергілікті тү ркі тілдес тайпалар басымдылық алып, моң ғ олдарды ө здеріне сің іре бастағ ан. Ал қ алғ андары Шығ ыс Тү ркістанғ а, ұ йғ ырларғ а қ оныс аударып, соларғ а араласып, ө здерінің моң ғ ол атынан мү лдем айырылғ ан.

Жоғ арыда кө рсетілгендей, Жетісу аймағ ы Моғ олстанның солтү стік-шығ ыс жағ ын алып жатты. Ал бұ л аймақ тағ ы тү ркі тілдес ү йсін, қ аң лы тайпаларының біздің дә уірімізге дейінгі III – II ғ асырлардан ө мір сү ріп келе жатқ андығ ын білесің дер. Одан кейін V-VI ғ асырларда да бұ л аймақ қ а тү ркі тілдес тайпалар келіп қ оныстанды. Сондық тан да орта ғ асырдан дамығ ан кезінде қ ұ рылғ ан Моғ олстанның негізгі халқ ы тү ркі тілдес тайпалар: дулат, қ аң лы, ү йсін, арғ ын, баарын, барлас, бұ лғ ашы, т. б. ертеден осы ө ң ірде ө мір сү рген тайпалар еді. Бұ лардың қ атарында осы жергілікті халық тармен араласып, тү ркіленіп кеткен моң ғ ол тайпалары да болды. Мемлекеттің ұ лттық қ ұ рамы онда қ азіргі қ азақ халқ ының негізін қ ұ рап отырғ ан ру-тайпалардың басым болғ анын, сө йтіп бұ л мемлекеттің қ азақ халқ ының мемлекеттілігінің бастауында тұ рғ ан елдердің бірі екендігін кө рсетеді.

Моғ олстанның ішкі-сыртқ ыжағ дайы[ө ң деу]

Саяси тұ рақ сыздық орын алғ ан кү рделі кезенде билік басына келген Тоғ ылық -Темір хан елдің ішкі-сыртқ ы жағ дайын жақ сартып, XVI ғ асырдың басына дейін билік еткен ә улеттің негізін қ алады. Хандық тың бү кіл аумағ ын біріктіріп, бір орталық қ а бағ ындырады. Мемлекеттің орталығ ы Алмалық қ аласы болады.

Хан ө зінің билігін бұ рынғ ы қ алыптасқ ан жү йемен жү ргізеді. Оны ұ лыстық басқ ару жү йесін сақ тауынан кө руге болады. Дулат тайпасының мұ ралық лауазымы жоғ ары ұ лысбегі деген атағ ын сол қ алпында қ алдырады. Салық жинауда кейбір жаң а шаралар қ олданылады. Мұ сылман дінін мемлекеттік дін ретінде қ абылдайды. Тоғ ылық -Темірге дейін моғ ол билеушілерінің ислам дініне енуі баяу жү ріп келсе, енді хан бұ л мә селеге ерекше кө ң іл бө лген. Мырза-Мұ хаммед Хайдардың жазуы бойынша, бір кү нде 160 мың адам ислам дінін қ абылдайды. Ханның бұ йрығ ы бойынша дінді қ абылдамағ ан ә мірлер мен бектерді ө лім жазасына кескен. Сө йтіп хан ел ішінде қ атал тә ртіп орнатады.

Тоғ ылық -Темір ө зінің сыртқ ы саясатында Шағ атай ұ лысының кезінде орнық қ ан Орта Азия жеріндегі билікті қ алпына келтіруге ә рекет жасайды. 1360-1361 жылдары Мауараннахрғ а екі рет сә тті жорық жасап, баласы Ілияс-Қ ожаны Мауараннахрдың хан тағ ына отырғ ызып қ айтады. Моғ олстанғ а оралғ ан Тоғ ылық -Темір хан қ аза болады. Ө зінің мұ рагерлік хұ қ ын реттеп қ айту ү шін Ілияс-Қ ожа Моғ олстанғ а кеткен кезде Орта Азиядағ ы жағ дай кү рт ө згереді. Тоғ ылық -Темірдің тірі кезінде оғ ан тә уелдікті амалсыздан мойындап жү рген ә мір Темір енді Мауараннахрдағ ы билікті ө з қ олына алу ү шін, Ілияс-Қ ожағ а қ арсы шығ ады. Ә мір Темір мен Ілияс –Қ ожа ханның арасында бірнеше рет қ ақ тығ ысулар болады. Моғ ол ханы жең іліске ұ шырайды. Соң ғ ы жең ілістен кейін Ілияс-Қ ожа Моғ олстаннан жаң а ә скери кү ш жинап келіп, қ айта соғ ысады. Ташкент қ аласының маң ында 1365 жылы 22 маусымда екі жақ тың арасында шешуші “Батпақ шайқ асы” болады. Жазба деректердің хабарына қ арағ анда, кесіліскен шайқ ас болғ аны соншалық ты, екі жақ тан 10 мың ғ а жуық адам қ ұ рылғ ан. Шайқ аста Ілияс-Қ ожа хан жең іске жетіп, Ә мір Темір қ ашып қ ұ тылады.

Батпақ ты жең ісінен кейін Моғ ол ханы Самарқ анғ а қ арай аттанып, оны қ оршауғ а алады. Бірақ халық қ аланы жан аямай қ орғ айды. Қ аланы ұ зақ уақ ыт қ оршаудан қ алжырағ ан моғ ол ә скерлерінің мініс аттары жамандат індетінен қ ырыла бастайды. Қ аланы алудың мү мкін еместігіне кө зі жеткен хан Моғ олстанғ а қ айтуғ а мә жбү р болғ ан. Сө йтіп, Шағ атай ұ лысты кезіндегі билікті қ айта қ алпына келтіру ісінің алғ ашқ ы қ адамы сә тсіздікпен аяқ талады. Бұ л сә тсіздіктің басты себебі, билеушілер арасындағ ы алауыздық, саяси феодалдық батыраң қ ылық еді. Ақ ыр аяғ ында Ілияс-Қ ожа хан да осы феодалдық талас-тартыстың қ ұ рбаны болады.

Бұ дан кейін де Моғ ол хандығ ындағ ы билікті дулат тайпасының атақ ты ә мірлері Қ амар ад-дин мен оның інісі Шамс ад-диндер жү ргізген. Қ амар ад-дин де ө зін тың дайтын, жас Тоғ ылық -Темірдің соң ғ ы ұ рпағ ы Қ ызыр-Қ ожа оғ ланды хан тағ ына отырғ ызып, дулат тайпасының ә мірлері мен шонжарларының жағ дайын жақ сартуғ а кү ш салады.

Ә мір Темірдің Моғ олстанхандығ ынажорық тары[ө ң деу]

Моғ ол хандығ ын осындай саяси бытыраң қ ылық жайлап жатқ анда Мауараннахрдағ ы билікті ө з қ олына алып, кү шейген Ә мір Темір енді Моғ олстанды жаулауғ а кіріседі.

16 ғ. аяғ ында Ә мір Темір Моғ олстан жеріне бас кө тертпей, дү ркін-дү ркін жорық тар жасайды. Алғ ашқ ы жорығ ы 1371-1372 жылдары болғ ан. Бұ л жорық та Алмалық қ аласына дейін жетеді, бірақ қ алағ а кірмейді. Жол бойындағ ы елді мекендерді тонап, халық тың мал-мү лкін талан-таражғ а ұ шыратып, кө птеген тұ тқ ын алып қ айтады. Екінші жорық та 1375-1377 жылдары оң тү стік Қ азақ стан арқ ылы жү ріп, жетісудің Шарын ө зеніне дейін жетеді. Моғ ол ұ лысының басшысы Қ амар ад-динмен шайқ асып, оны жең еді. Қ амар ад-дин Шығ ыс Тү ркістанғ а, Ү ш Тұ рфанғ а қ арай қ ашып қ ұ тылады. Ә мір Темір Моғ олстанғ а 1380-1390 жылдары да бірнеше рет жорық жасағ ан. Бұ л жолғ ы жорық тың жойқ ындығ ы соншалық ты, Ә мір Темір ө зінің балаларының қ олындағ ы ә скерлермен қ осқ анда 120 мың адаммен атанғ ан.

Ә мір Темір 1371-1372 жылдары Моғ олстанғ а ә скер аттандырады. Олар Моғ олстанның шығ ыстағ ы қ алаларының бірі Алмалық тың жанына дейін жетіп, керейіттері талқ андап, қ айтып оралады. Нақ осы жылы Темірдің ө зі де Моғ олстанның жері Ыстық кө л ө ң іріндегі Сегізағ ашқ а дейін барлаушылық жорық жасап, кө птеген тұ тқ ын алып, қ ыруар олжа тү сіріп қ айтады. Бұ л жорық моғ ол жерінің ішкі аудандарына келешекте жасалатын жорық тардың бағ дарламасы болғ ан еді.

Ә мір Темір Моғ олстанғ а 1371 жылдан 1390 жылғ а дейін он шақ ты рет жорық жасағ ан. Оның алғ ашқ ылары 1371-1377 жылдары Сайрам, Талас арқ ылы жү рген. Жетісудің ішкі аудандарына ө тіп, Іле ө зеніне дейін жеткен. Ә мір Темір 1376 жылы кө ктемде моғ олстанның атақ ты колбасшысы Қ амар ад-динді талқ андау ү шін 30 мың адамдық ә скер аттандырады. Оны кыпшақ ә мірі Сасы-Бұ ғ а басқ арғ ан. Алайда Сасы-Бұ ғ а басқ а ә мірлермен астыртып келіседі де, Ә мір Темірдің Хорезмге кеткенін пайдаланып, оғ ан қ арсы бү лік шығ арады. Сасы-Бұ ғ а Ақ Орданың ханы Ұ рұ с пен Моғ олстанның билеушісі Қ амар ад-диннен кө мек сұ райды. Бұ л хабарды естіген Ә мір Темір Мауараннахрғ а тез оралып, Қ амар ад-динді Атбасы маң ында (Қ ырғ ыз жері) қ уып жетіп, талқ андайды. Бұ дан кейін де моғ ол ә мірінің темірге қ арсы кү ресінен ешбір нә тиже шық пағ ан. Ол 1377 жылы қ аратау етегінде жә не Ыстық кө лге баратын жолдағ ы Бұ ғ ым шатқ алында екі рет Ә мір темір ә скерлерінен кү йрей жең ілген.

Ақ Орда мен Моғ олстан билеушілері ө здерінің Ә мір Темірге жеке-дара қ арсы тұ ра алмайтындарын біліп, 1380 жылдың аяғ ында одақ қ ұ руғ а ә рекет жасайды. Алайда бұ л одақ тан да еш нә тиже шық пағ ан. Ө йткені одақ тың қ ұ рылып жатқ анын білген Ә мір Темір 1384-1391 жылдардың аралығ ында алтын Ордағ а жә не моғ ол жеріне бірнеше рет жорық тар жасағ ан. Моғ олстанды біржолата қ аратып алу ү шін оның тү кпір-тү кпіріне 120 мың ә скер аттандырады. Осы жорық тарды Темір ә скерлері кө п олжа тү сіріп, қ ора-қ ора қ ой, ү йір-ү йір жылқ ы, топ-тобымен қ олғ а тү скен тұ тқ ындарды мауараннахрғ а жіберіп отырғ ан. 1390 жылдардағ ы жорық тардан кейін Моғ олстан Темірге толық тә уелдікке тү сті.

Моғ олстанның ыдыраукезең і[ө ң деу]

Моғ олстанның Сонымен, Ә мір Темір шабуылдары ә бден титығ ына жеткен Моғ ол хандығ ы мү лде ә лсірейді. Хандық бірнеше иеліктерге бө лініп, саяси жағ ынан бө лшектенеді. Қ ызыр-Қ ожа хан Темірге ө зінің тә уелділігін мойындайды. Моғ олстан Ә мір Темір қ аза болғ аннан кейін (1405 жылы) ғ ана Қ ызыр-Қ ожаның мұ рагері Мұ хаммед ханның кезінде (1408-1416) тә уелсіздікке қ ол жеткізе бастайды. Моғ ол ханы Темір ө лгеннен кейін оның ә улетінің ішіндегі талас-тартысты пайдаланып қ алады. Мұ хаммед хан Темірдің немерелері Ахмед мырза мен Ұ лық бектің арасындағ ы Ферғ ана ү шін таласта ол ө зінің ә скер кү шімен ахмед мырзағ а кө мектесіп, жең іске жеткен еді. Осы кезден бастап Моғ олстан ө з тә уелсіздігін ала бастағ ан. Мұ хаммед хан қ аза болғ ан соң, Моғ ол хандығ ының ішіндегі талас-тартыс қ айта басталады. Бұ л талас-тартысты Темірдің немересі Ұ лық бек пайдаланып, ө зін жақ таушы Қ ызыр-Қ ожаның немересі Шер-Мұ хаммедтің хан болуын қ олдайды. Оның хан тағ ына отыруына кө мектескен Ұ лық бек енді одан ө зіне тә уелді болуын талап етеді. Бұ ғ ан қ арсы болғ ан Моғ ол шонжарлары Қ ызыр-Қ ожаның екінші бір немересі Уә йісті хан тағ ына отырғ ызады. Бұ ғ ан наразы болғ ан Ұ лық бек 1425 жылы Моғ олстанғ а шапқ ыншылық жасап, халық ты талан-таражғ а ұ шыратып қ айтады.

Моғ олстандағ ы жағ дай 1428 жылы Уә йіс хан қ айтыс болғ аннан кейін де сол баяғ ы бытыраң қ ы кү йінде қ алады. Хандық билік ү шін талас енді Уә йіс ханның балалары Жү ніс пен есен-бұ ғ а арасында басталады. Таластың нә тижесінде дулат ә мірлерінің қ олдауымен есен-бұ ғ а 1433-1462 жылдары хан тағ ына отырады. Бірақ Жү ніс хандық ө кімет ү шін таласын тоқ татпайды. Ол Темір ә улеті ә бу Саидтан кө мек сұ райды. Тартыс 1462 жылы Есен-бұ ғ аның қ аза болуымен аяқ талады. Ферғ ана жерінде – Жетікентте билік қ ұ рып отырғ ан Жү ніс дереу Моғ олстанғ а оралып, ө зін хан етіп жариялайды. Моғ олстан хандығ ы Жү ніс ханның немересі Абдар-рашид ханның кезінде ыдырай бастайды. Оның Жетісу аймағ ы Қ азақ хандығ ының қ ұ рамына енеді.

Моғ олстанның Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуындағ ыорны[ө ң деу]

1456 ж. Керей хан мен Ә з Жә нібек ханның Ә білхайыр хан ү стемдігіне қ арсы кү рескен қ азақ тайпаларын бастап шығ ыс Дешті-Қ ыпшақ тан батыс Жетісу жеріне, Моғ олстан жеріне таман қ оныс аударуы қ азақ хандығ ының қ ұ рылуына мұ рындық болғ ан маң ызды тарихи оқ иғ а еді. Бұ л оқ иғ аның мә н-жайы мынадай болатын: 1428 жылы Ақ Орданың ақ ырғ ы ханы Барақ ішкі феодалдық қ ырқ ыста қ аза болғ ан соң, Ақ Орда мемлекеті ыдырап, ұ сақ феодалдық иеліктерге бө лінгенде ө зара қ ырқ ыс ү дей тү сті. Бұ рынғ ы Ақ Орданың орнына Ә білхайыр хандығ ы мен Ноғ ай одағ ы қ ұ рылды. Шайбани тұ қ ымынан шық қ ан Ә білхайыр хан бұ рын Орда Ежен ұ рпағ ы билеген Ақ Орда территориясы - Шығ ыс Дешті-Қ ыпшақ қ а 40 жыл (1248-1468) ү стемдік етті. XV ғ асырдың ортасында Ә білхайыр хандығ ында толассыз болып отырғ ан қ ан тө гіс соғ ыстар мен ішкі феодалдық қ ырқ ыстар болғ ан сайын ү деп феодалдық езгі мен қ анау халық бұ қ арасын ауыр кү йзеліске тү сірді. Аласапыран соғ ыстар мен феодалдық бытыраң қ ылық салдарынан Дешті-Қ ыпшақ даласында бұ рыннан қ алыптасқ ан мал жайылысын пайдаланудың дағ дылы кө шіп-қ ону тә ртіптері бұ зылды, кө шпелі тайпалар мезгілінде жайлау-қ ыстауларына бара алмайтын болды. Бұ л кө шпенді мал шаруашылығ ына ауыр зардабын тигізді. Осындай ауыр тауқ ымет тартқ ан халық бейбіт ө мірді, Ә білхайырдың ү стемдігінен қ ұ тылып, ө з алдына тіршілік етуді армандады. Мұ хаммед Хайдар Дулати «Тарих-и -Рашиди» атты ең бегінде былай дейді: «Ол кезде Дешті Қ ыпшақ ты Ә білхайыр хан биледі. Ол Жошы ә улетінен шық қ ан сұ лтандарғ а кү н кө рсетпеді. Нә тижесінде Жә нібек хан мен Керей Моғ олстанғ а кө шіп барды. Есенбұ ғ а хан оларды қ ұ шақ жая қ арсы алып, Моғ олстанның батыс шетіндегі Шу мен Қ озыбас аймақ тарын берді. Олар барып орналасқ ан соң Ә білхайыр хан дү ние салды да, ө збек ұ лысының шаң ырағ ы шайқ алды. Ірі-ірі шиеленістер басталды. Оның ү лкен бө лігі Керей хан, Жә нібек ханғ а кө шіп кетті. Сө йтіп олардың маң ына жиналғ андардың саны 200 мың ғ а жетті. Қ азақ сұ лтандары 870 жылдары (1465-1466) билей бастады»…

Алғ ашында қ азақ хандығ ының территориясы батыс Жетісу жері, Шу ө зені мен Талас ө зенінің алабы еді. Міне, нақ осы территорияғ а деректемелерде тұ ң ғ ыш рет «Қ азақ стан» деген атау қ олданылды, ежелден осы алапты мекендеген қ азақ тың ұ лы жү з тайпалары Дешті-Қ ыпшақ тан қ оныс аударғ ан қ азақ тайпаларымен етене араласып кетті. Ә білхайыр хандығ ындағ ы аласапыран соғ ыс салдарынан қ анжілік болғ ан қ азақ халқ ы бұ л арағ а келіп ес жиып, етек жауып, экономикалық тұ рмысы тү зеле бастады. Мұ ны кө рген Дешті-Қ ыпшақ кө шпенділері Ә білхайыр хан қ оластынан шығ ып, бө геуін бұ зғ ан судай ағ ылып қ азақ хандығ ына келіп жатты. XV ғ асырдың 50-жылдарының ортасынан 70-жылдарының басына дейін Ә білхайыр ханның қ арамағ ынан батыс Жетісуғ а 200 мың адам кө шіп барды. 1462-жылы Моғ олстан ханы Есенбұ ғ а қ айтыс болғ ан соң, бұ л мемлекетте ішкі феодалдық қ ырқ ыс кү шейіп, ө кіметсіздік жағ дайдың ө ріс алуы, Амасанжы Тайшы бастағ ан ойрат жоң ғ арларының жасағ ан шабуылы салдарынан Моғ олстан мемлекетінің шаң ырағ ы шайқ алғ ан кезде, Жетісуды мекендеген қ азақ тайпаларының қ азақ хандығ ына келіп қ осылуы ү дей тү сті. Бұ лар жаң адан қ ұ рылғ ан Қ азақ хандығ ының ү кімет билігін нығ айтып, оның беделі мен ә скери, саяси кү ш-қ уатын арттыра тү сті.

12 3 Следующая ⇒