1.1 Сыбайлас жемқорлық: теориялық негіздері, даму тарихы және түрлері

КІРІСПЕ

Тақ ырыптың ө зектiлiгi. Демократиялық институттар мен қ ұ ндылық тар сыбайлас жемқ орлық тың кө ріністерімен, сондай-ақ, одан туындайтын қ оғ амның тұ рақ ты жә не қ ауіпсіз дамуына қ атер тө ндіретін проблемалармен сыйыспайтыны даусыз. Тиісінше Қ азақ станда іске асырылып жатқ ан демократиялық қ айта қ ұ рулар сыбайлас жемқ орлық тың барлық кө ріністеріне қ арсы барлық дең гейлердегі кү ресте тиімді жұ мыс істейтін жү йесіз мү мкін емес.

Сыбайлас жемқ орлық тың мемлекеттің бә секеге қ абілеттілігін едә уір тө мендететіні, қ оғ амда демократиялық қ айта қ ұ руларды жү зеге асыруды тежейтіні, елдің халық аралық беделіне кө лең ке тү сіретіні белгілі.

Жұ мыстың мақ саты – сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү ресмә селесіндегіхалық аралық тә жірибені саралап, айқ ындап, сыбайлас жемқ орлық қ ылмысқ а қ арсы кү рес жө ніндегі заң наманың қ оғ амның дамуына қ арай іс жү зінде жетілдіріп отыратынына кө з жеткізу.

Зерттеуматериалдары. Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес мә селесін Б. В Воложенкин, Г. А. Сатаров, П. А. Кабанов, М. Л. Цирик, М. И. Лёвин, Н. А. Морозов, И. И. Сулима, Г. В. Игнатенко, Ю. А. Кузнецов, А. В. Хомутова жә не де басқ а ғ алымдар зерттеді.

Жемқ орлық тың қ ағ идаларын, тү рлері мен нысандарын, себептік-кешендік факторларын, сондай-ақ шетел мемлекеттерінің тә жірибесін пайдалануды, қ олдауды ұ сынғ ан мынадай қ азақ стандық ғ алымдардың ең бектері осы мә селенінің зерттелуіне елеулі ү лес қ осты: Б. А. Амрекулов, Г. И. Баймұ рзин, И. Ш. Борчашвили, С. Ғ. Қ апаров, Ш. Қ ұ ттаяқ ов, Д. В. Қ ұ рбатов, Г. С. Мә уленов, М. О. Нә укенов, С. С. Сартаев, Е. З. Тұ рғ ымбаев, М. К. Ынтық баев жә не тағ ы басқ алар.

Жұ мыстың зерттеу ә дiсi. Жұ мыссыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рессаласындағ ыхалық аралық тә жірибенізерттеугеарналғ андық тан, сыбайлас жемқ орлық факторларын белгілеудегі негізге алынғ ансипаттамалы ә діс, талдауә дісі, осы қ ұ былыстың себептерін анық тау.

1. 1 Сыбайлас жемқ орлық: теориялық негіздері, даму тарихы жә не тү рлері

Сыбайлас жемқ орлық тың даму тарихы ежелгі кезең нен бастау алады. Атақ ты француз философы Шарль Луи Монтескье: «Кө птеген ғ асырлар тә жірибесі кө рсеткендей, қ олында билігі бар адам, қ ылмыс жасауғ а бейім тұ рады жә не де тиісті шекке жетпейінше, сол бағ ытта ә рекет жасай береді», - деп айтқ ан. Сыбайлас жемқ орлық қ ұ былысын халық аралық заманауи тұ рғ ысынан тү сіну жә не оғ ан қ арсы кү рес шараларын іске асыру жолдары қ ылмыстың алдын алу жә не қ ұ қ ық бұ зушылармен жұ мыс жү ргізу жө ніндегі БҰ Ұ -дың Сегізінші Конгресінің хатшылығ ы ә зірлеген «Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес бойынша практикалық шаралар» атты нұ сқ аулық та кө рініс тапты (Гавана, 1990 жылғ ы тамыз-қ ыркү йек). Осы қ ұ жатты талқ ылау нә тижесінде ә лемдік қ ауымдастық қ а сыбайлас жемқ орлық тың мынадай ерекшеліктері ұ сынылды:

1. Осы ұ ғ ымның мағ ынасынының сипатына қ арай сыбайлас жемқ орлық қ а жататын барлық қ ұ қ ық бұ зушылық тар енгізілуі тиіс, олар: этикалық, тә ртіптік, ә кімшілік жә не қ ылмыстық -қ ұ қ ық тық бұ зушылық тар, бұ л сыбайлас жемқ орлық жолына тү скен субъектінің қ ызметтік бабын ө з басының пайдасына асыра пайдаланып, заң ды бұ зғ андығ ынан кө рінеді.

2. Мемлекеттік қ ызметтегі тұ лғ аларды сыбайлас жемқ орлық жолына итермелейтін субъектілердің қ ызмет шең берін шектеу. Бұ ғ ан шенеуніктердің артық шылық тарды заң сыз пайдаланғ анын жатқ ызуғ а болады, осындай қ ызмет кө рсететін субъектілердің шең берін жеке жә не заң ды тұ лғ алар толық тырылып отырады.

3. Ө з қ ызмет жағ дайын жемқ орлық қ ұ қ ық бұ зушылық тың субъектісі ретінде заң ғ а қ айшы сипатта пайдалану.

4. Жемқ орлық тың кө рініс табуының ең қ ауіпті екі тү рі:

- мемлекеттік немесе қ оғ амдық мү ліктерді жемқ орлық жолмен ұ рлау;

- мемлекеттік қ ызметкерлердің ә рекетінде ұ рлық белгілері байқ алмаса да, олардың қ андай да бір артық шылық тарды заң сыз жолмен алу мақ сатында ө з қ ызметтік жағ дайын теріс пайдалануы.

1979 жылы БҰ Ұ -дың Бас Ассамблеясы жә не сыбайлас жемқ орлық мә селелері жө ніндегі аймақ аралық семинар (Гавана 1990 ж. ) мынадай анық таманы ұ сынды: «Сыбайлас жемқ орлық – бұ л жеке адамның немесе бір топ адамдардың қ ызмет жағ дайын ө з басының мү ддесіне қ арай пайдалануы жә не мемлекеттік қ ызметкерлердің қ ызмет бабын заң сыз пайда алуғ а бағ ыттауы».

Кейбір ғ алымдардың пікірінше осы анық тама толық емес, себебі сыбайлас жемқ орлық қ ұ былысы қ ұ қ ық ұ ғ ымының шең берінен ә лдеқ айда кең.

М. О. Нә укенов: «Сыбайлас жемқ орлық » жә не «ұ йымдасқ ан қ ылмыс» ұ ғ ымдарын бір-бірімен байланыстыра қ арауды ұ сынады. Оның пікірінше, сыбайлас жемқ орлық ты ұ йымдасқ ан қ ылмыс ө кілдері мемлекеттік органдар жұ мысын «бақ ылау» қ ұ ралы ретінде пайдаланады, бұ ндай жағ дайда қ ылмысты ә леуметтік тұ рғ ыдан бақ ылау бейтараптанады, сондай-ақ ұ йымдасқ ан қ ылмыс ө кілдері билік органдарын ө з мақ сатына жету ү шін пайдаланады жә не саяси шешімдер қ абылдауда ық пал жасайды.

А. С. Қ алмұ рзаев сыбайлас жемқ орлық ты: «кез келген қ ызметкердің қ ызмет жағ дайын пайдакү немдік мақ сатында пайдалануы», - деп сипаттайды.

Қ азақ стан Республикасының 1998 жылғ ы 2 шілдедегі «Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес туралы» Заң ының 2-бабына сә йкес: «Мемлекеттік міндеттерді атқ аратын адамдардың, сондай-ақ соларғ а тең естірілген адамдардың лауазымдық ө кілеттілігін жә не соғ ан байланысты мү мкіндіктерін пайдалана отырып, не мү ліктік пайда алу ү шін олардың ө з ө кілеттіктерін ө згеше пайдалануы, жеке ө зі немесе делдалдар арқ ылы заң да кө зделмеген мү ліктік игіліктер мен артық шылық тар алуы, сол сияқ ты бұ л адамдарғ а жеке жә не заң ды тұ лғ алардың аталғ ан игіліктер мен артық шылық тарды қ ұ қ ық қ а қ арсы беруі арқ ылы оларды сатып алуы сыбайлас жемқ орлық деп ұ ғ ынылады».

Қ азақ стан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаев атап ө ткендей: «Сыбайлас жемқ орлық – бұ л ғ аламдық мә селе, одан ә лемнің бірде-бір мемлекеті, бірде-бір саяси жү йе, бірде-бір саяси тә ртіп қ орғ алғ ан емес».

А. Н. Ағ ыбаевтың пікірінше: «Сыбайлас жемқ орлық - бұ л кез-келген лауазымды тұ лғ аның ө зіне жә не тағ ы басқ аларғ а заң сыз жолмен пайда ә келу мақ сатында жасағ ан қ ылмысы.

Сө йтіп, айтылғ андарды қ орыта келе, сыбайлас жемқ орлық - бұ л екі жақ арасындағ ы «мә міле» деп тұ жырымдауғ а болады, оның бірі – ө з лауазымдық ө кілеттігін заң ғ а қ арсы пайдаланатын мемлекттік немесе жеке қ ызметте жұ мыс істейтін тұ лғ а, екіншісі – мемлекеттік немесе жеке қ ұ рылымды ө з басының пайдасы, яғ ни материалдық жағ дайын кө теру, артық шылық алу, заң да кө зделген жауапкершіліктен таю тағ ы ү шін пайдаланатын адам. Осындай қ ұ былыс екі жолмен жү зеге асырылуы мү мкін:

1. мемлекеттік қ ызметшінің ө зі алдына келген адамды пара, сыйақ ы беруге мә жбү рлейді.

2. белгілі бір адам, бұ л ұ йымдасқ ан қ ылмыс ө кілі болуы мү мкін, мемлекеттік қ ызметшіге кө п жағ дайда психологиялық қ ысым кө рсетіп, оны «сатып алу» мақ сатында пара, сыйақ ы алуғ а итермелейді.

Сыбайлас жемқ орлық қ арым-қ атынастарының типологиясы (1-Кесте)

Сыбайлас жемқ орлық типологиясының ө лшемдері	Сыбайлас жемқ орлық тың тү рлері
Қ ызметтік бабын ө з басының пайдасына пайдаланушы субъект	Мемлекеттік сыбайлас жемқ орлық Коммерциялық сыбайлас жемқ орлық Саяси сыбайлас жемқ орлық
Сыбайлас жемқ орлық тық қ арым-қ атынастың бастамашысы	Мекемені басқ арушы тұ лғ а алдына келген адамды пара беруге мә жбү рлейді. Кө мек сұ рап келген адамның ө зі пара ұ сынады.
Пара беруші субъект	Жеке адам парасы (кез келген азамат) Кә сіпкерлік пара (нақ ты фирмалар) Қ ылмыстық пара (ұ йымдасқ ан қ ылмыс ө кілдері, мысалы, есірткі таратушылар)
Параның тү рі	Ақ шалай пара; Қ ызмет кө рсету
Пара берушінің пара беру мақ саты	Тездету ү шін пара беру (пара алғ ан адам бір істі жедел орындауы тиіс) Тежеу ү шін пара беру (пара алғ ан адам бір істің орындалуын тоқ татуы тиіс, сө йтіп ө з қ ызметтік міндеттерін бұ зады) «Жылы кө збен қ арау» ү шін берілетін пара (пара алғ ан адам қ ызмет бабында белгілі бір тұ лғ аның «тырнақ астынан кір іздей бермеуі тиіс» )
Сыбайлас жемқ орлық тық қ арым-қ атынастың орталық тандырылу дә режесі	Орталық тандырылмағ ан жемқ орлық (пара беруші кез келген адам ө з бетінше ә рекет етеді). Орталық тандырылғ ан сыбайлас жемқ орлық «тө меннен жоғ ары жақ қ а қ арай» (тө менгі сатыдағ ы шенеуніктер жинағ ан парасын ө зара жә не жоғ ары тұ рғ ан басшылық пен бө ліседі)
Сыбайлас жемқ орлық тық қ арым-қ атынастың таратылудең гейі	Биліктің тө менгі сатысында орын алғ ан сыбайлас жемқ орлық (биліктің тө менгі жә не ортанғ ы сатыларында) Биліктің жоғ арғ ы сатысында орын алғ ан сыбайлас жемқ орлық (жоғ ыры қ ызметтегі шенеуніктер жә не саяси қ айраткерлер) Халық аралық сыбайлас жемқ орлық (шаруашылық қ арым-қ атынас саласында)
Сыбайлас жемқ орлық тық байланыстардың жиілігі	Ауық -ауық тү рдегі сыбайлас жемқ орлық Жү йелі тү рдегі сыбайлас жемқ орлық Клептократия (биліктің ажырамас бө лігі ретіндегі сыбайлас жемқ орлық )

12 3 4 Следующая ⇒