Марий калык верч чонжо йӱлен

С. Г. Чавайн лӱ меш калыкле книгагудын краеведений пӧ лкаштыже педагог-просветитель, этнограф Гавриил Яковлевич ЯКОВЛЕВЫН (1843-1912) шочмыжлан 175 ий темме лӱ меш «Марий калык верч чонжо йӱ лен» («Болел душой за марийский наро» ) книга ончерым чумырымо. Книга ончер 25 март марте шуйна.

Пагален ӱ жына!

Гавриил Яковлевич Яковлев

1843 ий 25 мартыште (тошто стиль дене 12 мартыште) Козьмодемьянск уездысе Кыльыкал, але, кузе возен шке биографийыштыже, Юлшӱ дымары ялеш шочын. Ачаже Яков Родионов дене аваже Агриппина Михайловна кресаньык пашам ыштен иленыт, сандене эргыштым туныктен кертын огытыл. Гаврил латныл ияш веле лудаш-возаш тунемын. Но серымыж гыч палена: тунеммыже пеш шуын, юмын книга лудмым шулен колыштын, эре мом-гынат уым пален налаш тыршен. Варажым грамотым изишак палыше тысе марияк Андрей Кириллов дене палыме лийын. Пӱ сӧ ушан рвезын шӱ мыштыжӧ тунеммаш кумыл чот ылыжын. Тидымак шонен, Гаврил Михайловско-Архангельский монастырьыш кая. Тушто тунам лудаш-возашат изиш туныктеныт улмаш. Гаврилат изинек шонен коштмыжым шукташ кыртмен пижын. Рвезын тыршымыжым ужын, Озаҥ ыш тунемаш колтеныт. Тыге Г. Яковлев тусо духовный семинарийыш логалын. Но тунем пытараш туддан пӱ рен огыл улмаш. 1867 ийыште семинарийым коден каен. Тиде ийынак тудо Пӧ ртнурысо братский манме школышто марий йоча-влакым туныкташ тӱ ҥ алын. Тыште 1871 ий марте ыштен.

Варажым Яковлев Морко мландыш илаш куснен. Тылеч вара ӱ мыржым курымешлан ты кундем дене кылден. Тудо Шеҥ шыште, Унчышто, Арыныште илен да пашам ыштен. Черке пашаеҥ, туныктышо, миссионер лийын. Олыкмарла кутыраш тунемын. Морко кундемыиггв илымыж годым тудо кусаркалыме пашам умбакыже шуен. (Тылеч ончычат тудо тӱ рлӧ книгам рушла гыч марлаҥ ден. ) Юмын книга-влакым олык марий наречийыш кусаркалаш пижын. Тыге «Священная история ветхого завета», «Священная история нового завета», «Евангелий» да тулеч моло книгамат кусарен да савыктен. Нуно тымарте лукмо книгала деч чот ойыртемалтыныт. Ынде нуным, марла лудын, чыла умылаш лийын. Г. Яковлев рушлажат нелын возымо юмын книга-влакым калык деке чак лишемден, библийысе ойлымаш-влакым йомак семын каласкален, марий йылмылан келыштарен умылтарен.

Г. Яковлев тале сотемдарыше (просветитель) веле огыл, тыгак уста шымлызе манашат амал уло. Шанче тӱ няште кумдан паленыт тудын «Религиозные обряды черемис» книгажым. Тыште тудо шочмо калыкнан илыш-йӱ лажым сайын шинчымыжым ончыктен. Мокталтен возен шке жапыштыже тудын нерген Озаҥ университетын профессоржо марий еҥ И. Н. Смирноват. Тиде книгам 1887 ийыште Озаҥ ыште савыктыме. Тушто чимарий вера, марий кумалтыш нерген радамлен возымо. Автор тыште марий йӱ ла радамым шуктымым лончыла, марий Юмо-влакын лӱ мыштым ончыкта да кажныштлан кузе да кунам кумалмым умылтара. Книгашке тыгак марла кумалтыш шомак-вла- кым пуртымо. Нуно моткоч чын возен налме улыт. Мутат уке, христиан миссионер семын тудо марий верам шылтала, тудым ӱ лыкӧ волташ тӧ ча, илышыште коса семын онча. Туте гынат тиде книган сайже – марий йӱ ла нерген икымше гана тыге тӱ рыс каласкален пуымо. Тушто чимарий вера нерген кызытат пайдале материалым муаш лиеш. Но книгаште эн шергаканже – марла кумалтыш мутым савыктымаш. Тымарте тыгай савыктыш нигунамат лийын огыл. Г. Яковлев марий кумалтыш шомакым первый гана кагаз ӱ мбак савыктен коден. Марий калыкын духовный культуржым шымлыме годым книга кызытат моткоч пайдале.

Г. Я. Яковлев 1912 ийыште колен. Тудым Арын черке воктен тойымо улмаш. Тукымжо гыч кӧ кодын, кызыт пале огыл. Икте гына раш: тудын ик ӱ дыржӧ, Елизавета Гавриловна Яковлева, ачаж семынак ятыр ий Морко кундемыштак туныктен илен.

Кучылтмо литератур:

· МБЭ. – Йошкар-Ола, 2007. – С. 419.

· Энциклопедия Республики Марий Эл. – Йошкар-Ола, 2009. – С. 843.

* * *

· Айплатов Г. Н. Яковлев Гаврил Яковлевич / Г. Н. Айплатов // Марий Эл: время события, люди: календарь знаменат. и памят. дат на 2003 год / Нац. б-ка им. С. Г. Чавайна. – Йошкар-Ола, 2002. – С. 48-49.

· Айплатов Г. Н. Яковлев Гаврил Яковлевич / Г. Н. Айплатов // Марийс. археогр. вести. – 2003. – № 13. – С. 236-237.

· Апакаев П. А. Просветители Марийского края / П. А. Апакаев. – Йошкар-Ола, 1990. – С. 175.

· Бекешев Г. Марий калык верч чонжо йӱ лен / Г. Бекешев // Марий Эл. – 1998. – 9 апр.

· Васин К. К. Марийские литераторы-просветители второй половины XIX в. / К. К. Васин // Марийская литература, искусство и народное творчество. – Йошкар-Ола, 1966. – С. 57-60.

· Кудряшова И. Г. Яковлевым шарналтеныт / Ирина Кудряшова // Кугарня. – 2013. – 22 март. – С. 3.

· Носова С. Суапшым аклен / С. Носова // Марий Эл. – 2013. – 21 март. – С. 6.

· Титов А. Лӱ мжӧ – калык чонышто / А. Титов // Марий Эл. –2012. – 8 сент. – С. 10.

· Титов А. Пашаже суапле, лӱ мжӧ – калык чонышто / А. Титов // Марий Эл. – 2012. – 3 нояб. – С. 1, 3.

· Федосеева Н. Гавриил Яковлев: педагог, просветитель, миссионер / Н. Федосеева // Марий сандалык = Марийс. мир. – 2012. – № 4. – С. 56-57.

· Федосеева Н. Просветитель марийского народа / Надежда Федосеева // Мироносиц. вестн. – 2013. – № 3. – С. 11-12.

· Федосеева Н. «Пуры эдемӹ н тыл соты доно... » / Надежда Федосеева // У сем. – 2013. – № 3. – С. 85-90.

· Федосеева Н. А. Просветитель марийского языка Г. Яковлев и его творческая деятельность / Н. А. Федосеева // Финно-угроведение. – 2008. – № 2. – С. 70-76.

· Яковлев Гавриил Яковлевич (1843-1912) // История Марийского края в лицах. XIV – начало XX веков: ист. -биогр. очерки. – Йошкар-Ола, 2012. – С. 219-222.