Марий калыкын йӧратыме эргыже

С. Г. Чавайн лӱ меш калыкле книгагудын краеведений пӧ лкаштыже писатель, туныктышо Шабдар Осыпын (Иосиф Архипович Шабдаров) (1898-1937) шочмыжлан 120 ий темме лӱ меш «Марий калыкын йӧ ратыме эргыже» («Любимый сын марийского народа» ) книга ончерым чумырымо. Книга ончер 20 апрель марте шуйна.

Пагален ӱ жына!

ШАБДАР ОСЫП –

кугу талантан, сылнымутын чыла лончыж дене возен шогышо, шуко йыжыҥ ойыртеман писатель, уста туныктышо, тале мер пашаче, уш-акыл волгалтарыше семын палыме.

Шернур села деч вич-куд меҥ ге тораште, кугорно воктен, садеран Изи Лужалу ял верланен. Тысе йорло кресаньык ешеш 1898 ий 27 мартыште марий калыкын уста мурызыжо Иосиф Архипович Шабдаров шочын. Ачажын, Тикын Арпикын, ныл шочшыжо: Йогор, Матвуй, Осып эргыже, Ана ӱ дыржӧ – лийын.

Осыпмытын ешышт моткоч нелын илен. «Ачам-авам пешак йорло ыльычат, путырак начарын илышт, а ныл ияшем годым авам колышат, пеле сокыр ачам изи йоча дене кодо... » – возен Шабдар.

Тыгай илышым ончыде, Осып эре тунемашак тыршен. Мустай тӱ ҥ алтыш школым пытарымеке, тудо Шернурысо кокияш земский училищыште тунемын, вара ачажлан озанлык пашаште полшен.

Осып шочынак уста лийын: изинек сӱ ретлаш йӧ ратен, ачаж деч ковыжым, кӱ слем шокташ тунемын, плотник, столяр пашам ыштен. Шуко орлыкым ужын. Кӱ тӱ мат кӱ тен. Йӧ сӧ илышыжым лач мотор пӱ ртӱ с ден муро гына икмыняр куштылемденыт. «Ты жапыште авам пӱ ртӱ с лийын: кеҥ ежым олыкышто, пасушто, чодыраште вуй орам дене тӱ рлӧ мурым (южгунамже шке гыч шонен лукмым) мурен коштынам, пошкудо кугызан, ачамын йомакыштым колышташ моткоч йӧ ратем ыле... »

Паша деч вара, кастене, пайрем годым Осып книга деч ойырлен огыл. Тудо Шернур библиотека гыч Майн Ридын, Фенимор Куперын, Жюль Вернын, Н. А. Некрасовым, И. С. Никитинын произведенийлаштым, «Марла календарьым» налын лудын шоген.

Рвезым С. Чавайнын «Марла календареш» савыкталтше почеламутшо-влак тургыжландареныт, шке гыч возаш таратеныт. Но писательын творчествыже лудшо-влаклан Кугу Октябрь революций деч вара гына палыме лийын.

1917 ий январь гыч сентябрь марте Иосиф Архипович кугыжан армийыште лийын, Уралыште служитлен. Мӧ ҥ гыжӧ черланен пӧ ртылмекше, Октябрь революцийын сеҥ ымыж нерген уверым колеш. Тиде жапыште тудо Токтай-Белякыште счетоводлан тунемын, ялысе поян, дезертир-влак ваштареш кредалын, шемер калыкын тыныс илышыжым арален.

1918 ийыште Шабдаров Шернур педтехникумыш тунемаш пура. «Тыште мыйын общественный да литературный пашам вияҥ е. 1919 ий гыч пьесым, почеламутым возаш тӱ ҥ альым. Тунамак кугу культурно-просветительный пашам эртарышым, тӱ рлӧ докладым лудым, сценыште модым... » – воза Шабдар.

20-шо ийлаште поэт тӱ рлӧ газет ден журналлаште савыкталтын, шке мастарлыкшым чарныде таптен: моло поэт-влак семынак калык творчествылан эҥ ертен, руш классик-влак деч тунемын, литературышто шке поэтический йӱ кшым оҥ арен, у йӧ н-влакым кычалын.

И. Шабдарын 1929 ийыште «Кӱ сле йӱ к» икымше почеламут сборникше лектын. Тушко 1918-1928 ийлаште возымо почеламут-влак пуреныт.

1923 ийыште техникумым пытарымеке, И. Шабдаров Куженер опытно-показательный школышто руш йылме ден литературым туныктен. Тиде пагыт Иосиф Архиповичын творчествыштыже пале кышам коден.

Озаҥ ысе Восточно-педагогический институтыш кайыме деч ончыч Иосиф Архипович икмыняр жап Шернур педтехникумышто пашам ышта.

1928-1933 ийла институт ден аспирантурышто тунемме дене кылдалтыныт.

И. А. Шабдаров 1933-1937 ийлаште Н. К. Крупская лӱ меш марий государственный педагогический институтышто шочмо литературым туныкта, школ-влаклан программа ден учебник-влакым воза. Институтышто пашам ыштымыж годымак «Телеграмма» повестьым, «Ӱ дырамаш корно» романым, «Империализм саман жапысе марий литература», «Социалистический реализм нерген», «Пушкин ден марий литература» статья-влакым савыкта. Тудын дене пырля марий ученый-влак В. М. Васильев ден В. Т. Соколов пашам ыштеныт.

1934 ийыште писатель-влакын Икымше Всесоюзный съездыштышт лийын. Кугу погынымаш гыч пӧ ртылмекыже, Иосиф Архипович Марий писатель ушемын пашажым вияҥ ден колтышаш верч чот тыршен.

Шабдар Осып – тале писатель. Мурызо сылнымутын чыла жанрже денат устан возен, шочмо калыкын илышыжым кумдан да келгын, тудын исторически вашталт, уэм толмыжым чын ончыктен.

У пагытым, совет искусствын вийжым поэт «Йывырте! », «Мурызылан», «Вурс йӱ к», шочмо пӱ ртӱ сын сылнылыкшым «Шошым кечылаште», «Кеҥ еж эр», «Эрдене чодыраште», йӧ ратымашым, шӱ м-кыл лывыргылыкым «Таҥ емлан», «Ораде мардеж» да моло почеламутлаштыже моктен мурен.

Кугу Октябрьым, марий калыкын автономийжым чапландараш Шабдар «Эй, шемер марий, йывырте! » моктем мурым возен.

И. А. Шабдаров умылен: Марий кундемын почылтмыжо тудын экономика ден культурыжлан вияҥ ашыже моткоч кӱ лешан йӧ н лиеш. Поэт калык-влакым ваш-ваш келшен илаш, пашам у семын ышташ ӱ жеш. Тудо Октябрьын куатшым «Мыйын мурем», «Октябрь» почеламутлаштыжат рашемда, «эрык илышым чоҥ ымаште искусство, мурпашат чот полшышаш» манеш.

30-шо ийлаште О. Шабдарын поэзийже утларак келгемеш. Тиде шотышто мурызын «Вурс йӱ к» (1933) почеламут сборникшым палемдыман. Сборник пролетарский интернационализм, СССР-ысе калык-влакын иза-шольыла келшен илыме шӱ лыш дене шыҥ даралтын. Тидын годымак тудо поэтын у илышым чоҥ ымаште ончыл радамыште лиймыжым палемда.

О. Шабдар уста поэт веле огыл, тыгак тале прозаик лийын. Тудын «Акыр саман» повестьше первый гана 1928 ийыште «У вий» журналеш савыкталтын. «Тиде граждан cap темылан возымо ик эн кугу да сылне произведений лийын», – воза марий ученый-литературовед С. Черных. Писатель революций жапыште тошто тӱ нян, акрет годсо илыш-йӱ лан шаланымыштым, Совет властьын сеҥ ен толмыжым тӱ рлӧ велымат ончыктен.

Шабдар Осып йоча-влакымат монден огыл. Тудо нунылан «Тӱ шка вий дене», «Кориш» повесть-влакым возен. «Тӱ шка вий дене мом гына ышташ ок лий! » – манеш писатель шке произведенийыштыже Тудо йоча коллективын вийжым мокта, рвезе тукымын пашажым калык илыш дене, шочмо кундемым уэмдыме, сылнештарыме паша дене кылден.

«Кориш» повестьыште писатель тулык рвезын илыш корныжым почын пуэн. Поро кумылан Опой кугыза ден комсомолец Васлий осал опекун-влак деч Коришлан утлаш полшат, тунемаш каяш каҥ ашым пуат. Кориш пионерыш пура. У саманыште тулык йочат шке илыш вержым муэш, шочмо элжылан кӱ леш еҥ лийын кушкеш.

О. Шабдар кугу чапым «Ӱ драмаш корно» (1937) романже дене налын. «У корным кычалын, социализмышке пеҥ гыдын ошкылшо марий калыкын ончыл ӱ дырамаш-влакланже алал кумыл дене пӧ леклем», – ойлалтеш романын эпиграфыштыже. Произведенийыште марий ӱ дырамашын социалистический обществым ыштымашке толмо корныжо, революций деч вара у, кӧ ргӧ шонымашан марий ӱ дырамашын шочын-кушмыжо кумдан да келгын сӱ ретлалтеш.

Писатель герой-влакын шӱ м-кыл шижмыштым, иза-шольо кумылыштым, кӧ ргӧ шонымашышт вашталт толмым сылнын почын пуэн, лиризм шӱ лыш дене шыҥ дарен.

О. Шабдар 1937 ий 22 апрельыште ВКП(б) ЦК-н партконтроль комиссийышкыже да «Правдышке» 5 страницан йодмашым возен. Но арам. Тудо Москва гыч осалым чактараш, чыным пӧ ртылташ полшышо вашмутым вучен шуктен огыл...

1937 ий 1 июньышто йӱ дым писатель НКВД кидыш логалын. Тиде кечын Марий АССР прокурорын заместительже О. Шабдаровым «Марий АСССР-ысе контрреволюционно-националистический организацийын активный членже» семын арестоватлаш санкцийым пуэн.

Шабдар Осыпын ӱ мыржӧ тӱ выргӧ жапыште, 39 ийыш тошкалмеке, 1937 ий 11 ноябрьыште кӱ рылтын. Но айдемын акшым тӱ няште мыняр илыме дене огыт висе. Тыште ик виса гына: мыняр тудо калыклан, обществылан пайдам пуэн, мыняр тудо сылнымутым, шочмо культурым пойдараш полшен. Мутат уке, Шабдар Осып эше моткоч шуко ыштен кертеш ыле. Но ыштен шуктымо, мыланна кодымо мурпого пашажат тудын моткоч поян, пайдале. Шабдар Осып чумыр совет литературым ешараш, вияҥ даш полшен, марий литературым ятырлан ончыко луктын.

«Шабдар Осыпын ойпогыжо, – воза С. Я. Черных «Талант пеледме да порволымо жап» статьяштыже, – кызыт марий калыклан веле огыл кумдан палыме, пӱ тынь Россий сылнымутышто, финн-угор тӱ няште кӱ леш семын аклыме».

Кучылтмо литератур:

· МБЭ. – Йошкар-Ола, 2007. – С. 397-398.

· Писатели Марий Эл: биобиблиогр. справ. – Йошкар-Ола, 2008. – С. 666-669.

· Энциклопедия Республики Марий Эл. – Йошкар-Ола, 2009. – С. 819.

***

· Зайниев Г. «Мурыштет тыйын лекше у сем» / Г. Зайниев // Марий Эл. – 2010. – 10, 11, 12 март.

· Конышев А. Илыш шуко йыжыҥ ан / А. Конышев // Ончыко. – 2002. – № 5. – С. 158-163.

· Луков П. Марий калыкын йӧ ратыме писательже: шарнымаш / Паю Луков // Ончыко. – 1998. – № 3. – С. 110-112.

· Михайлов В. Шабдар Осып – педагог-просветитель / В. Михайлов // Ончыко. – 2008. – № 3. – С. 118-124.

· Токтаров Н. Титакдыме еҥ ым титаканыш кузе савыреныт / Н. Токтаров // Марий Эл. – 1998. – 2 июнь.

· Черных С. Осып Шабдар и его традиции / Семён Черных. – Йошкар-Ола, 1975. – 176 с.

· Черных С. Талант пеледме да порволымо жап: Шабдар Осыпын шочмыжлан тений 27 мартыште 100 ий темеш / Семён Черных // Ончыко. – 1998. – № 1. – С. 92-114; № 2. – С. 127-153.

· Шабдар Осып: «И зверем чую: рядом лихо…» / Г. П[ирогов] // Антология марийской поэзии в переводах Германа Пирогова: [в 2 т. ]. Т. 1. – Йошкар-Ола, 2010. – С. 81-85.

· Шабдар Осып: 1898-1998. 100 лет со дня рождения / [пер. с марийс. А. Я. Спиридонова]. – Йошкар-Ола, 1998. – 56 с.